Лекции по "Басқару есебі"

Ерекше атап өтетін жайт, бұл табысты  әрекет етуші субъектәілердің, сметаны жоспарлауда қажетті шараларды таңдау, яғни барлық басқарушылық команданың бірлескен жұмыстарының нәтижесі ретінде, мәіндеттемелерді жаау үшін пайдалы екеніне көздері жету керек. Бизнес қадамы осы процестің жалпы тізбегінде деп айтуға мұқтаждық жоқ, бірақта ол барлық қажетті қадамдарды (шараларды) өзіне кіргізуі керек.

Нақты нәтижелер (нақты шығындар мен  табыстар) мен жоспарланған нәтижелердің (сметалық шығындар мен табыстар) салыстыру мәліметтері бар, есеп берулер, жүйелі түрде дайындалуы тиіс. Осы есептің мәліметтері нақты және жоспарланған нәтижелерді салыстыру үшін кері байланысты қамтамасыз етеді. Бұл процесс кезінде ауытқулар бойынша басқару тісілдері қолданылады.

Бухгалетр-талдаушы белгілі бір  өндірістің нәтижелерінің жоспарлы көрсеткіштерінен ауытқу жағдайлары туралы менеджерге берілген ақпараттар, бақылау  мен реттеу процесінде маңызды роль атқарады. Басқаша айтқанда, бухгалетр-талдаушы өндірістің осал жерлерін анықтауда және өндірістің нәтижелеріне жедел талдау жүргізе отырып, бақылау және реттеу процесін жүзеге асыруға көмектеседі. Бұл ауытқулар бойынша басқару тәсілі жоспар бойынша жүзеге асатын, өндірістік процестің операцияларына менеджерлердәің уақытын және назарын бөлу қажеттілігінен босатады. Одан басқа, ол қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге жетудің қиын екендігі жөнінде, жоғары басшылардың есетеріне салып отырады. Бірақта сметалар және сметаларды орындау жөнінде есеп берулер күрделі психологиялық мәселелерді (ұжымның ішкі психологиялық климатындағы қиындықтар) тудыруды мүмкін, егер оларда мүмкін болатын зардаптар туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі орын алатын болса, онда ол ынталандыру процесіне кері әсерін тигізуі мүмкін.

Стандартты емес жағдайларды шешу негізінен бухгалтер-талдаушыға жүктелген. Ол – жетекші тұлға, өзінің функционалдық (қызметінің) аясында бақсарушы есепті іс жүзінде асырушы және бағыттаушы болуға тиісті. Бұл тұрғыдан мазмұны сметалық басқару, іске асатын сметаны жетекшілік етудің басталуына әкелетін, барлық алдын-ала жұмыстарды бухгалтер-талдаушы орындағанда ғана мүмкін болады. Мәліметтерді өңдеу бойынша жүйесінің басқарушысы, жалпы алғанда, жалпы мәселелердің ішінен тек мәліметтерді өңдеу бөлімшесінен өткен бөлігіне ғана жүзеге аысурға жауап береді. Басқаша айтқанда, әр бақауршы жоғарыда деңгейден алған тапсырмаларын орындау барысында «өзіне тиесілі функцияоналдық аясын» білген жөн.

Дегенмен де, өзіндік міндеттерін  үнемі жоғары деңгейдің басымдылығының маңыздылық дәрежесі мен ауқымдылығы айтарлықтай деңгейде бола бермейді. Сондықтан, мақсатты кезеңде мәселелердің нақты приоритеттің (басымдылықтың) тізбесімен қатарласып жүргені жөн. Мұндай приоритетдің мысалдары болып мыналарды есеептеуге болады:

• басты назары қоймалық запастар айналымына аударылуыу керек;
• барлық жаңа инвестициялар белгіленген табыс нормасына барынша сәйкестігі сақталғаны жөн;
• шығындарды қысқарту керек;
• сонымен бірге басқарушылар сыртқы ортаның әсер ететін факторларын да пайдаланады, оларға мыналар жатады: -
• инфляцияның бет алысы қандай (ол белгісіз x пайызын сақтауда);
• шеттен алынған құндылықтардың бағасы қандай (алынғандардың құны белгісіз x пайызын сақтауда);
• табыстар кері әсер ететін заңдарын қатыстық үлесі қандай;
• бірлескен кәспорындар туралы заңның күшіне енгеннен кейінгі, олардың даму қарқыны қандай.

Әдетте сыртқы қоршаған ортаның  талдауын және болжамдардың қандай күйде  болуын, үнемі орталтарда жасалады, яғни жоспарлау бойынша экономистер  немесе директор атқарады, содан соң  барып төменгі де деңгейдегі басқарушының қолдануы үшін беріледі.

