Логикалық бағыт. Адам әрекетінің негізгі ерекшелігі ойлаумен байланысты

Логикалық  бағыт. Адам әрекетінің негізгі ерекшелігі ойлаумен байланысты

Логика ұғымы объективті дүниенің, шындықтың даму заңдылықтарын бейнелеу мағынасында да қолданылады. Кең  мағынада Логика ойлаудың ғана емес, болмыстың  да байланыстарын көрсетеді, бұл  жағынан ол онтологиямен сабақтас. Ойлау мен таным қатар жүретіндіктен  Логика таным теориясымен (гносеологиямен) байланысады. Логика философияның негізгі  бөлігі болып табылады, өйткені философия  “оймен басталып, оймен жалғасады, сондықтан оны кейде “ойлау туралы ойлау” деп анықтайды.

Логика (гр. λογική - «талдауға құрылған», λόγος — «сөз», «сөйлем», «ойлау», «ақыл») — ойлау, оның формалары мен заңдылықтары туралы ғылым. Логика дәлелдеу мен теріске шығарудың белгілі бір әдіс-тәсілдері қаралатын ғылым теориялар жиынтығын құрайды.^[1]

Ғылым ретіндегі логикадан логикалық  дұрыс ойдың байланысы мен  динамикасын (ойлау логикасы) айыра білу қажет. Ғылыми логика саласына белгілік құрылымдарды жасау мен зерттеу (есептеу, формальдік жүйелер), жалпы касиеттері логикалық оймен көрінетін және белгілік құрылымда белгіленетін шындықтың белгілі бір үзінділерін қарастыру (модельдер) енеді.

Логикалық форма — бұл мазмұнды тұжырымдардың байланыс әдісі. Мысалы, пікірдің екі түрлі нақты мазмұнын қарастырайық:

1. Барлық ағаш — өсімдік.
2. Барлық өзендер теңізге құяды.

Екеуінің мазмұндары жағынан айырмашылығын  аңғару қиын емес, сонымен бірге  біріншісі пікір ақиқат та, екіншісі — жалған пікір. Осы пікірдің мазмұнын шетке шығарып тастайық та, оларды S және Р ауыспалы бөлшектерімен  алмастырайық. Нәтижесінде осы пікірлер "Барлық SP-нің негізі" деген  логикалык формада кұрылады. Әр түрлі  мазмұнды пікірлер "Егер от болса, түтін  де болады" және "Егер тарих ғылымы болса, оның өз зандары да болады" деген пікірлер де бірдей логикалық  формада "Егер А болса, В да болады" деген пікірді білдіреді. Сонымен, белгілі бір ойдың логикалық  формасы сол ойдың қүрылымы, оның нақты мазмұны бөліктерінің байланыс тәсілі болып табылады. Жоғарыда айтылғандарға  сүйене отырып, логика ғылымына нақты  анықтама беруге болады. Логика—адам  ойының логикалық формалары жағынан  және кіріспе білім алу үдерісі  кезінде, ақиқатқа жетуін оның заңдары  мен пәнін қалыптастырушы қажетті  шарттарды реттейтін ғылым. Логика жалпы логикалық тәсілдерді (әдістерді) зерттейді. Логикалық әдістер адамның накты емірді тануында ете қажетті кұрал болмақ.

Логика ұғымы объективті дүниенің, шындықтың даму заңдылықтарын бейнелеу мағынасында да қолданылады. Кең  мағынада Логика ойлаудың ғана емес, болмыстың  да байланыстарын көрсетеді, бұл  жағынан ол онтологиямен сабақтас. Ойлау мен таным қатар жүретіндіктен  Логика таным теориясымен (гносеологиямен) байланысады. Логика философияның негізгі  бөлігі болып табылады, өйткені философия  “оймен басталып, оймен жалғасады, сондықтан оны кейде “ойлау туралы ойлау” деп анықтайды.

Логика тарихы философия тарихымен  тығыз байланысты. Логиканың алғашқы  тарихи нұсқасын б.з.б. 4 ғасырда ежелгі грек философы Аристотель жасаған. Ол дедуктивтік ой қорытулар теориясын (яғни силлогистиканы) қалыптастырып, логика қателердің алғашқы жіктелімін жасап берді және Логикалық дәлелдеу туралы ілімнің негізін қалады. Дәстүр бойыншаАристотельдің Логикасы — аподейктика — анық, ақиқат білім туралы ілім, ол Аристотельдің “Аналитикасында” баяндалған.

