Философия дегеніміз не

 

 

 

 

     МӨЖ

Ғылыммен, ғылым  философиясының арақатынасы

 

 

 

 

 

 

                                                    Тексерген: .

                                                    Орындаған:

                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 

2013 жыл

 

 

 

 

Жоспар:

 

І.Кіріспе

 

ІІ.Негізгі  бөлім

А) Ғылым  және философия

Б) Ғылым философиясының арақатынасы

 

ІІІ.Пайдаланылған  әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Философия дегеніміз не?» деген сұраққа келесі жауапты естуге болады «ғылымның ғылымы». Осында жауаптың екі лайықты жағы бар: 1. априорлы тұрғыдан ол философияны үстемді, дәрежелі түрде ұсынады; сөйтіп, философия адамзат ақылының әр саласына қатысты; 2. «ғылымның ғылымы» деген атау алдынала философияны күрделі пән деп, әркім оны қабылдай алмайды деген пікірді тудырады.

Орта ғасыр принципі «қажеттіліксіз мәндерді көбейтпеңіз». Яғни, философия  ғылымдардың жәй жиыны болса, ол солардың ортасында өзінің мәнің  жоғалтар еді. Бүкіл ғылымдардың  жетістіктерің бір полотноға  көшіріп, сиыдыру оңай іс емес. Бірақ, осындай істе философиядан ештене жоқ. Философия Лир патшасы сияқты бүкіл қыздарына байлығын үлестіріп, өзі дымсыз далада қалды. Сөйтіп, философияда  өзінің пәндігінен, өзгешелігінен, қажеттілігінен айырылды. Позитивистер сол тұрғыдан философия  дербестігі мен өз құндылығынан айырылды дейді. 

Ал, енді екінші жағынан, әр практикалық  жағдайда көмекке сіз әрине маманды  шақырасыз. Әрине, философия бүкіл  дүние туралы өзгеше-ғылыми білімдерді өзіне жинап алуы мүмкін емес. Философ  дәрігерді ме, т.б. айырбастай алмайды. Яғни, философия ғылымның ғылымы бола алмайды және нақты ғылымда болмайды. Философия мен ғылым арасындағы тарихи ұзаққа созылған пікірталас –  қайсысы қоғамға қажетті –  көп пікірлерді тудырды.

Философия мен ғылым арасындағы қатынас туралы келесі тезистерге тоқтауға болады.

Нақты, өзгеше ғылымдар қоғамның қажеттіліктеріне бағынады – техникаға, экономикаға, тәрбие өнеріне, заңдарға т.б. Олардың  бәрі болмыстың өзіне жақын фрагментің зерттейді. Сөйтіп, дүниенің тек бір  бөлігімен қанағаттанады. Гегельдің  пікірінше, нақты ғылымдар нақты  материалға батып, ақыл-парасаттық таныммен шектеледі. Ал, философия дүниені  толық, тұтас түрде қамтиды. Универсумды  тану үшін нақтылықпен шектелмейді. Мән, универсумның бірлігі – яғни, барлық бар болса, оның мәні неде? Сонда, философия «бірінші бастама, бірінші  себеп» туралы ғылым деген анықтама дұрыс болар.

Нақты ғылымдар адамнан тыс құбылыстар мен заттарды, реалды дүниені зерттейді. Оларды адам құндылық шкаласы қызықтырмайды. Өзінің тұжырымдарын ғылым теория, заң, формула т.б. түрлерде жариялайды. Сонда жақшының сыртында эмоция, тұлғалық қатынаста қалады; қоғамда олар қандай салдарға әкеледі деген сұрақтарға назар аудармайды Ғалымның фигурасы, оның ой өрісі, темпераменті, өмірлік  тандаулары т.б. ғылым үшін қызықты  емес. Себебі, заңдар, теориялар т.б. объективті, және ғалымның жағдайы  мен тұлғалық деңгейіне қатысты  емес. 

Ал, дүние болса философ үшін қатып қалған статика емес, ол тірі динамикалық қозғалыста дамитың  жанды біртұтас. Осы көп-түрлі байланыста себеп пен салдар, циклдік пен спонтандылық, реттілік пен деструкция, ігілік пен зұлым күші, гармония мен хаос қисындары /өрістері/ шатысқан. Сонда, философияландырылған ақыл өзінің дүниеге қатынасын білдіреді. Сөйтіп, философия адамның дүниеге білдірген қатынасы /ойлаудың дүниеге қатынасы, сананың материяға қатынасы/. Ғылымның нәтижелеріне сүйеніп, философия адам болмысының контекстінде сол процестер мен құбылыстардың қажеттілігі мен мәндік мағынасын қарастырады.

