Ежелгі Үнді философиясы

Вайшешика

Көне үнді материализмдегі көрнекті ағымдардың екінші түрі Вайшешика («Вайшеша» - ерекше деген сөзден шыққан) деп аталады. Бұл ағым вокоятаға керісінше,Ведалардың беделін мойындайды, бірақ  та одан         тәуелсіз теориялық негіздерге сүйенеді. Вайшешиканың негізін қалаушы – философ Канада (лақап аты Улука). Оның «вайшешикасура» деген шығармасында аталмыш философиялық ағымның басты-басты тұжырымыдары мен қағидалары дәйекті түрде негізделген. Вайшешиканың болмыс туралы ілімі бойынша сыртқы дүниелік шындықтың жеті түрі таным үшін шешуші рөл атқарады. Олардың алтауы – субстанция (түбкізат), сана, әрекет, жалпылық, ерекшелік, иелік – оң сипатта болсы, біреуі – бейболмыс теріс сипатта болады. Вайшешика о бастан-ақ атомистикалық теорияның негізін қалағанымен ерекшеленеді. Кейіннен логика ғылымының мәселелері де қамтылған.

Вайшешика даналықтың мақсаты адамдық қасіреттің қайғысынан тәуелділіктің талқысынан құтқару деп біледі. Қайғының да, тәуелділіктің де көзі – білімсіздік, қараңғылық. Бостандыққа шығатын жол – тек білімділікте, шындықтың ақиқатын танып – біліп, адамдар игілігіне жаратуда. Ол үшін болмыстың тымсыл сырларын, шындық категориясын (ең жалпы ұғым) зерттеу қажет. Ал, категория дегеніміз ойлау ұғымы емес, заттың атау белгісі. Жаратылыс бес түпнегіздің қосындысы арқылы жүзеге асады. Олар – от, су, жарық, ауа және эфир. Аталмыш түпнегіздер мәнгі бөлінбейтін бөлшектер – атомдардан құрылады. Оларды сезім мүшелеі арқылы көріп, сезуге болмайды, бұл жерде ақыл-ой құдыреті қажет.

Вайшешиканың атомдар туралы ілімінің ерекшелігі – заттар мен құбылыстардың сапалық айырмашылықтарын бөлінбейтін бөлшектердің өзара байланыстарының әртүрлілігі арқылы ажыратындығында. Заттар мен құбылыстарының қасиеттеріне келетін болсақ, олар өзгермелі, құбылмалы сипатта болады. Ал, сапалық ерекшеліктер – мәңгілік.

Осыған сәйкес қозғалыс дегеніміз сапа емес қасиет. Өйткені, ол заттан затқа, құбылыстан құбылысқа ауысып отырады. Ал тағы бір бейденелік, бейзаттық түпнегіздерде (эфир, кеңістік, уақыт) қозғалыстың болуы мүмкін емес.

Вайшешика ілімінде ең маңызды категорияларға (ең жалпы философиялық ұғымдар) «жалпылық және ерекшелік» ұғымдары жатады. Ерекшелік категориясы бір түп негіздің басқа түп негізден айырмасын, ал жалпылық категориясы түпнегіздердің ортақ қасиеттерін бейнелейді.

Вайшешика материалисттік ілімі  өзінің даму барысында діни сипатала бастады. Оныңортағасырлықөкілдеріатомдардыңдүниежаратылысының тек материалдықсебебіретіндеқарастыратынболды да, шынайыжаратушықұдайдепесептеді.

Қорытаайтсақ көне Үнді жерінде пайда болып, қалыпаса бастаған философиялық дүниетаным мифологиямен дінисенімдерге, атап айтқанда, брахманизммен буддизімге қарсы күресте шыңдалып нығая түсті.Ал, буддизмнің өзі кезінде брахмандаридиологиясына қарсы шыққан, діни-идеалисттік ағым болатын.Ол брахмандар үстемдігіне қарсы шыққан жаңа таптар – кшатрийлер (сардарлар) менвайшьлер(ауқаттышаруалар)үшін идеологиялық рөл атқарған-ды.

Қытай философиясы

Біздіңжылсанауымызданбұрын 8-6 ғасырлараралығындақазіргіҚытаймемлекетініңжеріндеқұлдыққоғамтолыққалыптасқан-ды.Мифологиялықдүниетанымныңорнынфилософиялықілімдералабастайды.ОлардыңбарыншагүлденукезеңіХаньдинастиясынасәйкескеледі(б.ж.с.д. 207ж.-б.д.220 ж.).Зерттеушілербұлкезеңді«гүлденгенжүзфилософиялықмектептіңөзаратартысы» депатаған. Мысалы, ХаньдәуіріндегітарихшыСьмаТань(б.ж.с.д. 110 ж. қайтысболған)  солардыңішіненалтыфилософиялықбағыттардыатапкөрсеткен:

1. ИньжәнеЯнмектебі.

2. Конфуциймектебінемесеәдебиетшілер.

3. Моистермектебі.

4. Атаулармектебі.

5. Заңгерлермектебі.