Ерекше атап өтетәін жайт, басқарушылар «ойын ережесін» сақтауы қажет. Біріншіден, табысты бағалауды тек  қана жай операцичлардан түсетін  табысты шығара есептеу керек. Эстраординарлық  табыстар есепке алынбайды. Екіншіден, іске кірісу әрекеті үйымының ұзақ мерзімдік мүдделеріне ьарынша жауап беруі тиісм және болашақтағы жылдың табысы есебінен ағымдағы жылдың шығынын қысқартуға әкелетін немесе болашақ жылдың шығындарын артыруға әкелетін, кезкелген әрекет жүргізілмеуі керек. Соңында, пайдаланылған капитал болып, жыл басындағы бухгалтерлік есептің есептік құны бойынша барлық активтердің құны есептелінеді.

Жоғары деңгейдегі мәселелерді  шешуде, көмек көрсетуден басқа, бухгалтер-талдаушы, штабтық басқарушы ретінде, ұйымның басқа бөлімшелерінің жұмыстарына қолдау көрсетумен және қыметтер көрсетуде жауапкершілікте болады.

Сонымен, осы екі қосындыдан (жоғары және төменгі деңгейлерден), тұратын  әрекет аяқталады, одан әрі қарай  қозғалыс жасаудан бұрын.

Бірінішісі, ол мұнда қалыптастырып жасалған мәселелерді орындаушыға ұсынылады, жәе ол соңын жауапкершілігінің аясына енеді. Бухгалетр-таолдаушы не үшін жауакершілікте болатынын жете немесе анық түсінуі керек.

Екіншісі, Батыста жүргізілген  көп қырлы зерттеулердің нәтижесі бойынша оқиғаны 25 пайызы олардың қарамағындағылардың қайшылығынан болады деп сөндіреді, осыдан барып басшы мен оның қарамағындағылардың арасында түсініумен және ұғынуда біпшама алшақтықтың барын көрсетеді.

Келесі кезең, мәселелерді қалыптастыру кезеңі болып саналады, бұндағы тұлғаның мүмкіндігі оның әрбір негізгі нәтижелер аясынан барып шығатын, қажет нәтижелерге жетудің талдауынан тұрады. Әрине, оның мүмкнідіктеріне жағымды және жағымсыз  факторлар орын алады, ал бұл болса алға қойылған шешімдерді шешуде кездесетін әр түрлі жағдайлармен байланысты, осы аталған жағдай мақсатты кезеңге тұспа-тұс келуі де ықтимал.

Ең өзекті мәселелерді анықтағаннан кейін барып, талдау процедурасына, бірнеше сөздердің акронимінен  тұратын «КӘМҚ»  тәсілі пйадаланады. Бұлардың әр қайсысын алдын ала таңдап алған олардың жеткішілері орындайды.

Егер бұндай тәсілдің (КӘМҚ) талдауы  дұрыс жүргізілген болса, онда бугалтер-талдаушы табиғи жолмен өзінің міндеттерінің  мазмұнын түсуіне немесе жете ұғынуына әкеледі. Көрсетілген мысалда талдау мынадай басты жағдайларға бухгалтердің жетуіне мүмкіндік береді:

• оған активтер жөніндегі мәліметтерді білу керек, яғни ШС күшін (қуатын) көрсететін, осы мәліметтердің негізінде тиісті нәтижеге қол жеткізу үшін, қолданыстағы капиталдарды сату, жалға беру, басқа актвитерді сатып алу сияқты мәселелерді қозғайды, демек капиталдарды қажет капиталға айналдыру мүмкін;
• оған әлсіздігі жөніндегі мәліметтер осы жағдайдың есептері туралы дабыл жолын көрсетеді;
• оған мүмкіндіктер жөніндегі мәліметтер, бар мүмкіндіктері пайдаланудың жолын көрсетеді;
• оған төнген қауіптерді бодырмудың немесе жоюдың жоспарын жасау қажет пе, әлде жоқ па соны шешеді.

Одан әрі қарай, бухгалетр-талдаушы басқарушы есептің атқаратын  қыметтеріне тікелей қатысты  болжамдарды қалыптастырылуы керек. Дұрыс түсіндірілген және оның қалыптастырылған болжамдары, басқару бойынша бухгалетрдің мақсатын белгілеу келесі үш бағытта жүреді:

 

КӘМҚ талдауы

 

Қазіргі		Келешектегі
Күштер  (қуаттар) (К)	Әлсіздіктер (Ә)	Мүмкіндіктер (М)	Қауіптер (Қ)
Несие алу мүмкіндігі (рейтингісі) зор	Иелік етушілердің қарыздары көп	Несиені бақылауды күшейту	Несиенің пайыдық мөлшерлемесі жоғары. Бағалар жалақыға бақылауды  қалпына келтіру
Негізгі инвесторлармен өте жақсы  қатынаста болу	Кассалық ағымның әлсідігі	Қарыздардың қайтарылуын жақсарту	Материалдар мен құрал-жабдықтардың сатып алу құнының жоғары болуы
Жұртшылықпен (қоғаммен) қаржылық қатынаста  болу	Қоймадағы запастардың жоғары деңгейінде болуы	Қоймалық запастардың көлемін  қысқарту	Жалпы бизнесте қарыз деңгейінің өсуі
Қатарынан соңғы бес жылда кәсіпорынның табыспен шығуы	Қоймадағы запастардың нашар бақылануы	Акционерлік меншіктің қосымша  өсуін қарастыру	Саяси тұрақсыздық
Ұйымдар акционерлік капитал	Дебиторлық қарыздардың жоғары деңгейде болуы	Таза табыстың үлесін арттыру	Инфляция (құнсыздану)

 

1. Болжамдар. сметаны жасау мен жоспарлау процесін бастауға және жалғастыруға мұнкіндік береді. Мұндай болжамдарсыз көптеген айқынсыздықтар орын алуы мүмкін және олардың қайсысынан бастаудың өзі дүдәмал болар еді. Басқарушы есепте шаруашылық етуші субъектінің болашақтағы қызметіне әсер ететін факторларын зерттейді, бсқару аппараты сол жоспарлаудың көмегімен іс-әрекеттерінің (жасалатын шараларының) бағыт бағдарын жорамалдайды. Мысалы, бухгалтер-талдаушы әдетте капиталға қол жеткізудің мүмкіндігі мен оған қатысты болжамдарды жасауға міндетті. Бұл бболжамды қалаыптастырғанға дейін, оның қолында жоспарлау үшін қажетті мәліметтері болмайды, сондықтан олар өте өзгеріпа отыратын деректермен жұмыс істеуне тура келеді. Бұл тұрақсыз ойлану түрі, яқи осының нәтижесінде басқару аппараты, өз әрекетінің қай бағытта ұстауына тұрақсыздық қабілетсіздігін көрсетіп алады да, ол, тиімді жоспарлаудың мүмкіншілігін, көп жағдайда, уысынан шығарып алады.
2. Болжамдар ең алдымен мәліметтердің анықтығын тексеру үшін белгілі бір құрал болып табылады. Дұрыс келетін болжамдарды таңдап алу процесі және мүмкін болатын дәл келушілік пен немесе осыған алу процесі жән мүмкін болатын дәл келушілік пен немесе осыған жақын бірдейлік деңгейін бағалаумен әрбір болжамның іске асырылу ықтималдығының кейінгі сындары талдауы, жоспарлау процесінен туындайтын мәнді қателесулерді болдырмау немесе жоюға ықпал етеді. Басқарушы өзінің юолжамын бағалауды аяқтаған кезде, ол шешуші жоспарланған, алға қойылған мәселелердің анықтылығына қосымша айғақты алады.
3. Мәселелердің қойылуы, жоспарлаудың дайындауы аяқталған соң, жоспарлы жыл басталады, ал бұл арада болжамдар жоспарларды түзетуді белгілейтін қажет бақылау нүктесі болып қалады.

Алдын ала ойдағыдай жсалған  жұмыс бухгалтер-талдаушыға жоспарлы кезеңде өз мәселелерін қалыптастыруда қолайлы жағдай туғызады.

Басқа да басқарушының және бухгалетр-талдаушының  да шешетін мәселелері міндетті түрде, біршама алдын ала белгіленген  сұрақтарға (критериясына) сәйкес келуі  керек.

Мұндай талаптардың қатарына мыналар жатады: нақтылық; ақиқаттық пен қол жетерлік; «ынталылық» (яғни үнемі жетілдіру мүмкіндігі) және т.б.

