Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы

                                                          Жоспар 

 

Кіріспе

1.1.  ҚР-ғы стратегиялық жоспарлау

1.2. Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы

2.1. «Қазақстан 2030» стратегиялық жоспары

2.2. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                         

                                                            Кіріспе 

 

            Көпшілік қауымға белгілі «Стратегия» термині, гректердің «Strategos» сөзінен туындаған, өз тілімізге аударғанда «генерал өнері» немесе «адамдарды басқару өнері» деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынтығын көрсетеді немесе «Стратегия» іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін бөлшекті, жан-жақты және кешенді жоспар. Көне Қытайда біздің дәуірімізге дейінгі 480 жылдары «Стратегия өнері» атты кітап жазылған, бұдан біз стратегия ұғымы адам, қоғам өмірінде өте ерте кезден қолданылып келе жатқандығын көреміз.

        Стратегиялық жоспарлау – оған жету жолында шешім қабылдау мен оны ұйымдастыру үшін мақсаттарды таңдау процесі. Ол бүкіл басқару шешімдері үшін оның негізін қамтамасыз етеді.

        Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасты.

        Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.

       Стратегиялық жоспар, ұзақ уақыт бойы тұтас болып қана қоймай, сонымен бірге тұрақты өзгеріп отыратын іскерлік, әлеуметтік ортаның әсерімен қажет болған жағдайда, оларға түзетулер енгізуге болатындай жеткілікті түрде икемді болуы тиіс.

        Стратегиялық жоспар жасау болашаққа мұқият, жүйелі дайындықты білдіреді. Стратегиялық жоспарлау – бұл бірінші кезекте жоғары буын жетекшілерінің міндеті. Орта буын және төменгі буын жетекшілері тиісті ақпараттар беру арқылы және кері байланысты қамтамасыз ете отырып, осы жұмысқа қатысады.

Қазақстан Республикасында  ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15 жылдар аралығына жасалынады. Бұл жоспарда халық шаруашылығының ұзақ мерзімді мақсаттары, міндеттері және ұлттық экономиканың бірінші кезекті дамуы қажетті бағыттары, олардың іске асу кезеңдері және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының жалпы бағыты белгіленеді.

        Қазақстан Республикасында алғашқы стратегиялық жоспар Президентіміздің 1997 жылғы «Қазақстан 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс жағдайларын жақсарту» үндеуіне сай 1998-2000 жылдар аралығына сай жасалынды.  

 

 

 

           Стратегиялық жоспарлаудың ҚР-да пайда болуы 

          Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы. Ол басқаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасты.

         Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін бейтараптандыру арқылы болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.

Қазақстан Республикасының  стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі Агенттігі әзірлеген  «Министрліктер мен ведомстволарға арналған жылдық стратегиялық жоспарларды  дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына» (1997 жылдың мамыр айы) сәйкес стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден  тұрады:

1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2. жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басыңқылар;
4. SWOT – мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. Мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. Стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық мақсаттар;

Жоспардың бірінші бөлімінде бастама кезеңге және саланың реформалануына баға беріледі. Бастапқы жәй-күйді әлемдік стандарттармен, ТМД елдерінің, дамыған және дамушы елдердің көрсеткіштерімен салыстыру қажет. Сонымен қатар, ағымдағы жәй-күйді бағалау саланың (министрліктің) алдында тұрған бірінші кезектегі мәселелерді де қамтуы шарт.

Министрліктердің  алға қлһойған мақсаты барынша аз болуы тиіс және де үштен аспағаны жөн. Мақсаттардың сандық өлшемде болғаны дұрыс. Сандық индикаторларды қалыптастыру мүмкін болмаған жағдайда олар сапалық болуы тиіс. Бұндай жағдайда мақсат нақты, айқын бақылауға, тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы шарт. Мақсаттар жалпымемлекеттік стратегиялық жоспарға, оның басыңқылары мен қорларына, Үкіметтің реформа жөніндегі бағдарламасы мен индикативті жоспарына сәйкес белгіленеді.

Жоспардың үшінші бөлімінде министрліктің іс-әрекеттерінің басыңқы бағыттары анықталынады. Басыңқылардың саны үш-бес, жекелеген ведомстволар үшін жеті болуы керек. Басыңқылар неғұрлым аз болса, стратегиялық жоспарды орындауда қолда бар қорлар мен мүмкіндіктер соғұрлым шашылмайды.

SWOT – талдау  – жоспардың төртінші бөлімін құрайды.