Нақты ғылымдар нақты елестерден бастайды, оларды дәлелсіз толық қабылдайды.  Еш маман өзінің пәні қалай пайда  болды, оның өзгешелігі неде деп сұрақ  қоймайды. Осы мәселелер қойылса, сонда табиғаттанушы философиялық деңгейге көтеріледі. Философия әр білімнің, оның ішінде философияның негізін  іздейді. Сонда, ол бәріне айқын, бәріне мәлім, басқаларға бастаушы нүкте, түсініктің мөлшері бола, және баға бере алатын негіздерді іздейді /ақиқат пен пікірді, эмпирия мен теорияны, бостандық  пен белсенделекті, озбырлық пен  биілікті ажыратады/. Әр нақты ғылымда  бастамасын алатын және сонын табатын  сұрақтар – философиялық ойлардың сүйікті тақырыптары. 

Реалдық дүние туралы объективтік, жүйеленген, шындық пен ақиқатқа сай  білім – ғылымның қызмет түріндегі  жетістіктері. Және де ол жаңа білімді  алуға бағытталған, дүниені пәндік түрде тануға лайық қоғамдық сананың  бір түрі. Ғылымның мақсаты әр-қашанда  заңдар арқылы дүниені сипаттау, түсіндіру, болжау деген. Ғылым жүйесі техникалық, табиғаттану, қоғамдық түрлеріне бөлінеді. Және тарихта әр 15 жыл ғалымдардың  саны екі есе өседі. Ғылымның дамуында нормалдық кезеңдер революциялықтармен ауысады. Олар жалпы құрылымының, принциптерінің, таным әдістері мен ұйымдастыру  түрлері.

Философия субъектің объектке теориялық-рефлексивтік және рухани-практикалық қатынаспен негіздейді. Әлеуметтік болмысқа жаңа идеал мен нормаларды, мәдени құндылықтрды ұсынып әсер етеді. Оның тарихи қалыптасқан  салалары: онтология, гносеология, логика, этика, эстетика және жаңа қалыптасып жатқандар: философиялық антропология, аксиология, мәдениет теориясы, әлеуметтік философия, философия тарихы, дін  философиясы, методология, ғылым философиясы  т.б. Философияның негізгі тенденциялары  келесі мәселереді түсінуге арналған: дуние және сол дүниеде адамның  орны, қазіргі өркениеттің тағдыры, көп-түрлі және біртұтас мәдениеттер, адам танымының табиғаты, болмыс және тіл.

Философиялық анықтама аппаратының  өзгешелігі неде? Философия реалдылыққа саналық қатынастың реттеуін және негіздік шекті іздеуге ұмтылады. Сөйтіп, философия реттелген схема емес, ол қойылған мәселені шешуде сыншыл салыстыру, бағалау, жариялап ақылдасу, талдаудың бүкіл қиын жағын нақты түрде көрсетуге тырысады. Бәріне мәлім сентенция - философия үшін нәтиже қажетті және қызықты емес - оған жету жолы. Ньютонның сөзі «Физика философиядан қауыпты бол!» дегені философияда бір нақтылықтың жоқтығын білдідіреді. Философия әр-қашанда бір-неше дәлел мен терістеулерді ұсынады. Оның әр ақиқаты бір ауыз қабылдалынбайды. «Бәріне күмәндән!» және догматтарға бақас – философияландырылған ақылдың кредосы. 

Ғылымда дәстүрлі түрде алға деген  кумулятивтік қозғалыс қабалданылады, яғни, қалыптасқан нәтижелер арқылы алға басу. Яғни, бұл жерде жинаушының образы анық. Ғылым ақиқат білімдердің  жинағы. Философияға бұл образ  лайық емес, себебі, философия әр-қашанда  дайын нәтижеге риза болмайды, мысалы, орта ғасырдың өмір туралы жауаппен қазіргі  адам келіспейді; әр тарихи уақыттың өзгешелігі болған сон, және әр адам өзі үшін жауап  іздейді, бәрәміздің бірлігімізге қарамай. Философияның өзгешелігі – оның өзгеше рефлексия әдісі мен өзіне ауыстыруда. Философия үшін адамзат тарихының бүкіл сұрақтарын қайта қою, құрастыру - мақcат. Осы қасиеттің рефлексиялық, қайтымдылық деп атауға болады.