6. Күшпенжолмектебі(даоцзя).

Осылардыңалғашқысы,яғниИньжәнеЯнмектебіөзбастауын«Өзгерістеркітабынан»(б.ж.с.д. 7-7 ғасырда)алады. Бұлкезеңмифологиялықдүниетанымныңтарихсахнасынанкөшіп, философиялықкөзқарастарғаорынбосатабастағанкезіболатын. ИньжәнеЯн – әлемніңбастауындатұрғанмәндер. Бірақолартуралыілімдуалистіксипаттаемес,  себебібарлықболмысекеуініңбіртұтастығыарқылығанабарболаалады. Демек,  олардиалектикалықбірліктеболатынқарама- қарсылықтар. ИньжәнеЯнқағидаларыаспанменжер, ұрғашыменеркекарасындағықатынастарментығызбайланысты,  әріолардыңдамуынанұсқайды. БелсенділіккөбінесеЯнғатәнболадыда, Иньенжарлықтанытыпотырады.  Бірақолардыңбірлігі- диалектикалықдамудыңкөзі. Нәтижесіндезаттарменқұбылыстарөзгерістергеұшырайды. Мұндайөзгерістерадамдарғадақатыстыболады. Аспан ,жер, адам-бұларүшкілдікбірліктебелгілібірдамужолымен(дао)тіршіліккешеді.

ЕкіншімектепКонфуцийатыментығызбайланысты. Конфуций(қытайшаКунЦю, КунЧжунни, аләдебиеттекөбінесеКунцзы, ұстаз Кундегенатпен белгілі)б.ж.с.д. 551-479 жылдары Лу патшалығына өмір сүрген. Ол кедейленіп қалған ақсүйек әскербасының семьясында дүниеге келді.22 жасында бастап ұстаздық жұмыспен айналысты,  атағы бүкіл Лу патшалығына жайылды .Конфуций мектебінде ,негізінен, төрт пәннен дәріс оқытылатын. Олар –тіл, ахлақ, саясат және әдебиет.Конфуций елу жасында Лу патшалығында көрнекті саяси қайраткерге айналды.Алайда, сарай төңірегіндегі саясатшылардың жаласынан он үш жыл бойы ел аралап каңғырып кетуге мәжбүр болды.Бірақ та басқа Қытай мемлекеттерінде оның жаңа ілімі ешқандай қолдау таппады да , 484 жылы туған Отанына қайта оралған еді . Конфуций  ілімі туралы оның шәкірттері жазып қалдырған "Лунь юий"("сұхбаттар мен  пікірлер") атты еңбектен мағлұмат аламыз . Онда  Конфуцийдің ойлары мен тұдырымдары , қағидалары мен пікірлері жинақталған . "Лунь юий"- біздің заманымызға дейін сақталған бірден-бір мәдени ескерткіш.

Конфуций өзіне , ұрпақтарына және шәкірттеріне арнайы бөлінген қорымға жерленген, оның тұрған үйі қазіргі кезде атақты ғибадатханаға айналған .

Конфуций ілімінің ерекшелігі сол , ол адамгершілік мәселелерін бірінші кезекке қойған .Ал рух , аспан денелерінің қозғалу заңдылықтарына еш көңілбөлмейді. "Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білейік", - деген екен ол. Алайда ,көкті пір тұтқандығы ақиқат, көк тәңірісіне құрбандық шалуды оған деген адамдардың көрсеткен құрметі деп түсінген.Кейіннен Қытайдың "аспан асты империя" деп аталуына да осы ұғым өз әсерін тигізген сыңайлы.

Жоғарыда айтылып өткендей , Конфуций өз ілімін адамға бағыттаған . ОЛ алғаш рет адамның кісілік тұлғасы туралы ой қозғаған философ.Үлгі тұтуға жарайтын ер адамның адамгершілігі(жэнь),үлкенді сыйлауы (сяо) ,әдет ғұрып ,дәстүрді құрмет тұтуы (ли) жоғарғы дәрежеде болуы тиіс . Адам тумысынан жаман болып тумайды , оны жаман да ,жақсы да қылатынөскен ортасы. Конфуций мемлекеті   де үлкен отбасы деп түсіндірген  Оның ілімі ,жалпы алғанда ,үстем таптың мүддесін қорғады , құлдықты сөкет көрмеді ,сондықтан да ұзақ жылдар бойы мемлекеттік ресми идеологияға айналып, Қытайдағы қоғамдық өмірдің барлық салаларына өз әсерін тигізді.

Конфуцийдің қазасынан кейін оның ілімі сегіз тармаққа бөлініп кетті.Олардың ішіндегі ең негізгілері идеалистік бағыттығы Мэн-цзы мектебі мен материалистік бағыттағы Сюнь-цзы мектебі.Бұл екі бағыт та Конфуцийдің шәкірттері Мэн және сюньнің аттарымен аталады.Мэн-цзы Конфуций ілімдерін жинақтап , бір жүйеге түсірумен ғана айналыспаған , сонымен қатар,жаңа ойлармен толықтырып  отырған .