Валюталық тәуекелділіктің экономикалық мәні

а) СДР стандарты енгізілді,  бірақ іс жүзінде долларлық стандарт сақталды,  себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырысуларды көбірек пайдаланады (валюталық “қоржындағы” доллардың үлесі 40%,  ресми валюталық резервтерде - 60% жуық). Бірақ ХВҚ-ға мүше елдерге валюталық париттеттерін кез – келген валютада белгілеуге құқық берілген,  соның негізінде көп валюталық стандартқа өту заңдастырылды;

б) Алтынды демонетизациялауға заңды түрде тиым салынды; ресми  баға,  алтындық паритет алынып тасталып,  доллардың алтынға айырбасталуы тоқтатылды;

в) Валюталық бағамдар режимын таңдауға құқық берілді (1973 жылдың 6 – шы наурызынан бастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);

г) ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу күшейді.

Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын валюталарға сауда – саттық жүргізетін ресми орталық.

Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға  болады:

• шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық нарықтардың интернационалдануының күшейуі;
• байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
• әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операция жасау;
• банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде негізделетін валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
• коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырған алып сатарлық және арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту;

Валюталық операциялардың көлеміне,  сипатына және пайдаланатын валюта тобына қарай қазіргі валюталық  нарықтар халықаралық,  ұлттық және аймақтық болып бөлінеді.

Валюталық тәуекел – банктің  өз қызметін жүзеге асыру кезінде шетелдік валюталар бағамдарының өзгеруіне байланысты шығыс (шығын) туындау тәуекелі. Шығыс (шығын) қаупі валюталар бойынша банк позициясын құндық мәнде асыра бағалаудан туындайды.

Валюталық тәуекел ағымдық  валюталық тәуекел, девальвация  тәуекелі және валюталық реттеу жүйесінің өзгеру тәуекелі болып бөлінеді.

Ағымдық валюталық тәуекелдер – бағамдары құбылмалы валюталардың кездейсоқ еркін өзгеру тәуекелдері.

Девальвация тәуекелі –  валюта бағамының басқа валюталармен салыстырғанда кенеттен стрестік төмендеу тәуекелі.

Валюталық реттеу жүйесінің  өзгеру тәуекелі – валюталық түзімнің өзгеруінен болған шығын тәуекелі, яғни белгіленген валюта бағамынан  құбылмалыға және керісінше өту, қандай да бір валютаның басқа  валюталарға немесе валюталар себетіне қатысты бағамын белгілеу, валюталық бағамды реттеудің нарықтық әдістерін қолдануға немесе қолданудан бас тартуға өту. 

 

1.3 Халықаралық валюталық  нарықтар

Халықаралық валюталық нарықтар – ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында шоғырланған. Олар Лондандағы, Нью – Иорктағы, Токиодағы, Гонконгтағы валюталық нарықтарды айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем айналымында кеңінен қолданылатын валютамен операциялар жүзеге асырылады.

Аймақтық валюталық  нарықтар – белгілі бір конвертирленетін валюталармен операциялар жүзеге асырылады. Оған Сингапур доллары, Сауд риалы, Кувейт динары жатады.

Ұлттық валюталық  нарықтар - ережеге сәйкес халықаралық операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне валюта бойынша қызмет көрсететін сол елдің аумағындағы орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының жиыным кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркет – юзер)         

Банкте тәуекел-менеджмент жүйесін құру тәуекел болуы мүмкін операциялардың ашықтығы мен оларды уақытында анықтауға ықпал етуі тиіс. Банктердің басым көпшілігі клиенттердің (салымшылардың) қаражатымен жұмыс істейтіндіктен, ішкі тәуекел-менеджмент жүйесінің болуы тәуекелдермен бетпе-бет келуді барынша төмендету және тиісінше банктің залалдарын қысқартуға ықпал етуге тиіс деп ойлаймыз.

Мұның өзінде тәуекел-менеджмент жүйесі банктің ішкі бақылау жұмысының  төмендегі жалпы және ерекше принциптеріне  сәйкес болуға тиіс:

• тұтастай ішкі бақылау жүйесіне қатысты және банктің жұмыс тиімділігіне ықпал ететін принциптер;

– басқару жүйесін ұйымдастыруға қатысты принциптер;

– тәуекел факторларын басқаруға қатысты принциптер;

– ақпаратқа қатысты принциптер;

– электрондық ақпараттық жүйелерге қатысты принциптер.

Қорытындыланған сапа көрсеткіштерін белгілеу үшін тәуекел-менеджменттің ойдағыдай процесіне тән сипаттамалар анықталды, олар: ашықтық, өлшем дәлдігі, уақтылы сапалы ақпарат, әртараптандыру, дербестік, егжей-тегжей стратегиясы. Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың арнайы механизмдері әзірленген болатын. Жүргізілген талдау тәуекелдерді басқаруды келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент шектерінде топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға мүмкіндік береді (Кесте 1): 

 

 

 

Кесте 1- Тәуекелдерді басқару жүйесі

Тәуекелдерді басқару  жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден ішінара немесе толықтай бас тарту	Тәуекелдерді болжау	Ысырапты материалдық өтеу
1. Сенімсіз клиенттер мен әріптестерді анықтау. 2. Тәуекелі жоғары операциялардан бас тарту. 3. Қисынсыз ысырапқа жол бермеу.	1. Ықтимал ысыраптың барынша көп шамасын және барынша аз шамасын алдын ала есептеу. 2. Ысыраптың ықтималдығын  анықтау. 3. Ықтимал ысыраптың уақытын есептеу.	1. Сақтандыру. 2. Хеджерлеу 3. Ішкі бақылауды күшейту. 4. Тәуекелдер мониторингін енгізу
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі 2. Валюталық тәуекел 3. Несиетік тәуекел 4. Инвестициялық тәуекел	1. Өтімділік тәуекелі 2. Операциялық тәуекел	1. Пайыздық тәуекел 2. Қор тәуекелі. 3.Валюталық тәуекел. 4. Несиетік тәуекел. 5. Инвестициялық тәуекел

 
 

 

Қазіргі заманғы банктер  тәуекелдерді басқару жүйелерін  қалыптастырғанда бірқатар қиындықтармен кездеседі. Осы проблемаларды төмендегі санаттар түрінде құрылымдарға бөлуге болады:

1. Ұйымдастыру проблемалары: банк акционерлері тарапынан тәуекел

менеджментінің маңызын (пайдалылыққа баса назар аударуын, шетелдік тәжірибеге қарамастан біздің тарихымызда сол немесе басқа тәуекелдердің ықпал ету салдарынан акционерлер залал шеккен дағдарыстардың болмағанын) жеткіліксіз түсіну.

2. Кадр проблемалары: тәуекелдерді басқару саласында білікті қызметкерлердің болмауы тәуекел-менеджменттің құрылу тиімділігін айтарлықтай төмендетеді, бұл жүргізілген мөлшерлік есептеулердің нақтылығы мен объективтілігіне әсер етеді.
3. Техникалық проблемалар нақты тарихи және талдау деректерінің болмауы немесе олардың қорытындыланбауы. Біздің экономика  жағдайына бейімделген және бүкіл банк жүйесі шеңберінде  салыстырма талдау жасауға мүмкіндік беретін әдістемелердің  болмауы.

Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.

Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік  береді. Бұл тәуекел түрлеріне  келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік, саудалық).

Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу  мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.  
Курстық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.

Қаржы тәуекелінің туындау  себептері – инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің  өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі  және т.б.

Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.   
     Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады.

Дефляциялық тәуекел  – дефляция өсімі кезінде бағалар  деңгейі төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс  төмендейді. 

 

Қорытынды 

 

Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту қаупімен түсіндіріледі.

Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық  құнының және сапалық бағаның  өзгерісі себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.  
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:

1)   жіберіліп қойған пайда тәуекелі;

2)   табыстылықтың төмендеу тәуекелі;

3)   тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі. 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

Пайдаланылған әдебиеттер 

 

1. Қазақстан Республикасының  Заңы «Валюталық реттеу және  валюталық бақылау туралы», Заң  – N 7- 2008

2. Мақыш С.Б. «Валюталық  операциялар және валюталық мәмілелер», Хабаршы – N 1-2007, 19 б.

3. Найманбаева С. «Валюталық  құқықтың жүйесі», Заң және  заман, 

N 9- 2009

4.   Худяков А.И.  Основы теории финансового права.  -Алматы, Жеті Жаргы,   2005.  -С.224-225.

5.  Дирофеев Б.Ю., Земцов  Н.Н., Пушин В.А. Валютное право.   -М,  НОРМА-ИНФРА,  2005.   -С.15.

6.   Худяков А.И.  Финансовое право Республики  Казахстан (особенная часть) Алматы, НОРМА-К, 2006. -С.24.; Худяков А.И. Налоговое  право Республики Казахстан (общая  часть).   -Алматы,  НОРМА-К,  2003.  -С.222.

7.  Худяков А.И. Финансовое  право Республики Казахстан (общая   часть).  -Алматы,  Қаржы-қаражат,  2005. - с.168-177;  с.98.

8. Сейітқасымов Ғ.С.  «Ақша. Несие. Банктер», Алматы  – 2006

9. Қазақстан Республикасы Парламен Жаршысы, 7-2007

10. Сейтқасымов Ғ.С.  «Ақша, Несие, Банктер», Алматы  – 2001 ж.

11. Найманбаев С. «Валюталық  құқықтың жүйесі»,