Аристотель дедуктивтік-силлогист. ілімді дамытса, Эпикур мен оның ізбасарлары  индуктивтік Логиканың бастауын ашып, индуктивтік жалпылаудың бірқатар ережелерін тұжырымдаған.Аристотельдің Логикалық идеяларының сақталуына, олардың мән-маңызының ашылуы мен тарихи жалғасын табуына ортағасырлық ислам философтары әл-Кинди, әл-Фараби, ибн Сина, ибн Рушдтың сіңірген еңбегі зор. Аристотельдің дәлелденбейтін пікір, индукция туралы ілімін әл-Фараби жүйелі түрде дамытты. Ол предикат түрінде “өмір сүретін” құбылыстың бары жайында мүлде жаңа мәселе қойып, шартты силлогизм теориясын егжей-тегжейлі талдады, сөйтіп, Логикадағы диалектикалық мәселелерді түсінуге елеулі үлес қосты.

Неміс философы Кант Аристотельге қарсы философияның зерттейтін формаларының деректік мәні жоқ, олар әншейінгі бос форма болып табылады, сондықтан, олардың мазмұн мен ақиқатқа қатысы жоқ деген пікір айтты. Кант пікірі бойынша, жалпы Логика ғылымның формасын ғана емес, оның мазмұны мен генезисін де зерттейді. Жалпы Логиканың ең жоғарғы принципі — қайшылық принципі (немесе қайшылыққа жол бермеу принципі), ал трансцендентальді Логиканікі — әр түрлі пікірді біріктіріп, қисындастыру синтезі. Гегель “рухтың” тарихы, яғни мәдениет тарихы Логикада синтезделуге тиіс, Логика бұрынғы философияның, ең алдымен, онтологияның орнын басады, сонда болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі пікірдің дамуын, оның өз бетімен дамуының ішкі ырғағына сәйкес имманентті, диалекттка түрде болатынын дәлелдейді.

17 ғасырда Бэкон тәжірибеге сүйенген  ғылымның басты құралы ретінде  индуктивтік әдісті негіздеп, индуктивтік  Логиканың негізін саралап, силлогист.  ілімді сынға алды. Декарт керісінше  дедуктивтік әдіс пен дедуктивтік  Логиканы жоғары бағалап, ақиқатты  дәлелдеудің басты жолы деп  есептеді. Формальді Логиканың әрі  қарай дамуына аса зор үлес  қосқан философтардың бірі —  Лейбниц. Ол Аристотель категорияларын  талдау арқылы ең қарапайым  бастапқы ұғымдар мен пікірлерді  іріктеп алып, адам ойының әліпбиін”  құрастыру идеясын ұсынды, математика  Логиканың негізін қалады. Дж.С.  Милльдің индуктивті ой қорыту  теориясы ықтималдық теориясы  мен Логика алгебрасының қалыптасуына  байланысты 19 — 20 ғ-ларда Логиканың  зерттеу саласына айналды. Бұл  кезеңде индуктивтік Логикамен  дедуктивтік-математика Логика дамыды. Дж.Буль, О де Морган және неміс математиктеріЭ.Шредер,П.С. Порец, т.б. математика әдістерді Логикаға қолданудың нәтижесінде осы заманғы Логика алгебрасы қалыптасты.

Логикалық сөйлемдерді геометрия  фигуралар арқылы түсіндіру әдісі  И.Г. Ламберг және Б.Больцано еңбектерінде кездеседі. Сөйтіп, Логикалық мәселелерді  шешуде математика әдістерді қолдану  кеңінен таралды. Қазақстанда математика Логиканың дамуына академия А.Д. Тайманов зор үлес қосты. Ол Логиканың ойлау формаларын (ұғым, пікір, ой-қорытынды) зерттеп, олардың мәнін, түрлерін, арақатынастарын, олармен операциялар жасаудың тәртібін ашып, оларға тән ережелер мен түпкілікті ойлау заңдарын саралады. Формальді Логиканың (қазіргі Логика) символик. (немесе математика Логика) саласы дәстүрлі Логиканың тарихи сабақтасы болып саналады. Мұнда дәстүрлі Логиканың қойған мәселелерін шешу үшін символдар тілі, математика әдістер, Логикалық есептеулер қолданылады. Бұлайша қарастыру ойлаудың жаңа заңдылықтарын ашуға, ойлау процесін автоматтандыруға, сөйтіп, осыған негізделген жаңа техника мен технологияны жасауға жағдай жасайды. Қазіргі кезде Логика, негізінен, үш бөлімнен (пайымдаулар теориясы, математика және Логикалық методология) тұратын, жан-жақты тармақталған ғылымға айналды. Тұтас алғанда, мұндағы зерттеулер тіл мен ойдың арақатынасының қай қырынан келетіне байланысты Логикалық семиотика мен Логикалық семантика тұрғысынан жүргізіледі. Логикалық семиотикада тіл байламдары таңбалық объектілер ретінде қарастырылса, Логикалық семантикада тіл мен Логикалық теориялар олардың мазмұны жағынан зерделенеді.