Ғылым фактіге, эксперименталдық тексеріске сүйенеді. Ал философия күнделіктен  интеллигибелдіқ мән дүниесіне  көтеріледі. Intelligibilis — ақыл қорытындысы, тек ақылмен, сезімге женілмейтін  объектілердің бар екендігі. Мысалы, әсемділік не, ақиқат пен ігілік дегеніміз не – осы сұрақтар эмпириялық жалпылаудан тыс. Әсемділік –  ол әдемі зат әлде әдемі қыз  емес, философиялық тұрғыдан – соны жалпы тұрғыдан түсінуге бағыттау. Сонда эмпириялықтан тыс шығып, оны кешіп, трансцендентік мәндік анықтамасына трансценденттеу деп философиялық тұрғыдан жауап беру дегеніміз.

Бертран Рассел «философия теология мен ғылым аралығында», теология сияқты нақты білімге жетілмейтін  сұрақтармен спекуляция жасайды; ғылым  сияқты дәстүр мен құдай авторитетіне емес адам ақылына шақырады. Сонда  философия «иесіз жер». Онымен қойылған сұрақтардың соңғы шешімі мүмкін емес, оны лабораторияда эксперимент  арқылы шешілмейтін сұрақ деуге  болады. Және дінтанушылардың жаратушыға, авторитетке сүйенетін жауаптарыда  философияны қанағаттандырмайды. Ғылым  мен богословиямен шешілмейтін  сұрақтарды әрине философиялық деп  атауға болады.  

Ғылым мен философияның тілдік айырмашылығы бар. Ғылым тілі өте нақты, терминдермен үстемді болса, солай қарапайым  тілдің қажеттілігінен поэтикалық тілдің образдылығынан айырылады. Ал, философия  дүниенің жалпылығын көрсету үшін шексіздік  пен өлшеусіздікті білдіретін өзгеше тілмен универсалды анықтамаларды  қажет етеді. Сол үшін философия  өзінің шексіз анықтамалардан, жалпы  статусы бар қажетті категориалдық  тілді құрастырады: себеп пен  салдар, қажеттілік пен кездейсоқтық, мүмкіндік пен реалдылық т.б.

Нақты-ғылыми пәндер басқа қоғамдық сананың нәтижелерін де білмей дамиды, ал, философияда бәрі басқаша. Философияда  барлық ғылымдарға, басқа рухани тәжірибеге эмпириялық негіз ретінде редукцияландырылмасада, онда адамзаттың рухани тәжірибесінің  жиынтығы, қоғамдық сананың барлық түрлері қамтылады. Философия ғылым  емес, бірақ, анықтамалар мен объективтілік, себептілік, жалпы заңдарды шығару оған тәрізді. Философия өнер емес, бірақ, образ оның қабылданған гносеологиялық категориясы, метафора мен интуицияны кең қолданады. Философия дін  емес, бірақта, интеллигибелдіқ мән  әлеміне асып кетіп, сезім-сезімнен тыс материалдармен жұмыс жасайды.

Ғылымда құндылық-адамдық аспект екінші орында тұрады. Таным объективті -тұлғасыз. Ғалымның эмоциясы, сезімі, мотивациясы  ғылымды қызықтырмайды. Ғалым -жаратушы ешқандай жауапкершілік пен жүктелмейді. Философия үшін теориялық-танымдық аспект пен бірге құндылық мәселелеріде қажетті. Протагордың айтуынша «Адам  бүкіл заттын өлшемі», философия  қазіргі жағдайда да құндылық шкаласында өзінің мөлшерін ұсынады. Ғылыми жаңалықтардың  тағдырымен бірге ол оның құндылық салдарынада назар аударады; абсолюттік құндылық ретінде адам өмірін жариялайды. Жаратушы, тұлға ойшылдың кім екендігі зерттеу процесінде қажетті. Философиялық шығармашылықта адам өзіне үніледі. Ойшыл өзінің адекваттік орынын іздейді. Дүниенің жаңа қырларын іздейді. Солай, философияның әр жүйесі авторлы, бұл  жерде персоналийлердің ролі үстемді. Философия – интеллектуалды қызметтің  бір түрі болған сон әр-қашанда  басқа әйгілі ойшылдармен сұхбатта болуды қажет етеді  /Платон, Аристотель т.б./

Философияда маңызды және анық түрде  ұлттық элементті көрсетеді. Неміс, орыс, ағылшын, қазақ т.б. философиялар бар; бірақ неміс, орыс т.б. физика, химия  т.б. жоқ. Н.И. Кареевтің пікірінше  «әр ұлт жалпы адамзат ғылымға  өзінің идеясын еңгізуге құқығы бар, бірақ  ғылымды тек осы мақсатқа келтіруге қақысы жоқ».

