Валюталық жүйе

   Нарық экономикасын реттеу жүйесінде валюталық саясат маңызды орын алады.

   Валюталық саясат—бұл елдің ағымдық және стратегиялық мақсаттарына сәйкес, халықаралық валюталық және басқа экономикалық қатынастар аумағында жузеге асырылатын шаралар жиынтығы.

    Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары: тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, жұмыссыздық пен инфляцияның өсуін тоқтатуға, төлем балансындағы тепе-тендікті ұстап отыруға бағытталады.

Валюталық саясаттың басты  бағыттары мен нысандары елдердің валюталық-экономикалық жағдайына, әлемдік  шаруашылықтың эволюцияларына, әлемдік  аренадағы күштердің орналасуына  байланысты анықталады.

   Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар, яғни, елдегі және одан тысқары жерлердегі валюталық бағалылармен байланысты операциялардың жасалу тәртібін реттейтін құқықтың нормалар жиынтығымен, сондай-ақ екі жақты көп жақты-валюталық проблемалар бойынша мемлекеттер арасында жасалатын келісім-шарттарға сүйенеді.

   Валюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы — валюталық реттеу болып табылады.

   Тікелей валюталық реттеу — занды актілер және атқарушы өкіметтің әрекет ету жолымен іске асса, ал, жанама валюталық реттеу — нарықтың экономикалық агенттерінің мінез-құлқына экономикалық, оның валюталық және несиелік әдістерді пайдалану арқылы әсер етеді.

   Мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымы — Халықаралық Валюталық қор (ХВҚ) болып табылады.

   Валюталық саясат өзінің мақсаттарына және нысандарына байланысты екіге бөлінеді:

1. құрылымдық валюталық саясат;
2. ағымдық валюталық саясат.

    Құрылымдық валюталык саясат—дүниежүзілік валюталық жүйедегі құрылымдық өзгерістерді жузеге асыруға бағытталатың ұзақ мерзімді шаралар жиынтыгы.

    Ол валюталық саясат реформа нысанында іске асырылады. Құрылымдық валюталық саясат ағымдық валюталық саясатқа әсер етеді. Ағымдық валюталық саясат — валюталық бағамды, валюталық операцияларды, валюталық нарық пен алтын нарығының қызметтерін күнделікті оперативті түрдереттеуге бағытталған қысқа мерзімді шаралар.

   Валюталық саясаттың келесідей нысандары колданылады:

1. Дисконттық валюталық саясат;
2. Девиздік валюталық саясат.

  Сонымен қатар, девиздік саясаттың мынадай жүзеге асырылу нысандары болады:

• валюталық интервенция;
• валюталық резервтерді диверсификациялау;
• валюталық шектеу;
• валюталардың алмастырылу дәрежесін реттеу;
• валюталық бағам режииі;
• девальвация;
• ревальвация;

   Дисконттық (есепке алу) саясаты — бір жағынан, валюталық бағам мен төлем балансын реттеуге, екіншіден, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны, жиынтық сұранысты реттеуге бағытталатын орталық банктің есепке алу мөлшерін өзгертуі.

   Мысалға: пассивтік төлем балансы кезінде капиталдың еркін орын ауыстыруы жағдайында есепке алу мөлшерінің кетерілуі, ең төменгі пайыз мөлшерлемесі бар елдерден, капиталдың келуін ынталандырып, төлем балансының жағдайын жақсартады және валюталық бағамды артгыра түседі. Ал, егер орталық банк есепке алу ресми мөлшерін төмендететін болса, отандық және шетелдік капитал сыртқа ағылып, төлем балансынын, активтік қалдығы азаяды және валютаның бағамы төмендейді.

   Қазіргі жағдайда дисконттық саясаттың тиімділігі төмендеген. Себебі, егерде төлем балансын жақсарту мақсатында есепке алу мөлшерін арттыратын болса, оның экономика үшін теріс әсері болады. Ал оның төмендеуі, төлем балансына кері әсер етіп, яғни капиталдың сыртка ағылуына жол береді.

Девиздік саясат -мешекеттік ұйымдардьің немесе орталық банктің шетел валюталық сату және сатып алу жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі.

Ұлттық валюталық бағамын  көтеру мақсатында орталық банк шетел  валютасын сатады, ал бағамын түсіру үшін, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау арқылы сатып алады.

   Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция нысанында жүзеге асырылады. Валюталық интервенция XIX ғасырдан бастап қолданыла бастаған. Алтын монометализмі алынып тасталғаннан кейін валюталық интервенция кеңінен қанат жайды.

   Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, жаңа құбылыс ретінде мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымдары — ХВҚ, сондай-ақ аймақтық — Еуропалық валютальіқ институт құрылды (1994жылы)

   Валюталық резервтерді диверсифкациялау - бұл халықаралық есеп айырысуларды қамтамасыз ету, валюталық интервенция жургізу және валюталық шығындардан сақтау мақсатында әр турлі валюталарды қосу жолымен валюталық резервтердің қурылымынреттеуге бағытталған мешекеттің және банктердің саясаты.

   Бұл саясат қарапайым түрде түрақсыз валюталарды сату және халықаралық есеп айырысулар үшін қажетті тұрақты валюталарды сатып алу жолымен жүзеге асырылады.

   Валюталық паритет және валюталық бағам режимі Ұлттық және мемлекетаралық реттеу объектісі болып табылады.

   Девальвация мен ревальвация — валюталық саясаттың дәстүрлі әдістеріне жатады.

   Девальвация — ұлттық валютаның бағамын, шетел валюталарына қатынасын төмендету.

   Ревальвация — ұлттық валюта бағамын, шетел валюталарына қатынасы бойынша жоғарылату.

   Девальвация пайызын есептеу формуласы мынадай:

мұнда,

   Б _е — ескі бағам;

   Б_ж — жаңа бағам.

   Ревальвация пайызын есептеу формуласы:

   Мысалға: фунт стерлинг бағамы арнайы түрде 2.8 ден 2.4 долларға дейін төмендетілді. Мұндағы девальвациялау пайызын есептейік:

Сол сияқты, фунт стерлингтегі 1 доллардың бағамын аныктайық, 1 фунт ст.=2.8 доллар. X = 1 доллар.

   Демек, девальвациялауға дейін фунт стерлингі бағамы 1 доллар = 0.35 функстерлинг тұрса, ал, девальвациялаудан кейін, ол, 0.41 фунт стерлингті құрады. Доллардың ревальвациялану мөлшері мынадай жағдайда анықталады:

Валюталық саясаттың келесі бір формасы ретінде валюталық  шектеу үздіксіз пайдаланылады.

   Валюталық шектеу—резиденттер мен бейрезиденттердің, валюталар және басқа валюталық құндылықтармен жасалатын операцияларынзаңды түрде немесе әкімшілік турде тыйым салуы немесе шектеуі.

   Валюталық шектеу, валюталық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады.

   Валюталық шектеу валюталық заңдылықтармен бекітіледі.

   Валюталықшектеудің мақсаттары келесідей:

• төлем балансын теңестіру;
• валюталық бағамды қолдау;
• ағымдағы және стратегиялық міндеттерді шешу үшін мемлекеттің қолында валюталық бағалылықтардың шоғырлануы.

   Валюталық шектеу келесідей қағидаларға сүйенеді:

• Валюталық операцияларды орталық және өкілетгі (девиздік) банктерде орталықтандырылуы;
• Валюталық операция жасау ушін рұқсат қағазының (лицензия) берілуі;
• Валюталық шоттарды толық немесе жартылай жабу;
• Валюталардың қайтарымдылығын шектеу.

 

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

1.  Ақша, несие, банктер теориясы . Оқулық - Алматы Жеті жарғы, 2011

2.  Баукина М.К Семенов В.А «Макроэкономика»

3.  Бисенғазиев М.Е «Макроэкономика» Орал БҚМУ, 2000ж

4.  Гайнулин «Основы экономический теорий»1998 г

5.  Жүнісов Б,Мәмбетов Ұ,Байжомартов У «Нарықтық экономика негіздері» 1994 ж

6. Зубко Н.М «Экономическая теория

7.  Казаков А.П,Минаев И.В. “Экономика» 1996 г

8.  Камаева «Экономикалық теория» 1998 ж

9.  Мадешев Б. «Нарықтық экономикалық  теорияға кіріспе» 1995ж

10. Мадиярова Д.М «Сыртқы экономика саясаты және экономикалық қауіпсіздік» 2000ж

11. Мамыров Н.Қ,Құлекеев Ж.Ә,Сұлтанбекова Г.Қ «Макроэкономика»,»Экономика » 2000 ж

12. Осипова «Общая теория» 1994 г

13. Шиденов Ө.Қ,Сағындықова Е.Н,Жүнісов Б.А «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе, 2004 ж

14. Байжомартов У.С «Основы экономической теорий»