Қазіргі Логикада түсініктеме (интерпретация) ұғымы маңызды рөл атқарады, өйткені  бұл ұғым арқылы Логикалық заң  және Логикалық жалғасу ұғымдары анықталады. Кейінгі кездері Логикалық  зерттеулерде жаңа математика аппарат — категориялар теориясының тілі кеңінен қолданылуда. Логикалық теориялар оларда зерделенетін Логикалық лебіздердің сипатына, түптеп келгенде заттар қатынастарының түріне орай классик. және бейклассиктер болып бөлінеді. Қазіргі Логиканың маңызды бір бөлігі — металогикада Логикалық теориялардың қасиеттері (қайшылықсыздығы, толықтығы, түпкілікті дедуктивтік принциптерінің тәуелсіздігі, т.б.) зерттеледі, яғни оны Логиканың өз түзілістері турасындағы өзіндік рефлексиясы деп атауға болады.

Логикалық методолдар да қазіргі Логиканың  бір бөлігін құрайды. Оны жалпы (яғни, ғылым білімнің барлық салаларында  қолданылатын танымдық амалдарды зерттейтін) және жекелеген ғылымдардың методологиясы (дедуктивтік ғылымдардың методологиясы, эмпирик. ғылымдардың методологиясы, әлеуметтік және гуманитарлық білімнің методологиясы) деп бөледі. Логикалық-методолдар ізденістерде, әсіресе дедуктивтік  ғылымдар методологиясы саласындағы  жетістіктерді атауға болады (Логиканың  дедуктивтік теория ретінде құрылуы, математиканы негіздеу, білімді аксиоматизациялау  және формальдандыру әдістерінің қолдау табуы, т.б.).

Қоғамдағы  жағдайлар мен  оқиғалардың  белгілі  бір  заңдылықта  қайталанатыны күнделікті өмірден және бақылаулар нәтижесінен көрінеді. Адамзат өзінің тіршілігін бастағаннан осы заңдылықтарға қалыптасып, сезініп, оны қабылдайды.

Ойлау заңдары адам ұғымы мен пікірінің жемісі, және олардың қорытындысынан туындайды. Біздің ойымыз материялық дүниедегі заттар мен құбылыстардың адамның санасында бейнеленуі ретінде қарастырылады. Объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар бір-біріне тәуелді, шарттас және олар қозғалыста дамиды. Сыртқы дүниедегі нәрселердің қозғалысы мен дамуы белгілі бір зандар бойынша іске асады. Егер ұғым бұл заңдарды дұрыс қабылдаса, пікір дұрыс қалыптасады, яғни біз бұл заңдарды жақсы біле аламыз.

Логика ғылымы ойлаудың негізгі төрт заңын қарастырады. Ол заңдар — Тепе-теңдік заңы, қайшылықсыздық заңы, үшіншіні ескермеу заңы және жеткілікті негіз заңы. Бұлар ойлаудың негізгі заңдары деп аталады. Өйткені олар логикалық ойлаудың түпкі қасиеттерін — анықталмағанын, қайшылықсыздығын, аяқталғанын, негізделгенін көрсетеді. Бұл қасиеттер ойлаудың барлық үдерістерінде, оның қандай да болсын формасына қарамастан әрекет етеді. Логикалық заңдар дұрыс ойлаудың міндетті шарты болып табылады.

Тепе-теңдік заңы. Қандай да болсын бір затты не нәрсені қарастырғанда, соған тән белгілер туралы ойлау қажет. Сол зат немесе нәрсе туралы ой қайталанбау үшін анық, тұрақты мазмұнда болуы керек. Бұл ойлаудың ең маңызды қасиеті — оның анықталғандығы — пікір үдерісіндегі қандай да болсын ойдың өзара тепе-теңдігі — Тепе-теңдік заңын айкындайды. Тепе-теңдік заңы — барлық ой қорытындыларының өзара қосылып, бірін-бірі толықтыратын логика заңы. Сырттай қарағанда, логикалық заңдар ішіндегі ең қарапайым түрі. Оны былай түсіндіруге болады: егер айтылған пікір шындық болса, ол — шындық. (Мысалы, "егер шөп көк болса, ол көк", "егер шөп қара болса, ол — қара".)

Табиғатта және қоғамда заттар мен құбылыстардың бір-бірімен  араласып кетпей, нақты, белгілі ерекшеліктері  болатыны сияқты, заттар мен құбылыстар туралы біздің ойларымыз да бір-бірімен  араласып кетпеуі тиіс. Болмыстың  кейбір құбылысы туралы дұрыс пайымдай отырып, біз өзіміздің ойымызда зерттеп  отырған нәрсені ауыстырмаймыз, екі ұшты ойламаймыз. Ойлаудың дәл, анық болуы — дұрыс ойлаудың заңы. Бұл заңның тұжырымдамасы мынадай: белгілі бір пікірлесуде, ұғым мен  пікір сол бір мағынада ғана қолданылуы қажет, яғни өзіне-өзі тең болуы  тиіс. Тепе-теңдік заңы А немесе А=А  деген формула бойынша беріледі. Мұндағы А кез келген ойды білдіреді. Осы заңдылық бұзылған уақытта келесі қателіктер пайда болуы мүмкін.