Осы процесте жоспарлау кезеңіне төтенше  маңыздылық беретін және басқа да себептер бар. Оларға мыналар жатады:

1. Қойылған мәселелердің қаншалықты нақтылығын анықтау.Қойылған мәселелерді шешуге бірге қарастырылған жоспарлар мен сметалар жеткізе ала ма? Егерде қойған межеге қол жетпесе, онда мәселелерді өзгерту қажет немесе оларды шешудің жаңа жоспарларын жасау керек.
2. Іс-әрекеттің реттіліккестесін жасау.Бұл басқарушыға өз уақытын түгелдей мақсатқа сай етіп бейімделуіне мүмкіндік береді.Қашан басталандығын, қашан нақты әрекеттінің аяқталатындығын.
3. Бақылау базасын жасау. Кезеңдерді нақтыландыру және іс-әрекет кестесін мерзімі бойынша, басқарушының қаншалықты берілген график деңгейін ұстайтын және оған әр түрлі мақсаттағы кезеңдеріндегі іс-әрекетке түзету енгізу қажеттілігін (немесе қажетсіздігін) анықтауға мүмкіндік береді.
4. Ресурстарды деген қажеттілікті анықтау. «Қалай» дегенді таратып ұғынатын болсақ, онда ол: ресурстарға қажеттілігін анықтау деген сөзге (ақша, жұмыс күші, құрал-жабдық, уақыт) негіз болады. Мәселені шешудің екі баламалы әдісі екі түрлі ресурстардың мөлшері мен түрлерін қажет етуі мүмкін.
5. Коммуникация және жұмысты үйлестіру. Қағазға түсірілген іс-әрекеттің жоспарын баяндап жазубасқа бөлімшелер мен оның басқарушыларына, яғни оны жүзеге асыруға қатысушыларға, олардың талап етілетін және олардың не алатындығы жайлы «білуге мұқтаждығын» қанағаттандырудың  құралы. Ол да, басқа да тиімді коммуникацияны қамтамасыз ету үшін және олардың іс-әрекетін үйлестәіру үшін қажет.
6. Өкілеттілікті анықтау. Басқарушының өзінің мәселелерін өзі шешуіне талпынса, одан талап етілетін өкілеттіктер көлеміне (атқаратын қызметіне) ол шешуші әсер етеді. Іс әрекеттің нақты жоспары талап етілетін өкілеттіліктердің шекарасын анықтауда негіз болады.

Жоғарыда айтылғандардан, өзіндік  құн бойынша да, жалпы шаруашылық субъектісінң мүддесі бойынша да бухгалтердің жауакершілік аясын ажыратып беру керек. Негізгі жауапкершілік  қатарына мыналар жатқызылады:

1. Өткен, сондай-ақ осфы кездегі жұмыстардың тенденциясына нақты сипаттама беру үшін мәліметтерді беру, жинау және талдау;
2. Қазіргі ұйымдардың күшті (қуаты), әлсіз жақтарын талдау, сондай-ақ олардың мүмкіндіктері мен қауіптерін анықтау;
3. Басқарушыларды табысты жоспарлау мен болжаудың әдістерімен таныстыру;
4. Мақсатты кезеңіндегі іс-әрекеттің негізгі бағыты мен басымдылықтарын анықтау;
5. Ресурстарды пайдалану бағыттары мен іс-әрекеттердің баламалы курстарын қаржылық талдау;
6. Әр түрлі бөлімшелердің өзгермелі мүдделерін жалпы ұйымның мүдделерімен теңдестіру;
7. Аяқталған мақсаттар және барлық басқарушылардың жоспарларын қаржылық талдау;
8. Ресурстардың міндеттер мен жоспарлары (сметалары) бойынша таратудың нұсқауларын дайындай;
9. Барлық жоспарлар мен мәселелердің орындалатындағын тексеру.

Менің пікірімше, мұндай ұласу (ауысу) жеңіл өтпейді. Көп жағдайда бухгалтердің атқаратын қызметі алдын ала  белгіленіп (беріліп) қойған сценарий бойынша жүргізіледі, сондықтан  жылдар бойынша қалыптасып қалған әдетте шығу қиын және олардың әсер ету аясы көбінесе бақылаудан, есеп беруден, ауытқуларды зерттеуден аспайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырып 2. Баскару есебіндегі шьғындардың жіктелуі

 

1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
2. Шығындарды жіктеудің негізгі бағыттары.
3. Калькуляциялау баптары және олардың сипаттамасы.

 

1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.

Шығандарды  жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін  таңдауда, алдымен „шығын" деген ұғымның өзін жете түсіну кажет, яғни оның терминологиялық мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын кәне есебін түсіндіру керек.

„Шығындар, деп жазады Лисович Г. М., Ткаченко И.Ю - бұл қолдағы бардын сатып алуға жүмсалғанын және- оны шаруашылық субъекгінің балансында актив ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге кабілетгі қаражатгтар" . Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы үғымның баскалай да трактовкасы (немесе түсіндірулері) кездеседі. Мәселен, проф. Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. оны келесідей түрде тұжырымдайды: „Әдетте, шығындар — тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп