Философия – адам іс-әрекетінің түрі

Сонымен, ежелгі қытай философиясындағы инь мен ян туралы ілім

әлемнің бірлігін, дуализмін және ұдайы өзгерістерде болатындығын бейнелейді.

       Б.  з. б. 8–5 ғасырларда ежелгі  қытай философиясының “Инь”,  ”Ян” теориясы “ци” (энергия,  тіршілік қуаты) ұғымымен, ал б.  з. б. 5–3 ғ.ғ.  “У-син” (өмір  мен өлімнің өзара күрделі байланысын сипаттайтын бес алғашқы элемент, бес қозғаушы күш) концепциясымен толықтырылды. Ежелгі Қытайдағы алғашқы философиялық құрылымдар үшін ең маңызды мәселе осы ұғымдар мен адам өмірінің, әлеуметтік құбылыстардың арасындағы кері байланысты  мойындау болатын. Мұндай космогониялық идеялар ежелгі қытайлықтардың діни - философиялық дүниетанымдарының негізіне енгенімен, гуманитарлық ойдың жеке саласына айналып келе жатқан (б.з.б.8-6 ғ.ғ.) философия үшін олар басты орында болмады.

Ал енді у-син (5 стихия) іліміне келетін болсақ, оның қалыптасуы Цзоу Янь (б.д.д. ІІІ ғ.) есімімен байланысты. Бұл ілім заттар мен құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін бақылау нәтижесінде қалыптасқан. Атап айтқанда, кез келген зат немесе құбылыс мынадай даму кезеңдерін өтеді:

- жаралу, пайда болу;  ________________ символы – ағаш;

- ең жоғарғы белсенділік; _____________ символы – от;

- торығу; ___________________________ символы  – металл;

- ең төменгі белсенділік,  енжарлық;_____ символы – су.

Осы 4 стихияға (элементтерге) сондай-ақ жер де қосылады, өйткені жоғарыда көрсетілген  құбылыстар, процестер жер үстінде жүреді.

У-син ілімі  инь-янды зерттеу барысында пайда  болғандықтан 5 стихиялар (элементтер) арасындағы байланыстар қарама-қарсы  түрде болады:

        Су ағашты өсіреді. Ағаш жанған кезде отты жаратады. Оттан жер пайда болады. Жер қойнауында металл пайда болады. Металл балқыған кезде су тәрізді түрге айналады.

Су отты өшіріп жояды. От металлды балқытып, оның күшін  жояды. Металл (ара, балта) ағашты жояды. Ағаш тамырларымен жерді бұзады. Жер суды сіңіріп жояды.

Ежелгі Қытай  философиясында су, ағаш, от, жер металл элементтеріне, олардың екі түрлі  өзара байланыстарына әмбебап сипат  беріледі. Яғни, әлемнің әр затын  немесе құбылысын осы 5 элементтермен  байланыстыруға болады. Мәселен, адамды алатын болсақ, онда оның ішкі органдарын мынадай түрде жіктеуге негіз бар: бүйрек су элементіне жатады, бауыр -  ағашқа, жүрек - отқа, өт (селезенка) - жерге, өкпе- металлға. Бір қызығы, қазіргі заманғы медициналық зерттеулерге жүгінсек, айтып кеткен ішкі органдардың арасындағы оң және теріс байланыстарының дәлелденгендігіне көз жеткіземіз.

Ежелгі Қытай  философиясы басымды түрде көркем - әдеби формада дамып отырады. Философиялық ойлар, қағидалар, тұжырымдар көбінесе қысқа әңгімелер, афористік сентенциялар, нақыл сөздер, притчалар арқылы көрініс тапты деуге толық негіз бар.

1. Ежелгі Қытай философиясы практикалық өмірмен тығыз байланысты болды. Сол кездегі ойшылдардың қалыптастырған ақыл-кеңестері, ережелері, ұсыныстары, тегеуірінді талаптары (императивтері) адамдарды дұрыс өмір сүруге бағыттады.. Мысал ретінде Конфуцийдің “алтын ережесін” келтіруге болады: “Өзіңе тілемейтін нәрсені, басқаға жасама”.
2. Ежелгі Қытай философиясы өткен шаққа, дәстүрлерге бағытталды деуге болады. Конфуцийдің пікірінше, қоғамда орын алған зұлымдықтардың негізінде дәстүрлерді құрметтемеу, олардан бас тарту жатады.
3. Ежелгі Қытай философиясының даму барысында алуан түрлі философиялық мектептер өмір сүріп, өздерінің идеяларын қоғамға ұсынып отырды. “Алтын ғасыр” (б.д.д. 6-3 ғ.ғ.) кезеңінде 100-ден астам философиялық мектептердің ішінде тек қана алтауы маңызды болып табылады: 1) даосизм; 2) конфуцийшілдік; 3) инь-ян мектебі; 4) моизм; 5) легизм; 6) есімдер мектебі. Олардың арасында қытай халқының рухани мәдениетінде даосизм мен конфуцийшілдік бастапқы орын алады.