Амфиболия ( гр. amphibolos — екі ұштылық, екі ұдайлық) — тілмен өрнектеу негізінде пайда болатын логикалық қателік.

Эквивокация — бір сөздің түрлі мағынада қолданыла беретіндігінен кететін логикалық қателік. Эквивокация шешендік әдеби тәсіл ретінде жиі қолданылады. Логикада бұл тәсілді "ұғым алмастыру" деп те атайды. Мысал үшін, төмендегі пікірді алайық: "Барлық жанартау — тау, ал барлық гейзерлер — жанартау болады".

Бұл қорытынды ("барлық гейзерлер  — тау") дұрыс емес, өйткені  гейзерлердің тау емес екені белгілі. Мұндай жалған қорытындының шығу себебі — пікірде Тепе-теңдік заңы бұзылған, яғни логикалық қате жіберілген. Міне, ұғымды алмастыру дегеніміз осы. Ұғымның мазмұнын дұрыс түсінбегендіктен туатын "ұғымдарды алмастырып алу" қатесі логикада паралогизм деп те аталады, яғни паралогизм білместіктен туатын қате.

Логомахия — пікірталас кезінде оған қатысушылардың, талас тудырған ұғымды анықтай алмауларына байланысты, бір түйінге келе алмауы.

Тепе-теңдік заңынан маңызды  талап туындайды: әр түрлі ойларды  теңестіруге болмайды, тепе-тең ойларды  Тепе-теңдіксіз ойлар ретінде  қарастыруға болмайды. Осы талап қаншалықты айқын болғанымен, пікір кезінде жиі бұзылады. Бұл талап жоғарыда айтқан эквивокацияға тән құбылыс.

Логикалық бағыт   (тіл біліміндегі) — тілді ойлауға және логика мен философиядағы әр түрлі ағымдар мен концепцияларға қатысты зерттейтін   көзқарастар жиынтығы. Бұл бағыт ХІХ ғ. 60—80 жылдарында дамыған. Оның басты өкілдері К. Беккер, Ф. И. Буслаев т. б. зерттеушілер еңбектерінен бастау алады.

Логикалық бағытқа тән сипаттар:

1) тілдің танымдық проблемаларын  қарастыру; 

2) тілдің ұлттық ерекшеліктерінен  гөрі жалпыға ортақ қасиеттерін  анықтауға мән беру;

3) тілді талдаудың біртұтас принциптерін  жасау; 

4) диахрондық талдаудан гөрі  синхрондық талдауға мән беру; 5) синтаксис (сөйлем теориясы) пен семантикаға ерекше мән беру;

6) тіл категорияларын анықтап  жүйелеуде олардың қызметтік,  мазмұндық жағына көңіл бөлу;

7) грамматикалық категорияларды логикалық жалпы категориялар тұрғысынан анықтау (сөзді — ұғыммен,  сөйлемді — пікірмен,  құрмалас сөйлемді — ой тұжырымдарымен байланыстыру).

Тілді логикалық тұрғыдан б.з.д. V - І ғғ. грек философтарында, орта ғасырлардағы батыс еуропалық   схоластикалық   ғылымда және ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ.-дағы бірқатар басқа  мектептер  мен ағымдарда қарастырылды. Тіл білімінің логикамен байланысы ежелден белгілі. "Логика" терминін Стоиктер мектебі енгізген ол ойдың сөзбен берілуі деген ұғымды білдіреді.

Стоиктер мектебі – Көне Греция лингвитикасында ерекше орын алатын мектептердің бірі. Мектепті негіздеуші – Хрисипп (б.д.д. 280-206жж.), ісін алға апарушы Кратес (б.д.д.170ж.). Стоиктер тілдің пайда болуы турасында: сөз атап отырған заттың шығаратын дыбыстарынан құралады және сөздер табиғи дыбыстар арқылы заттың ішкі мәнін білдіреді. Сөз затты атай отырып, тыңдаушыға сөздің зат табиғатына сәйкес келетіндей етіп әсер қалдырады дейді. Сөз – «бастапқы ақиқат» деген қағиданы ұстанған стоиктер заттардың мәнін ашу үшін сөздің мәнін – этимонын іздеуді ұстанды. Бұл тіл білімінің тарихындағы жаңа сала этимологиканың, этимологияның бастамасы болды.