Философияның ғылым деген атаумен  шектеуге болама? Философия тарихынан  бізге мәлім философияны ғылым  түрінде анықтаған Огюст Конт. Нақты ғылымдар /физика, химия, биология/ - нақты қоршаған ортаның позитивтік нақты суретін салса, ал бір-бірінен  үзілген фрагменттерден ғылыми суретті  салатын философия. 

Ф. Энгельстің пікірінше «философия «ғылымның ғылымы»» деген атағынан бас тарту керек. Ғылыми көзқарас басқа, ғылымнан жоғары тұратын философияны  қажет етпейді. Әр ғылымның алдына жалпы  заттар мен құбылыстардың жүйесінде  қандай орын аласын деген сұрақ қойылғанда, сол жалпы байланыс сонша бұзылады. Сонда, алғашқы философиядан ойлау  және оның заңдары туралы ілім –  формалды логика мен диалектика қалады. «Бақаның бәрі табиғат пен тарих  туралы жағымды ғылымға қатысты»? – деген.

Ғылым мен философия арасындағы қатынасты анықтау үшін ғылымдылықтың  мөлшерін анықтау қажет. Оларға қатысты: бақылауда қайталау; білімнің интерсубъективтілігі; тәжірибенің қайталануы. Осының бәрі философияға лайық емес. Ғылымда  бәріне ортақ әдістермен бәріне ортақ  ғылыми нәтижелер пайда болады.

Сонымен бірге, философия мен ғылымның тарихи қатарластар дамуы айқын. Философия мен ғылым натурфилософия, космология, онтология сфераларында болмыстың негізін тануға бағытталған  адам интеллекті, «бір жіптің бөлігі». Филипп Франктің пікірінше, осы жіптің бір жағы – бақылау арқылы танылатын  негіздер, ал келесі шеті – интеллигибелдік  принциптермен қосылды. Ганс Рейхенбахтің «Ғылым философиясының пайда болуы» деген шығармасында айытқан: «ежелгі  және ортағасыр философияда көзбен көру мен бірге «ақылмен көру»  деген бар. Қалай біз түр мен  түсті қөзбен көреміз, сонша біз  ақылмен идеялар мен жалпы  заңдарды көреміз. Физикалық заттар бар болғансон біз оларды көреміз; сонша оларды ақыл көзімен көругеде мүмкін. Сөйтіп, тікелей сезім таныммен интеллектуалдық интуиция аралығындағы аналогия өзінің ежелгі бастамасын Аристотельдің  көзқарасында табамыз. Сезім өзінің сезімдік заттарына қатысты шындық болса, солай интеллект зат туралы елеске сәйкес». Фома Аквинскийде былай  деген: «Сөйтіп, интеллект заттардың  мәні бойынша өзін алдамайды, ал сезім  өзінің объектісіне қатысты алданбайды».

Ғылымдылық  деңгейі неден тұрады? Ғылымның фундаменті: тәжірибе, логика, сынау. Ғылыми білім дүние туралы адекваттік бейне ұсынады; адам ғылым  арқылы ақиқатқа жақындайды; сенім  саналы түрде субъективті қажеттілікпен  негізделген ақиқатты қабылдау болса, ғылыми білім объективтілік пен  универсалдылығымен жалпылыққа тырысады.

Ғылыми білімнің түрі көп: фундаменталды, қолдану, эксперименталды, теориялық. Бірақ ғылыми білімнің бәрі бір стандартқа сәйкес болады. Заң, теория, ереже шектілікті негізсіз ақиқатты емес. Білімді білімсіздіктен ажыратуға шектілікті негіз заңы логикалық мөлшер ретінде қолдалынылады. Басқа мөлшері – пәндік-практикалық  қызметі, ақиқат туралы пікірталасты практикалық  жазықтыққа шығарады.

Ғылым реалдық дүниені заңдылыққа бағынатын, себептелген табиғи жағдайлар  мен процестер. Ғылым физика мен  химияның заңдарына бағынып, табиғи реттілікке шақырады.

Осы мөлшерлерге философияда бағынады ма? Философия теорияларың тәжірибе, әлде эксперимент арқылы тексеруге  мүмкін емес, себебі, олар тұлға мен  автордың көрінісі.

Философияның ұсынған ғылымдылықтың  мөлшері: