Нарықтық шаруашылық

 

    Қазіргі заманғы нарық шаруашылығының қалыптасуы бірнеше кезеңнен өтті. Бірінші кезең  – қарапайым тауарлық өндіріс. Тауар  өндірісі жетістігінің  ең жоғарғы  деңгейінің дамуы капиталдың  алғашқы сатысын құрайтын және оның екі жағын қосатын, алғашқы  капиталдың жинақталу үдерісіндегі өндірістің капиталистік әдісінің бекітілуімен байланысты:

1. Өндіріс құралдарының  барлығынан айрылған, жекелей бос адамдарды өндіруші көпшілікке айналдыру. Бұл үдеріс рынокта жаңа тауар – адам күшінің пайда болғанын көрсетеді;
2. Ақшалай байлық пен өндіріс құралының аз адамнын қолына жинақталуы;

 

    Қазіргі нарық экономикасы келесі факторлардың ықпалымен қалыптасты мемлекеттік реттеу, әлемдік экономика, нарық  инфрақұрылымының дамуы, әлеуметтендірілген тауарлық өндірісі (нарық экономикасында адамның рөлінің өсуі).    

«Нарық» түсінігінің әр түрлі мағынасы тараған. Әуелгі уақытта рынок базар, бөлшек сауда орны, рынок алаңы ретінде  қаралған. Тауарлық-ақшалық қатынастардың дамуымен рынокты тауарлық-ақша айырбасы (айналымы) мен тауар нысаны ретінде жаңаша түсіну пайда болды.    

Классикалық мектептің көрнекті өкілі А.Смит нарық экономикасы - өзін реттеуші жүйе: өзін-өзі реттеу «көрінбейтін қол» деп аталатын автоматты түрде  өзін-өзі реттейтін, сұраныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасатын еркін нарықтық баға болып табылады деп есептеді.    

А.Маршал, Дж. Хикс, Р.Аллен, М.Фридмен әзірлеген, нарықтың неоклассикалық теориясының  әдіснамалық ұстанымы, нарық тұтынушылары мен құрметтеушілерінің рыноктың қызмет ету тетіктеріне орталық орын берген, шектеулі пайдалылықтың теориясы болды. А.Маршал сұраным қисығын пайдалылық қызметінен шығарып, бағасын түсінген, сатып алушы тауар бірлігінің әрбір қосымшасына төлеуге дайын, «еңбек құны» санатын енгізді. Ол сондай-ақ, сатып алушы сұранысының өзгерістеріне байланысты, сатып алынатын тауарлардың бағасының өзгерістерінен, «бағасы бойынша жұмсақ сұраныс» санатындағы сандық өзгерістер үшін енгізген экономикалық талдауы арқылы зерттеу жүргізді. Соңғыны пайдалану, А.Маршалға рынок тауарларының жоғары және төменгі сұраныс әсерлеріне орай бағасының өзгеруін бөліп алуға мүмкіндік берді. А.Маршалға сәйкес, өндіріс ұстанымына байланысты, рыноктағы баға осы тауарларға сұраныс пен ұсынысты анықтайтын пайдалылық пен ықпалын бекітеді.    

Қазіргі заманғы неоклассикалық мектептер  рынок пен оның мемлекетпен өзара  қатынастары туралы классиктердің  тұжырымдамасын жалғастыруда. Неолиберализмнің өкілдері Л.Мизес және Ф.Хайек экономикалық либерализмнің қорғаушылары және экономикаға  кез келген араласудың қарсыластары болып табылады. Олардың идеялары қағида жүзінде барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге толық еркіндік берілуіне, сондай-ақ, жеке меншікті қорғау және еңбекті бөлуді тереңдету арқылы еркін айырбасқа негізделеді. Хайектің орталық тезисі еркін нарықтық баға жүйесі экономикалық өзін-өзі реттеу тетіктерін құратынына негізделген.    

Неоклассикалық  тұжырымдаманың ғылыми тұжырымдамасының тез төмендеуі, яғни, «көрінбейтін қолдың»  тоқтаусыз жұмыс істейтіні туралы сенімге күдік келгенде, 1929-1933 жылдары дағдарыс болды. Сондықтан Дж.Кейнс экономикалық дамудың барысы еркін бәсекенің өзгермейтін игі әсері мен күшін теріске шығаратын, нарық туралы теорияның жаңа бағытын әзірледі. Дж. Кейнстің нарық теориясына қосқан үлесі төменде көрінеді:

- макроэкономикалық деңгейдің агрегаттық көлемін өлшеу үшін үй шаруашылығы мен жеке фирманың қызметіне талдау объектісін ауыстыру;

- мемлекеттің көмегінсіз, тек бәсекелестіктің күшіне сүйеніп, экономика жағдайының толық қамтылуының шынайы еместігінің дәлелдемесінде;

- төрт өзара байланысты рыноктардың – тауардың, еңбектің, ақшаның және облигацияның қызмет етуі арқылы нарық тетіктерін қарастыру;

- экономикалық санаттар арасындағы сандық өзара байланысты анықтау үшін қызметтік талдауды пайдалану.    

ХХ  ғасырдың  70-ші жылдарына қатысты монетаризмнің қалыптасуы, нарық экономикасының қабілетінен шығатын өзін-өзі реттеуге және ақша массасының бағаға, инфляцияға, экономикалық үдерістерге шешуші ықпалы мен еркін кәсіпкерліктің либералдық идеологиясының бір түрі болып табылады. Монетаризмнің өкілдері (М.Фридмен) нарық экономикасы өндіріс үдерістерін тұрақтандыруға қабілетті, өз табиғатында өзін-өзі реттеу тетіктерінің барлығына орай, барлық уақытта ішкі тұрақтылықты сақтай алады деп есептейді. Олар нарықтық шаруашылықтың тұрақсыздығын ішкі факторлармен байланыстырады, мысалы, нарық тетіктеріне бірден әсер ететін, экономикаға мемлекеттің араласуын көрсетеді. Нарық теориясына монетаризмнің қосқан үлесі деп, айналымда болатын және тауарлық, валюталық рынок пен еңбек рыногындағы ақша көлемі арасындағы өзара байланысты көрсететін, тетіктерді әзірлеу деп есептейді. Монетаристер экономикалық саясаттың мақсаты шаруашылыққа мемлекеттің араласуының аз да болса қажеттілігін негіздеу және толық қамтудың кейнсиан саясатынан бас тартып, инфляцияға қарсы күресті жариялайды.     

1. Нарық қатынастар жүйесі ретінде  нарық қатынастарының субъектісі. Нарық  түрлері. Нарық кең мағынада тауарларды сату мен сатып алуға байланысты, экономикалық қатынастардың барлық жиынтығын эәне тауар айналымының саласын көрсетеді.     

Нарық экономикасының субъектісі үй шаруашылығы, фирмалар, мемлекет болып табылады.     

Үй  шаруашылығы – бұл құрамында  бір немесе бірнеше тұлғасы бар  экономикалық бірлік: 1) өз бетімен шешім  қабылдайды; 2) қандай да бір өндіріс  факторының меншігі болып табылады; 3) бар ресурстар шегінде пайдалылықтың жоғарылығы және өз тұтынушыларын жоғары қанағаттандыруға ұмтылуы.    

Фирма – бұл экономикалық бірлік: 1) өз бетімен шешім қабылдайды; 2) жоғары пайда табуға ұмтылады; 3) мемлекетке, үй шаруашылығына және басқа фирмаларға өнімдерді дайындауға сатуға өндіріс факторларын пайдаланады.    

Мемлекет  деп, қоғамдық мақсаттарға жету үшін, нарық пен шаруашылық субъектілеріне қажет жағдайда бақылау жүргізу  үшін заңды және саяси басшылық жүргізетін үкіметтік мекемелерді түсінеді.     

Рынок тұтастай алғанда, бай және күрделі  құрылым ретінде сипатталады. Оны  әр түрлі белгілері мен критерийлері бойынша жіктейді:

1. Объектілердің  нарықтық қатынастарының экономикалық  бағыты 

бойынша:

- тұтыну  тауарлары мен қызметтерінің  рыногы;

- өндірістік бағыттағы тауар рыногы;

- ноу-хау рыногы;

- шикізат рыногы;

- еңбек рыногы;

- бағалы қағаздар рыногы және т.б.;

2. Географиялық  орналасуы бойынша:

- жергілікті  рынок;

- ұлттық  рынок;

- әлемдік  рынок.

3. Салалық  бағыттары бойынша – автомашиналар,  мұнай, компьютерлік   

 және т.б. рыноктары.

4. Сату  сипаттамасы бойынша – бөлшек  және көтерме сауда рыноктары.

5. Бәсекелестікті  шектеу дәрежесі бойынша –  жетілдірілген бәсекелестік   

 рыногы және жетілмеген бәсекелестік рыногы (монополистік   

 бәсекелестік, олигополиялық,  монополиялық).

Жетілдірілген бәсекелестік рыногының ерекшелігі:

- тәуелсіз фирмалардың көптігі;

- бағаға бақылаудың жоқтығы. Бағалар рынокпен белгіленеді.

- Тауардың саралануы жоқ. Өнімдер ерекшелігі мен сапасы жағынан айырмашылығы жоқ.

- Рынокқа кіру мен шығудың біршама оңайлығы. 
Монополистік  бәсекелесті рыноктың ерекшелігі:

- қызметтер мен тауарларды өндіретін фирмалардың көптігі;

- тауарлардың айырбасталуы мүмкін болғандықтан бағаға ықпалдың шектелуі;

- арнаулы рыноктар үшін, тауар мен қызметтердің саралануы;

- рынокқа кіру мен шығудың біршама оңайлығы.

Олигополиялық рыногының ерекшелігі:

- өтімді тауарлар мен қызметтер шығаратын бірнеше ірі фирмалар;

- «баға көшбасшысының» ықпалы болады;

- Кейбір өнімдер үшін тауарларды саралау елеулі, бірақ стандартталған тауарлар үшін аз;

- Рынокқа кіру қиын. Инвестиция салуды жиі талап етеді.

Монополиялық  рыноктың ерекшелігі:

- бір өнім және бір ірі фирма;

- тәжірибе жүзінде бағаға толық бақылау;

- тауарлық саралау жоқ;

- рынокқа кіру өте қиын. 
    2. Рыноктық  тетіктердің элементтері. Рыноктың инфрақұрылымы. Рынок тетіктерінің негізгі элементтері рынок бағасы, сұраныстар қатынасы, ұсыныстар мен бәсекелестік болып табылады.    

Рыноктық  тетіктердің өзін келесі жағдайда көрсетуге  болады: сатушылардың арасында күшті  бәсекелестік болған сайын, соншалықты үлкен көлемде тауарлар ұсыну сатып алушылардың сұранысынан асатын болады, ал рынок бағасы түседі. Бұл өндірісті қысқартуға әкеп соғады. Керісінше, сатушылар арасында бәсекелестік төмендегенде, төлем қабілетінің сұранысы  тауар ұсынудан аса бастайды. Нәтижесінде, баға өсіп, тауар өндіру пайдалы болып, ол кеңи бастайды.     

Бәсекелестік  – бұл капиталды салу жағдайындағы ең жоғары пайда үшін кәсіпкерлер  арасындағы бәсекелестік. Бәсекелестік күрестің нысаны – салааралық және ішкі салалық болады. Салааралық бәсеке қоғамдық өндірістегі әр түрлі салалардағы кәсіпкерлер арасында жүргізіледі, ал, ішкі салалық бәсеке – біртекті тауарлар шығаратын кәсіпкерлер арасында болады. Бәсекелестік пайдаланатын әдістеріне байланысты бағалық және бағалық емес болып бөлінеді. Бағалық бәсекелестік өндірістің көбірек өндіруші факторларын пайдалану есебінен  өнімге  бағаны төмендету жолымен жүргізіледі. Ал, бәсекелестіктің бағалық емес әдісіне өнімнің сапасын көтеру, жарнама, сатудан кейінгі қызмет, өндірістік тыңшылық және т.б. жатады.    

Барлық жүйелер сияқты, рыноктың инфрақұрылымы болады. «Инфрақұрылым» термині ХХ ғасырдың басында әскери күштердің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін, құрылыстар мен объектілерді белгілеу үшін бірінші рет қолданылған. Батыста 40-жылдары инфрақұрылым дегенді  материалдық өндірістің қалыпты  қызмет етуіне мүмкіндік беретін  салалардың жиынтығы ретінде түсіне бастады. Сондай-ақ, инфрақұрылым - бұл  кез келген тұтастай экономикалық жүйенің  міндетті құрамы. «Инфрақұрылым» сөзі осы жүйенің ішкі құрылысындағы  негізі, іргетасы. Рынокқа қолданылатын инфрақұрылым осы қатынастарды бір  тұтастыққа ұластыратын және рынок  жүйесінің субъектісінің арасындағы тауарлық-ақшалық қатынастарды түзейтін ұйымдастыру нысанының жиынтығы.     

Рынок инфрақұрылымы - әр түрлі рыноктың қызметін қамтамасыз ететін қызмет және мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелердің жиынтығы. Ол рынок құрылымына сәйкес жіктелінеді. Рыноктың инфрақұрылымдардың үш түрін бөлу қабылданған: тауар және қаржы мен еңбек рыногы.    

Тауар рыногының инфрақұрылымы тауар биржаларымен, бөлшек және көтерме сауда кәсіпорындарымен, жәрмеңкелермен, биржалық емес сипаттағы делдал фирмалармен көрсетілген.    

Қаржы рыногының инфрақұрылымының құрамына қор және валюта биржалары, банктер, сақтандыру компаниялары мен қорлары жатады.    

Еңбек рыногының инфрақұрылымының  құрамына еңбек биржалары, жұмыспен қамтамасыз ету қызметі мен кадрларды қайта дайындау, жұмыс күшінің миграциясын реттеу және т.б. кіреді.    

Осыдан көрініп тұрғандай классикалық рыноктық инфрақұрылымның негізгі элементтері болып сауда торы, биржалар, банктер енеді.    

Сонымен қатар рыноктың табысты қызмет етуі: - жарнамасыз, ақпаратсыз және ревизия мекемелерінсіз мүмкін емес. Енді соларға тоқталайық:    

Жарнама – бұл тауар мен қызметтер туралы ақпараттарды оларға сұранысты көбейту мақсатымен тарату (латын тілінен – reclamo – айқайлаймын).    

Ол  тауар өндірісі дамуының алғашқы  кезеңінде-ақ пайда болған. Ежелгі Греция мен Римде коммерциялық сипаттағы  хабарлар ағаш, мыс және сүйек тақталарға жазылып, қалалық жаршылармен қатты  дауыстып оқылған. ХХ ғасырдың басында жарнама бәсекелестік күрестің негізгі құралдарының бірі болып табылады. 70-ші жылдардың ортасынан бастап жарнама агенттерінің кең торымен жарнамалық бизнестің индустриясы бекітілді, ал жарнаманың өзі басқарудың жаңа жүйесінің элементі мен маркетингтің негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.    

Ақпарат (латын тілінен information – түсіндіру) – бұл рыноктың жағдайын талдау мен болжау үшін қолданылатын мағлұматтар. Кез келген фирма қай жерде болмасын арзанға сатып алу және қымбатқа сатуға, сұраныс пен ұсыныс туралы, пайданың нормасы туралы ақпараттарға мұқтаж болады. Алынған мәліметтер базасында фирма өзінің бағытының стратегиясын жасайды. Рыноктық құрылымның қазіргі кезеңі мәліметтерді автоматты өңдеудің жекешелеген ақпараттарының ақпараттық жүйені құрумен сипатталады.    

Консалтинг (ағылшын тілінен consultino – кеңес) – коммерциялық бастауларда маманданған фирмалармен іске асырылатын бақылаушылық кеңес беру. Тауарлар мен қызметтер, лицензиялар, ноу-хау рыноктарын зерттеу мен болжау бойынша қызмет етеді. Сонымен қатар заңға байланысты қызметтерде ұсынылады. Фирмалар өздерінің мамандарын ұстауға қарағанда бұндай кеңестерді төлеу арзан болғандықтан консалтингті кеңінен қолданылады.    

Аудиторлық  компаниялар (ағылшын тілінен auditor – ревизор) – бұл фирманың бизнес аясындағы мүмкіндіктерін бағалау мақсатымен  оның қаржы-шаруашылық қызметінің комплекстік ревизиясын іске асыратын ұйым. Әдетте аудиторлық компаниялар акционерлік компаниялардың қызметтерін бақылауға мемлекет органдарын арнайы уәкілдік алады.    

Тұтастай  рынок инфрақұрылымын жиынтық ретінде  көруге болады:

тұтыну рыногының инфрақұрылымы (сауда жүйесі, қойма шаруашылығы, өнімдерді сақтаудың әр түрлі жүйесі, көлікпен тасымал, жеткізу, тауарлық биржа, көтерме сауда рыногы, тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсету);

өндіріс рыногының инфрақұрылымы (тауарлық-шикізаттық биржа, брокер кеңсесі, лизингтік және факторингтік операциялар, ғылыми-зерттеу орталықтары);

еңбек рыногының инфрақұрылымы (еңбек биржасы, мемлекеттік еңбекпен қамтамасыз ету қызметі, дайындық, қайта  дайындау және кадрлардың мамандығын көтеру және көшу үдерістерін басқару  құрылымы);

қаржылық-кредиттік рыноктың инфрақұрылымы (коммерциялық банктер, сақтандру компаниялары, қор биржалары);

ақпараттық инфрақұрылымдар (халық шаруашылығы бойынша жинақты  деректер, рынок инфрақұрылымын қамтамасыз ету бойынша ақпараттық желі, маркетингтік қызмет, жарнамалық-ақпараттық қызмет).