Үстеме шығындарды есептеу және оларды бөлуді жетілдіру

    Демек, жолаушылар  тасымалы мен айналымына жоғары  деңгейде қызмет көрсетуші автомобиль транспорты саналады. Яғни, республика көлемінде автокөлікпен жолаушыларды тасымалдау басқа транспорт түрлеріне қарағанда тиімді болып отыр. Осы орайда айта кететін жағдай, елімізде автомобиль транспортымен орындалатын қызметтердің көлемін әрі қарай дамыту үшін пайдаланудағы автокөлік жолдарының техникалық жағдайы мен сервистік қызмет көрсетулерді жақсартып, қажет болған жағдайда халықаралық стандарттардың талаптарына жауап беретін жолдардың құрылысын жүргізу мүмкіндіктерін де қарастыру қажет.

    Қазақстан  Республикасының жол шаруашылығы  жалпыға ортақ пайдаланудағы  автокөлік жолдарын салу және  оларды ұстау, жөндеумен айналысатын  мекемелер мен ұйымдардан тұрады. Жалпыға ортақ пайдаланылатын  автокөлік жолдары өздерінің  маңызы бойынша халықаралық, республикалық және жергілікті маңызы бар жолдар болып бөлінеді [7].

    Халықаралық маңызы бар автокөлік жолдарына көршілес мемлекеттердің астаналарын жалғастырып жатқан, сондай-ақ мемлекет аралық келісімдерге сәйкес халықаралық автокөлік жолдары желісіне кіретін жолдар жатады.

    Республикалық  маңызы бар автокөлік жолдарына  республиканың ірі әкімшілік,  мәдени және экономикалық орталықтары,  сол сияқты көршілес мемлекеттер  арасында көлік қатынасын қамтамасыз  ететін және қорғаныстық маңызы  бар автокөлік жолдары кіреді.

    Жергілікті  маңызы бар автокөлік жолдарына  республиканың әкімшілік орталықтарын  облыс және аудан орталықтарымен, ауылдық елді-мекендермен, сондай-ақ  аудан орталықтарын республикалық  маңызы бар жолдармен жалғастырып  жатқан автокөлік жолдары жатады.

    Жолдардың  нашар жағдайына байланысты автомобиль  транспортының тікелей материалдық  шығындары жүк және жолаушы  тасымалдары ағымының төмендеуіне,  сондай-ақ жөндеу жұмыстары мен  техникалық қызмет көрсетуге  жұмсалатын шығындар тасымалдың  өзіндік құнының жоғарлануына әсерін тигізеді [15]. Сондықтан елдегі жол шаруашылығын жетілдірудің нәтижесінде автомобиль жолдары арқылы орындалатын қызметтердің сапасын және олардың маңызын арттыру үшін жалпы жол саласында төмендегідей шаралардың орындалуы қажет:

• жол саласын қаржыландыру механизімін бүгінгі күн талаптарына сәйкес қайтадан жетілдіру арқылы жолдардың жаңа құрылысы мен оларды қалыпты деңгейде сақтау үшін мақсатты қаржыны жұмылдыру;
• қазіргі уақыттағы халықаралық техникалық талаптарға жауап беретін жаңа автокөлік жолдарын салу;
• қалыптасқан көліктік ағымға сәйкес келмейтін және қауіпсіздік талаптарын қамтамасыз етпейтін пайдаланудағы жолдарды қайта жаңарту;
• қалыптасқан көліктік ағымға сәйкес келетін, бірақ үздіксіз, қауіпсіз және ыңғайлы автокөлік қозғалысының талаптар деңгейіне жауап бере алмайтын автокөлік жолдарын жөндеу;
• пайдаланудағы автокөлік жолдарын, олардың транспорттық – эксплуатациялық сипаттамасын талап етілген деңгейде ұстау;
• автокөлік жолдары бойынша көлік қозғалысын ұйымдастыру, басқару, жоғары сервистік қызмет көрсетумен қамтамасыз ету.

    Бұл шараларды  жүзеге асыру мақсатында Қазақстан  Республикасының жол саласын  қаржыландыру механизімін бүгінгі  күн талаптарына сәйкес қайтадан  жетілдіру арқылы жолдардың жаңа  құрылысы мен оларды қалыпты  деңгейде сақтау үшін мақсатты қаржыны жұмылдыру мен жоғары техникалық қызмет көрсетудің жан-жақты толық жүйесі қажет.

    Қазақстанда   нарықтық қатынастардың тұрақтану кезінде жол саласын қаржыландыру нысандары мен ұстамдары бірнеше рет өзгеріске ұшырап отырады. Осы жылы Қазақстан Республикасының «Жол қоры туралы» заңы қабылданғаннан кейін жол жұмыстарын мақсатты қаржыландыру көзінің тұрақты жүйесі қалыптасып, жол қорлары облыстық және республикалық деңгейлерде жасақталған болатын. Облыстық жол қорына қаржыларды жинақтау және оларды пайдалану құқығын әрбір аймақтың өзіне беру арқылы жол шаруашылығын жедел, әрі тиімді жүргізуге және дамытуға толық мүмкіндіктер қалыптасады.

      1999 жылдың 1-ші қаңтарында Қазақстан Республикасы  Президентінің жарлығымен «Жол  қоры туралы» заң салық жүйесіндегі өзгерістерді есепке ала отырып, қайтадан күшіне енгенеді. Бірақ, 2002 жылы Қазақстан РеспубликасыҮкіметі жол қорын тарату туралы қайтадан шешім қабылдап, осы кезден бүгінгі уақытқа дейін жол саласын қаржыландыру мемлекеттік бюджет есебінен жүргізіліп келеді. Қазіргі таңда жол саласын қаржыландыру мәселелерін айқын анықтайтын заңнамалардың жоқтығы, сондай-ақ бақылау механизмдерінің дұрыс орындалмау салдарынан жол шаруашылығына бөлінген қаржылар әр уақытта мақсаты мен бағытына қарай пайдалана бермейді [16]. Сондықтан, мемлекетіміздің алдында тұрған күрделі мәселенің бірі – бұл республиканың жол шаруашылығын тұрақты қаржыландыру және осы саланың бақылау қызметтерін реттейтін заңнамасын қабылдау болып саналады.

        Қазақстан экономикасында болып жатқан өзгерістер, соның ішінде өнеркәсіптің, өңдеуші салалардың дамуы мен ауылшаруашылығы инфрақұрылымы автокөлік жолдарының сапасы мен техникалық жағдайына жаңаша талаптар қойып отыр, себебі, ел ішіндегі тасымалдар әрбір сала экономикасының дамуына ерекше ықпал етеді. Дегенмен де, транзиттік тасымалдарды өсіру міндеттерін шешу, қазіргі уақыттағы жолдардың техникалық жай-күйі арқылы жүзеге асыру мүмкін емес, сондықтан да автомобиль жолдарын салу, жөндеу жұмыстарын өткізу алдыңғы қатарлы техникалар мен технологияларды пайдалана отырып іске асыруды қажет етеді [21]. Сонымен қатар, ішкі және транзиттік тасымалдарды қарқынды дамыту мақсатында жол құрылысы мен жөндеу жұмыстарын отандық және шетелдік инвесторлардың қатысуымен жүзеге асыру үшін алғышарттар жасау қажет.

      Жол  шаруашылығы ұйымдарының қызметтері  тек қана жол құрылысы және  жөндеу жұмыстарымен шектелмейді,  сондай-ақ жалпы пайдаланудағы  автокөлік жолдарына техникалық  қызмет көрсетеді. Елде халықаралық  және республикалық маңыздағы автомобиль жолдарын салу, күрделі жөндеу және қалпына келтіру жұмыстарын жүзеге асыру үшін қаржыландыру алдыменен республикалық бюджет есебінен жүргізілсе, сонымен бірге мердігерлік компаниялар мен инвесторлар арқылы да орындалады. Ал, жергілікті маңыздағы автомобиль жолдарының құрылысы мен оларды жөндеу жұмыстары жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылады [24].

       Қазақстан  Республикасының әлеуметтік –  экономикалық және саяси даму  шеңберінде Батыс Қазақстан облысы  маңызды орын алады, өйткені  мұнда ірі өнеркәсіп орталықтары мен мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау жүйелері қарқынды дамып келеді. Сондай-ақ, Ресейдің көршілес Саратов, Самар, Орынбор облыстарымен тығыз мәдени, экономикалық, саяси байланыстар орныққан.

        Жолдарды салу мен жөндеу жұмыстарын орындауға жергілікті климаттық, гидрогеологиялық, рельефтік және басқа да жағдайлардың әсері (түсетін жауын-шашынның көлемі, ауа-райының өте төмеңгі температурасы), сонымен қатар құрылыс жұмыстарының бірнеше есепті мерзім бойы немесе жылдар бойы орындалуы жоспарланған шығындардың нормативтерден ауытқуына әкеліп соқтырады. Мысалы, құрылыс жұмыстары кезінде жауын- шашынның көп болу салдарынан жұмыстың тоқтап қалуы және объектілерге жеткізілген құрылыс материалдарының бастапқы сапасының төмендеуі ықтимал. Яғни, табиғи жағдайлардың салдарынан жұмыстың орындалмайтын уақытына жұмысшыларға еңбек ақы төлеу қажет болса, ал материалдардың сапасының бұзылуынан олардың қосымша шығыны қалыптасады. Ал егер, жұмыстың кідіріс уақытына және қосымша материалдардың қажеттілігіне тиісті белгі құжаттарды дер кезінде рәсімдемесе шығындардың талдамалық есебін жүргізу мен қызметтің өзіндік құнын анықтау барысында нақты мәліметтер алуға кедергі жасайды.

    Сонымен автомобиль  жолдарының маңыздылығын айқындай  отырып, жол құрылысының салалық ерекшеліктері мен олардың шығындар есебіне тигізетін әсерлерін зерттей келе төмендегідей қорытындылар жасауға болады:

• автокөлік жолдары мемлекетіміздің транспорттық жүйесінің маңызды звеносы бола отырып, елдің әлеуметтік – экономикалық және саяси – халақаралық қатынастардың дамуына зор ықпалын тигізеді. Сондықтан, елімізде жол шаруашылығының маңыздылығын арттыру үшін бүгінгі күннің талаптарына жауап беретін жолдардың құрылысын жүргізіп пайдаланудағы жолдар мен жол құрылымдарына жөндеу аралық мерзімдерін сақтай отырып күрделі және ағымдағы жөндеу жұмыстарын өткізіп отыру қажет. Жол саласына бөлінген материалдық және ақшалай ресурстардың үнемді пайдалануына, саладағы жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құндарының төмендеуіне, сондай-ақ жол құрылысы ұйымдарының қаржылық – шаруашылық қызмет жағдайларының жақсаруына шығындар есебі мен талдауының маңызы өте жоғары;
• жол жұмыстарының бірнеше есепті мерзім аралықтарында және орталықтан қашық жерлерде орындалуы, жол құрылысында еңбек құралдарының жылжымалы болуы, ал оның өнімі, яғни жолдар мен жол құрылымдарының бір жерде тұрақты болуы және олардың өндірілген орындарында пайдалануы, негізгі құрылыс жұмыстары мен жөндеу жұмыстарының қатар жүргізілуі, құрылыс – монтаж жұмыстарына қажетті материалдарды жабдықтаушы мекемелердің және көмекші цехтардың қашық жерлерде орналасуы және тағы басқа да жағдайлар жол құрылысы саласының ерекшеліктері ретінде өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыруға әсер етеді.

1.2 Өзіндік құнның экономикалық мәні және оны үнемдеу жолдары

    Нарықтық экономиканың тұрақтану мен даму сатысында жол қатынастарының маңыздылығы, соның ішінде автокөлік жолдарының алатын рөлінің үлес салмағы жылдан – жылға жоғарлап келеді. Автокөлік жолдарының тиімді желілерін құру арқылы ауылшаруашылығы, өнеркәсіп және сауданың дамуын жылдамдатуға болады. Соның нәтижесінде ол тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жақсаруына, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына септігін тигізеді.

    Жолдардың  транспорттық – эксплуатациялық  сапасын қажетті деңгейде сақтау  үшін тасымалдың өзіндік құнын төмендету, жолдарды ұстау және ағымдағы жөндеуге шығындарды азайту, сапарлардың және жүктерді жеткізудің уақытын үнемдеу, сондай-ақ жол – автокөлік оқиғаларынан ысыраптарды азайту, жолдарға жақын аймақтардың экономикалық дамуын ынталандыру, жол сапарларының жай – күйін жақсарту арқылы қол жеткізуге болады [9]. Осы мақсатта, жолдардың техникалық деңгейін неғұрлым жақсартпай және олардың қызмет істеу жағдайын бір қалыпты ұстап тұрмай жолдарды салу мен оларды жөндеуге, қайта қалпына келтіруге жұмсалған шығындарды тиімді пайдалану мүмкін емес.

Нарықтық экономика  жағдайындағы бәсекелестіктің, еркін  бағалар жүйесінің дамуымен бірге, ұйымның табысына әсер ететін басты  фактор ретінде өзіндік құнның да рөлі өсе түспек.

Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік және қаржылық қызметінің бүкіл аспектілерін, атап айтқанда, материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды пайдалану тиімділігін, жұмыс сапасын көрсететін маңызды сапалық көрсеткіш.

Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын, оның құрамын зерттеу өндірісті дамыту резервтерін анықтауда, жоспарлау, баға белгілеу және ұйымның қызметін басқару әдістерін жетілдіруде үлкен экономикалық және тәжірибелік мәнге ие.

Қазіргі кезде өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын сапалы есептеуге  көп көңіл бөлінуде, бұл ұйым басқармасының мұқтаждығынан туып отырған қажеттілік. Осы мәселе өзіндік құнға оның экономикалық мәні мен жаратылысы тұрғысынан қарауды талап етеді. Соңғы екеуі өндірістік шығындар мен өзіндік құнды есептеуге қатысатын шығындардың құрамын дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан «өзіндік құн» ұғымының мәнін ашу өте маңызды. Тек осылайша, құрылыс өндірісі өнімінің өзіндік құнын жоспарлау (смета), калькуляциялау және құрылыс шығындарын есепке алу жүйесін оңтайлы ұйымдастыру негізіне жататын алғы шарттарды ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге болады.

Экономикалық теорияда өзіндік құнға қоғамдық өндірістік шығын, яғни заттай және жанды еңбек  шығыны деп түсінік беріледі. Басқаша  айтқанда, өзіндік құн – бұл  өндіріс құралдары мен жұмыс  күшін сатып алуға жұмсалған  ақшалай шығындар.

Бухгалтерлік есеп пен талдау әдебиеттерінде, өзіндік құн өнімді өндіру және өткізумен  байланысты нақты шығындарды ақшалай  өлшемде көрсететін ұйым қызметінің маңызды синтетикалық көрсеткіші ретінде  түсіндіріледі.

Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуының жалпы теориялық мәселелері, құрылыс өндірісінің өзіндік құнының қалыптасу мәселелері отандық және шетелдік ғалым - экономистердің еңбектерінде қаралған. Алайда, «өзіндік құн» ұғымы және оның қазіргі жағдайдағы қалыптасу тәртібі жайлы, өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнының арақатынасы жайлы ортақ пікір жоқтың қасы. Осы сұраққа жауап іздеген экономист – ғалымдардың «өзіндік құн» ұғымына берген сан алуан түсініктері өзіндік құнның мәнінің, оның құрамдас элементтерінің, нақты деңгейінің, құрылымы мен есептеу әдістемесінің бұрмалануына әкеледі.

Арнайы әдебиеттерде көптеген авторлар өнімнің өзіндік құнының қалыптасу  ерекшеліктерін ашуға тырысқан. Кейбір ғалым – экономистердің пікірінше, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны өндіріс процесінде тұтынылатын табиғи ресурстардың, шикізаттар мен материалдардың, отын, энергия және негізгі құралдардың, еңбек ресурстарының шығындарын, сондай - ақ өнімді өндірумен және өткізумен байланысты өзге де шығындарды қамтиды.

Халықаралық практиканың  тәжірибесі бойынша, шығындарды азайту, өзіндік құнды төмендету, өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін егжей – тегжейленген ішкі есепті ұйымдастыру әдістемесі керек деп К.Т. Тайгашынованың пікірінше, ал ол менеджерлерді осы үдерістерді жүзеге асырудың ақпаратымен жедел түрде қамтамасыз етеді делінген/28/.

Өзіндік құнның қысқаша  анықтамасы Н.П.Кондраковтың, М.А.Вахрушиннің  еңбектерінде берілген: «Өнімнің өзіндік  құны – өнімді өндіруге және өткізуге жұмсалынған шығындардың ақшалай  көрінісі».

К.Ш. Дюсембаевтың пікірі бойынша, «шығыстардың жалпы көлемінде айтарлықтай үлесті, ұйым қызметінің сапасын анықтайтын негізгі көрсеткіш - өзіндік құнды құрайтын, өнімді өндіру және өткізу  шығындары алады».

В.Ф. Палий «өзіндік құн» ұғымына өнімді өткізу шығындарын қоспайды, ол өнімнің өзіндік құнын өндіріс нәтижесінде алынатын синтетикалық көрсеткіш ретінде қарастырады. Оның егжей – тегжейіне жете қарау мүмкіндігі тым салыстырмалы, бұл мүмкіндік өзіндік құнды есептеу процедурасымен – калькуляция әдісімен шектелген [31].

М.И. Баканов, А.Д. Шереметтің пікірінше, өнімнің, жұмыстың, қызметтің  өзіндік құны - бұл өндіріске жұмсалған  ресурстардың ақшалай көріністегі  шығыны, оның құрамы - стандартпен, ал калькуляциялау әдісі ұйымның өзімен анықталады.