                                     Даосизм философиясы.

Даосизм ежелгі Қытайдың рухани өміріндегі ерекше орын алатын феномен. Оның негізін қалаушысы  болып Ли Эр (Лао Дань) есімді ойшыл  есептеледі. Философия тарихында ол Лао-цзы (Кәрі философ немесе Кәрі бала) атымен танымал. Шамамен алғанда б.д.д. 6 ғасырда өмір сүріп, Лао-цзы Конфуцийдің аға замандасы болып табылады. Бірақ, екі ұлы ойшылдардың көзқарастарының бағыттары екі түрлі болып табылады. Конфуций этикалық және саяси-әлеуметтік мәселелерді қарастырса, Лао-цзы философиясының ортасында табиғат, космос және адам мәселелері тұрды.

Даосизмнің  негізгі қайнар көзіне “Дао дэ цзин” (“Жол мен Игілік туралы кітап”) жатады. Сонан соң “Чжуан-цзы”, “Ле-цзы”, “Хуайнань цзы” трактаттарын тілге тиек етуге болады. Қосынды түрде алғанда даосизм әдебиеті (“Дао цзан”) 4,5 мыңнан астам томдарды қамтиды.

Даосизм философиясының өзекті ұғымдарына дао, дэ және у-вэй  жатады. Философиялық тұрғыдан алғанда  “дао” ұғымы екі негізгі мағына білдіреді. Біріншідан, дао әлемнің түпнегізі, субстанциясы ретінде танылады. “Дао дэ цзин” кітабындада оған мынадай сипаттама берілген: дао заттардың күретамыры, ол - жаратушы, ол- өзгертуші күш болып табылады. Бұл мағынада даосизм данышпандары даоны көбінесе бос кеңістік ретінде қарастырған: ол- барлық нәрсені (вмещая) көріктендіретін ” әлем анасының” жатыры  тәріздес. Барлық заттар Даодан бастама алып, ең соңында оған қайта оралады.

     Екіншіден, “дао” сөзі тікелей “жол” деп аударылады. Аталмыш мағынада дао жаратылыс заңы ретінде қолданылады:                 

   Қорыта  айтқанда, даосизм философиясы адамның  табиғи негізін айқындап,

оның әлемде алатын орнын белгілейді. Ал адамның  әлеуметтік қасиеттерін конфуцийшілдік философиясы қарастырады.

     Даостардың  этикалық идеалы – Шэнжень,  яғни“аса данышпан”. “Шэнжень”  – жоғарғы дэ мен Дао адамы.  Даосизм ойшылдары адамды сырқы  дүние анықтай алмайтынына сенімді.  Адам - өзінің ішкі дүниесінің  арқасында ғана - адам. Конфуций, керісінше,  адамға сыртқы, қоршаған ортадағы, қоғамдағы моральдық ережелерді ұсынады. Сондықтан бұл екі мектеп қайшылықтарға тап болды. Дегенімен олар бірін-бірі толықтырды да.       

                                           Конфуций философиясы.

      Қытай елінің тарихында конфуцийшілдік ерекше орын алды. Себебі, 1912 жылға дейін Конфуцийдің ілімі Қытайда ресми идеология ретінде өмір сүрді, даосизммен қатар адамдардың рухани дүниесінің бір өзегі болып келді.

       Конфуцийшілдіктің негіздерін Кун-Фу-цзы  (қошеметті ұстаз Кун) қалаған. Ол 72 жыл өмір сүріп (б.д.д.551-479 ж.ж.), 50 жасында өзінің мектебін қалыптастырады, көптеген шәкірттерді тәрбиелеген. Ежелгі грек философы Сократ сияқты Конфуций де ештеңе жазбаған, оның ойлары, айтқан нақыл сөздері, пікірлері шәкірттерінің арқасында “Лунь юй” (“Кеңес пен толғам”) кітабында жинақталған.