SWOT – ағылшын  әріптерінің аббревиатурасы. Қазақ тілінде күшті (ұтымды) және әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді. Ол сыртқы және ішкі жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясын жасау үшін қолданылады.

Күшті (ұтымды) жақтарға төмендешілер жатқызылуы мүмкін:

• салада реформалардың жеткілікті жүргізілуі және олардың нәтижесі;
• өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігі, сыртқы ортаға тәуелділігінің төменділігі;
• шығындар мен бағалардағы артықшылықтар (бұл мүмкіндіктерде де аталуы мүмкін);
• сәйкес (барабар) құқықтық және нормативтік қамтамасыз етілгендігі;
• барабар информациялық қамтамасыз етілгендігі;
• прогрессивтік (перспективалық) технологиялар;
• күшті (ұтымды) менеджмент;
• жоғары профессионалды министрлік аппараты және оның жақсы ұйымдастырылуы;
• ғылыми қамтамасыз етілуі және жақсы интеллектуалдық қорлар;
• жеткілікті қорлар (жер, су, қаржылық және т.б.)
• жақсы әлеуметтік қызметтер (салалық, ведомстволық және т.б.)

Бастапқы кезеңнің әлсіз жақтары төмендегілерді қамтиды:

• нақты стратегиялар мен жоспарлардың болмауы;
• іс-әрекеттердің бірімен-бірі байланыссыз жан-жаққа бағытталуы;
• нашар реформалануы немесе реформалардың дұрыс нәтиже бермеуі;
• Министрлік апаратының нашар ұйымдастырылуы;
• нашар құқықтық кеңестік;
• ақпаратпен нашар қамтамасыз етілуі;
• нашар технологиялар;
• экологиялық мәселелердің болмауы;
• іс-әрекеттердің өзара байланысының нашарлығы;
• көлік жолдары мен коммуникациялардың болмауы, т.б.

Егер күшті (ұтымды) және әлсіз жақтарды талдауда саланың ішкі факторлары қаралатын болса, онда мүмкіндіктер мен қатерлерді бағалауда сыртқы факторлар зерттеледі. Мүмкіндіктер сыртқы нарықтарда кездеспейтін, кездессе де айқын көрінбейтін белгілі бір факторлар түрінде болса, онда қауіп-қатерлер сыртқы нарықтың қатерлі бәсекелестік (осы сала үшін қауіпті басқа да жағдайлар) түрінде сипатталуы мүмкін. мысал ретінде мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады (бұл тізім түгел әрі міндетті бола алмайды).

Мүмкіндіктер:

• табиғи байлықтардың болуы (жер, су, пайдалы қазбалар және т.б.)
• жаңа сыртқы нарықтарды жаулап алуға жағдай жасайтын өндірістерді ұйымдастыру мүмкіншілігінің болуы;
• жаңа технологияларды игеру;
• халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың болуы;
• басқа ұйымдармен, компаниялармен көлбеу интеграция жүргізу;
• бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы әлсіздігі;
• баға мен шығындарды төмендетудегі ірі мүмкіндіктер;
• мемлекет тарапынан қолдау және т.б.

Қауіп-қатерлер:

• күшті бәсекелестер тарапынан қысымның болуы;
• қорлардың жеткіліксіздігі (мүлдем болмауы);
• сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің болмауы;
• ішкі нарықты жоғалтып алу қаупі, т.б.

Барлық мүмкін жұп комбинациялар талданады, олардың ішінен тек стратегияны әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі. Мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің диалектикасын естен шығармау кекер. өйткені, пайдаланылмаған мүмкіндік, оны бәсекелестер дұрыс пайдаланған жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып шығуы мүмкін.

Жоспардың келесі бөлімінде алға қойған мақсаттарға  жету стратегиясы анықталынады. Әлемдік  тәжірибе сәтті де, сәтсіз де стратегияларға бай. Кейде, бір қарағанда орындалуы мүмкін емес тәрізді стратегиялардың нәтижелі жүзеге асқандары бар, керісінше, керемет стратегиялар ұйымдаспағандықтан, іс-әрекеттердің байланыссыз жүргізілгендігінен, басшылардың жігерсіздігінен іске аспай қалғандығын айтуға болады. Дегенмен, ғылыми және практикалық тәжірибелерді зерттеп тұжырымдау бірнеше эталондық стратегияны бөліп шығаруға мүмкіндік береді:

а) құнарлы өсу  стратегиясы - өндірілетін өнім түрлерін, салалық ерекшеліктерді өзгеріссіз қалдыра отырып, жалпы көрсеткіштердің өсуіне қол жеткізу;

б) диверсификациялық  өсу стратегиясы – қызмет жүргізу  шеңберін өзгерту, өндірісті жаңа өнім түрлерін шығаруға бағдарлау;

в) интеграциялық  өсу стратегиясы – жаңа құрылымдарды қосу және осы қызмет шеңберіндегі күшті ұйымдармен интеграция жүргізу арқылы өсу;

г) шығындарды қысқарту стратегиясы.

Жоспарланған стратегия  аралас болуы да мүмкін, яғни нақты  жағдайға байланысты жоғарыда аталған стратегиялардың элементтерінен құрылуы мүмкін;

Жоспардың соңғы  бөлімінде көзделген мақсаттарды  жүзеге асыру кезеңдері мен аралық мақсаттар көрсетіледі. Аралық мақсаттар қысқа мерзімдік стратегияларға тән болғандықтан, ақырғы мақсаттармен бірдей бола бермейді. Стратегиялардың орындалуын кезеңдерге бөлу ішкі және сыртқы бақылау үшін қажет. Стратегияны жүзеге асыру кезінде оқтын-оқтын оның орындалуын бақылап, бағалап отыру керек.

Қазіргі замаңғы  түсінікте және мемлекеттік басқару, реттеу істерінде және кәсіпорындар, ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда  «стратегия» бөлшектеніп нақтыланған, жанжақты және кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін жоспар болып саналады. Ел президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» еңбегінде «Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесін басшылыққа ала отырып, бізге белгілі бір кезең ішінде Қазақстан экономикасының дамуына үкімет тарапынан тұрақты талдау мен бақылау жасау мақсатында индикативті сипаттағы қысқа-орта-ұзақ мерзімді жоспар-болжамдар практикасын енгізу қажет» - десе, «Қазақстан 2030: гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс жағдайларын жақсарту» үндеуінде «Біздерге кешіктірмей мемлекетіміздің ұзақ болашағына арналған даму стратегиясын жасауды бастауымыз және бес, оң жылдық даму жоспарларын әзірлеуіміз керек» - деген болатын.

Экономиканы мемлекеттік  реттеу механизмдер жүйесіндегі  жоспарлау рөлінің өсу қажеттілігін және еліміз экономикасын дамытуда, шектеулі ресурстармен мүмкіндіктерді тиімді, ұтымды пайдалану үрдісіндегі стратегиялық жоспарлар қажеттілігін Қазақ ғалымдары Н.К. Мамыров, Ж. Ихданов төмендегіше анықтайды.

«Біріншіден, кез-келген басқару иерархиясында ұтымды шаруашылық жүргізу, егер макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді баланстылық болмаса мүмкін емес. Ал ондай жағдайға, егер экономика жалпы мемлекеттік деңгейде іске асырылатын, болашақтық және айналымдағы шешімдерге сай дамитын тұтас, кешенді обьект ретінде қарастырылатын болғанда ғана қол жеткізуге болады.

Екіншіден, жекеменшіктің  басымдылық және нарық қатынастары  аумағының кеңеюі жағдайында кәсіпкерлердің шаруашылықтық мүдделерін және мемлекетің макродеңгейлік, ішкі-сыртқы экономикалық мүдделерін бір ортақ арнада дамыту (оған бағыттау) мәселесі тұрады. Бұл мәселені біртіндеп, ұтымды шешу жолы – алдағы кезеңдегі макро-микроэкономикалық үрдістердің (процестердің) негізгі даму бағыттарын және ғылыми тұжырымдалған суреттемесін, кескінін алдын-ала анықтау.

Үшіншіден, территориялық  еңбек бөлінісі үрдісінің үздіксіздігі, сонымен бірге табиғи ресурстарды  өндіру және өңдеу сұрақтары жалпы  мемлекеттік деңгейдегі, әр уақытта болашақтық сипаты бар, өндіргіш күштерді ықшамды орналастыру және дамыту сұрақтарын көтереді. Өндіргіш күштер орналастырудағы жіберілген бүгінгі қателік ертеңгі күнде мемлекет экономикасының тиімділігіне үлкен кері ықпал жасауы мүмкін.»

Қазақстан Республикасында  алғашқы стратегиялық жоспар Президентіміздің 1997 жылғы «Қазақстан 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс жағдайларын жақсарту» үндеуіне сай 1998-2000 жылдар аралығына сай жасалынады.