       Конфуций ежелгі қытайлық дүниетанымның  негізгі қағидаларын қолдайды. Оның  пікірінше, әлемдегі жоғарғы,  құдіретті күш болып Аспан  табылады. Ал  Аспан астындағы  өтпелі, өзгермелі әлемде Конфуций тұрақтылықты орнатуға қызмет істеді.

Жэньді ұстанатын  адам әлемді тепе-теңдікке келтіруге  мәжбүр болады, өзін-өзі жеңіп, жол-жораға оралады. Мәрт азамат әрқашанда моральдың “алтын ережесін” орындайды:             

1. “И” – борыш, әділеттік, тазалық, адамның өзіне-өзі жүктейтін моральдық міндеті. Бұл қасиет әке мен бала, үлкен мен кіші, патша мен оның шенеуніктері араларындағы қатынастар қалыптарын айқындайды.
2. “Ли” - әдеп, этика, жол-жора, рәсім. Ли – мінез-құлық нормалары ретінде сыпайылық, әдептілік, ұстамдылық деген мағына білдіреді.
3. Сяо - ұлдың қошеметтеушілігі. Осы қасиеттің мәні мына қағидалар арқылы айқындалады:

а) ата-анаға  ли ережелері бойынша қызмет ету;

б) ата-ананы  ли ережелері бойынша жерлеу;

в) ата-анаға  ли ережелері бойынша құрбан шалу.

Сяоның қатаң  заңы – ата-ананың еркіне толық бағынышты болу. 

4. Чжи – ақыл-білім, даналық, зият. Мәрт азаматтың, игі адамның (“благородный муж”) ерекшелігіне білімді игілікпен ұштастыра білу қабілеті жатады.

Конфуций мынадай  ұғымдарға көбірек көңіл бөледі: “тең орта”, “адамгершілік” және “өзара сүйіспеншілік”. Осы үш ұғым бірігіп, “дао” (“дұрыс жол”) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен өмір сүруі қажет.

     “Тең  орта”-адамдардың сабырсыздық пен  сақтықтың арасындағы іс-әрекеті.  Өмірде мұндай “ортаны” ұстап,  іс-әрекет жасау оңай емес, себебі, адамдардың көпшілігі сабырсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді.

Ал адамгершіліктің  негізі-“жэнь”-“ата анасын құрметтеу  және үлкен ағаларын сыйлау”, жалпы  алғанда, үлкендерді сыйлау. Кімде кім  шын жүректен адамгершілікке ұмтылса, ол еш уақытта жамандық жасамайды. Ал “өзара сүйіспеншілік” арқылы қарым-қатынас, кофуцийшылдық әдептілік туралы ілімнің негізгі өзекті ұғымы. Бұл әдептілік қағидасы, бір сөзбен айтқанда “Өзің қаламайтын нәрсені басқа біреуге жасама”,- дегенге сайып келеді. Аталған әдептілік қағидаларын “текті адамдар”(“цзюнь-цзы”) ғана басшылыққа алып, іс-әрекет жасайды.

Ежелгі Үнді философиясы

Б.з.д. 1 мыңжылдықтың ортасында ежелгі шығыс өркениеттерінің бірі- Үнді елінде  философия пайда болды. Философиялық ойлар мифологиялық көзқарастың ыдырауының нәтижесінде қалыптасты.

Ежелгі үнді философиясының кезеңдерін үш буынға бөліп қарауға болады. Ол кезеңдер мыналар:

1. Ведалық кезең (б.з.д. 1500-600жж).
2. Эпикалық шығармалар дәуірі (б.з.д. 6-3 ғ.ғ.)
3. Философиялық сутралар кезеңі (б.з.д. 3 ғасыр – б.з.2 ғасыры).

Ежелгі үнді философиясының даму тарихы ведалық әдебиет пен брахманизмді танып білу нәтижесінде қалыптасты. Веда текстері – діни мазмұндағы әдебиеттер. Олар б.з.д. ІІ мыңжылдықтың ортасынан бастап жазыла бастаған. Веда текстерінің жазылуының аяқталуы б.з.д. 6 ғасырға тұс келеді. Яғни бұл әдебиет арийлер кезеңінен бастап Үнді елінде алғашқы мемлекеттер пайда болғанға дейін жазылып келген. Бұл құбылыс қоғамның кастаға бөліунімен (варна) байланысты болды.

Веда арнайы кітаптар жинағы болып табылады. Оларды 4 жинаққа бөліп қарайды: 1.Самхит жинақтары. Самхит жинақтарының өзі 4 топқа бөлінеді:

1) Ригведалар (гимндер ілімі).

2. Сама-ведалар (жырлар, өлеңдер ілімі)
3. Атхарва-веда (дұға, сүрелер ілімі).                                                                                                               
4. Яджур-веда (Құрбан шалу формулалары жайындағы ілім)

ІІ. Брахмандар (веда текстеріне комментарийлер, түсініктемелер).

ІІІ. Араньяк кітаптары жинағы. Араньяк жинақтары – сопылық жолын ұстап, елден бөлек өмір сүруге бел байлаған, монахтың аскеттік өмір жолын ұстанған адамдарға арналған тексттер.

ІV. Упанишадтар (Философия тұрғысынан маңызды кітаптар жинағы).

Ведалық дүниетаным – ритуалдарға, әдеп-ғұрыптарға негізделген  күрделі мифологиялық көзқарастар комплексі. Ол әрдайым дамуда болған. Мифологияға тән политеизм, антропоморфизм, ашық құдайлар жүйесі ведаларда да орын алған. Бұл дүниетанымның маңызды түсінігінің бірі – сансара ілімі. Үнді діни-мифологиялық сенімі бойынша адам табиғаттың бір бөлігі. Табиғаттағы барлық заттар сияқты адам да денеден және мәңгі рухтан тұрады. Сансара ілімі бойынша дене өлген соң, рух басқа денеге көше алады. Мұндағы маңызды мәселе – мәңгілік мәселесі, мәңгі жойылмау туралы пікір. Туу және жойылу заттардың мәнін қамтымай өтеді, олардың тек сыртқы түрі өзгеріп отырады.

Үнді философиясында карма және мокша ілімдері де болды. Карма қайта туу доктринасын  толықтырады. Карма тірі жандардың жасаған іс-әрекеті мен қылықтарының, қадамдарының жалпы жиынтығы арқылы оның қайта тууын анықтайды. Рухтың заттан затқа, денеден денеге көшу тізбегі шексіз бола бермейді. Адам имандылықпен, дхарма заңымен өмір сүрсе, діни ережені ұстанса, рухтың Брахманға (Абсолют) айналуына жол ашады. Рух қайта туудан құтылғанда мокшаға қол жетеді. Мокшаға жету – бұл мақсатқа жету, яғни азаптан құтылу, себеп-салдар заңымен көшіп, рухтың жиһан кезуден құтылуы болып табылады.

Ведалық гимндерде  жалпы принципті іздеу мәселелері де қойылаған. Ондай принцип ретінде  универсалдық космостық тәртіп жарияланған. Ол – бейнесіз, денесіз және барлық нәрсенің үстінен үкім жүргізеді.

Ертеректегі теорияларда  нағыз болмыс және бейболмыс немесе құбылыстар дүниесі бар деп түсіндірілген. Нағыз болмыс “сат” деген атаумен  белгіленген. Бейболмыс “асат” деп аталған. “Асат” тәртіпті бұзушы күштерді қабылдайды. “Сат” хаосты тәртіптеуші заңдарға сүйенеді және космосқа айналады. «Сат” пен «асат” біртұтастықтан пайда болған.

Ведалық мифологияда  “Бхагавадгита” тексттерінің маңызы үлкен. Бұл кітаптарда Кришнаның эпостық батыр Арджунаға айтқан діни-философиялық ақыл-кеңестері орын алған. Батырлар алдында өмір және өлім мәселелері, болмыстың мәні және маңызы, еркіндік пен іс-әрекет, идеал, міндет ұғымдары жайлы түсініктер қарастырылған. Ешқандай мақсатты көздемей, өз тілектерін ескермей, шешім жасау әрекеттері уағыздалады. Мұндай күйді практикада йога мектебінде кездестіруге болады. Йогтардың мақсаттары - өз денелерінен рухты босату, Атмана-Брахма күйіне ұмтылу, яғни әлемдік біртұтастықпен бірігу.

Веда әдебиетінің  аяқтаушы кезеңін упанишадтар құрайды. “Упанишада” сөзін аударғанда ұстаздың қасында отыру, ұстазды тыңдап отыру деген мағына береді. Шығыс дәстүрінде ұстаздың ролі аса маңызды болған.