Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері және нысандары

Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері және нысандары

Кәсіпкерлік адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. «Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон енгізді. Кәсіпкерлік ұғымына ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды. Кәсіпкерлік дегеніміз азаматтар мен бірлестіктердің мүлікті жауапкершілік пен тәуекел ету негізінде іске асырылатын, жоғары табыс алуға бағытталған шығармашылық, дербес іс-әрекеттері.   Кәсіпкерліктің белгілері:   • шаруашылық субъектілерінің дербестігі және тәуелсіздігі   • экономикалық мүдделілігі   • шаруашылық тәуекел етуі және жауапкершілігі   • белсенді ізденуі   • жаңалықтығы   Кәсіпкерліктің субъектілері: мемлекет, жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, серіктестіктер, арендалық ұжымдар, акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әртүрлі бірлестіктер.   Кәсіпкерліктің объектілері: шаруашылық қызметтің кез-келген түрлері, коммерциялық делдалдық, инновациялық, кеңес беру іс-әрекеттері, құнды қағаздармен операциялар.   Кәсіпкерліктің негізгі атқаратын қызметтері:   1. Новаторлық қызметі. Әрбір кәсіпкер өзінің мақсатына жету үшін кәсіпкерлікті ұйымдастырудың жаңа формаларын, жаңа технологияларды қолдануға мүдделі болады. Бұл қызмет өнімнің бәсекеге қабілеттілігін және сапасы туралы мәселелерді шешеді.   2. Ұйымдастыру қызметі. Әрбір кәсіпкер минималды шығын жұмсау және максималды пайда табу мақсатымен ең тиімді өндірісті таңдайды. Өндірісті ұйымдастыру кезінде кәсіпкер жер, еңбек, капитал ресурстарын бір процеске біріктіреді.   3. Басқару қызметі. Әрбір кәсіпкер шаруашылықты жүргізуде негізгі шешімдерді қабылдау инициативасын өз жауапкершілігіне алады: кадр мәселесі, өнімді сатып өткізу, банк жүйесімен байланысты мәселелерді шешеді.   4. Тәуекелге бару қызметі. Әрбір кәсіпкер тәуекелге бару үшін істелетін істің айқындылығын талдап , қорытындысына не болатынын білген жөн. Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің серіктестіктерінің немесе акционерлерінің қаржыларын тәуекелге салады. 6.2. Кәсіпкерліктің экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайлары.   Кәсіпкерлікпен айналысу барысында экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайлар ескерілуі қажет.   1. Экономикалық жағдайлар:оған: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қызметтердің алуан түрлері, тұтынушылардағы ақша-қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық-кемдігі, еңбек ақы қорының артық-кемдігі, қарыз беретін мекемелердің ақша ресурстары болуы керек.   2. Әлеуметтік жағдайлар: кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке деген талғамы, төлем қабілеттілігі бар сұранысы болуы. Әлеуметтік жағдай әрбір адамның жұмыс орнындағы жағдайы, еңбек ақы мөлшерімен байланысты. Әрбір кәсіпкер әлеуметтік мәселелерге белсенді араласып, жағдай жасауы тиіс: денсаулық сақтау, жұмыс орнын жасақтау, еңбек ақы мөлшерін қадағалау.   3. Құқықтық жағдайлар: кәсіпкерлікті реттейтін заңдар және нормативтік-құқықтық жағдайлардың болуы: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, салық туралы заңдар, кәсіпкерлерді қорғайтын заңдар, шағын және орта бизнесті қолдайтын органдар, меншікке құқықтық заңдар.   6.3. Кәсіпкерліктің түрлері және ұйымдастыру формалары.   Кәсіпкерліктің түрлеріне өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңес беру, сақтандыру, делдалдық кәсіпкерлік жатады.  • Өндірістік кәсіпкерлік – бұл тауар өндіру мен қызмет көрсетумен байланысты кәсіпкерлік.   • Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл өнім өндірумен байланыссыз тауарлар мен қызметтерді қайта сату бойынша операцияларды жүргізумен ерекшеленетін кәсіпкерлік. Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары мен сауда мекемелері.   • Қаржылық кәсіпкерлік –бұл сату, сатып алу объектісі ақша, валюта, құнды қағаздар болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің түрі. Қаржылық кәсіпкерлікке коммерциялық банктер және қор биржалары жатады.   • Кеңес беру кәсіпкерлігі – бұл нарыққа бағытталу туралы қаржылық шаруашылық талдауды жасауға, басқару мәселелері жөнінде көмектер көрсетумен айналысатын кәсіпкерлік.   • Сақтандыру кәсіпкерлігі – бұл белгілі бір жағдайларды сақтандырудан сақтандыру төлемін алу нәтижесінде пайда болатын қаржылық кәсіпкерліктің түрі.   • Делдалдық кәсіпкерлік – бұл белгілі бір мәмілеге мүдделі тараптарды біріктіретін кәсіпкерлік.   Кәсіпкерліктің ұйымдастыру формаларына ұжымдық-құқықтық және ұжымдық-экономикалық кәсіпкерліктер жатады.   Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерлік жеке кәсіпкерлік, серіктестік, акционерлік қоғамды біріктіреді.   Жеке кәсіпкерлік – бұл бір адамның немесе бір жанұяның кәсіпкерлікпен айналысуы.   Серіктестік – бұл екі немес одан да көп адамдардың капитал салымдар (үлестері) негізінде құрылған табыс алуға бағытталған іс-әрекеті. Серіктестіктің түрлері:   1. Толық серіктестік мүшелері өз мүліктері шеңберінде жауапкершілікке ие болады.   2. Коммандиттік серіктестік мүшелері аралас жауапкершілікке ие болады, яғни біреуі толық мүлікпен, ал екіншісі салынған капиталы негізінде жауап береді.   3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүшелері тек қана салынған капиталы негізінде тәуекелге барады және жауап береді.   Акционерлік қоғам – бұл жарғылық капиталы белгілі бір үлестерге (акцияларға) бөлінген, заңды тұлға құқығы бар кәсіпорын. Акционерлік қоғам ашық және жабық болып екіге бөлінеді. Ашық акционерлік қоғам өз акцияларын ашық сатуға және басылымдарда акциялардың құнын жариялауға құқылы. Жабық акционерлік қоғамда акциялары құрылтайшылары арасында астылатын, акциялардың құны басылымдарда жарияланбайтын акционерлік қоғамның түрі.   Ұжымдық-экономикалық кәсіпкерлік формалары:   1. Концерн – көп салалы іс-әрекетпен ерекшеленетін өнеркәсіп саласындағы корпорацияның кең тараған формасы.   2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі.   Ассоциацияның негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік,   экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.   3. Консорциум – ірі қаржы операцияларын істеу үшін біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.   4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.   5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері, патент айырбастау жөнінде келісім.   6. Трест – белгілі бір тауарды өндіру бойынша белгілі бір түрдегі монополисттік бірлестік.   Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:   1. Кәсіпкерлік дегеніміз не, оның ерекшеліктері қандай?   2. Кәсіпкерлікке қажет экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайларды талдаңыз және олар Қазақстанда іске аса ма?   3. Кәсіпкерліктің қандай түрлері бар?   4. Кәсіпкерліктің қандай ұйымдастыру формалары бар және олар немен ерекшеленеді?   5. Қазақстанда кәсіпкерлік істің қандай ерекшеліктері бар?

Қазақстандағы кәсіпкерлік туралы

1. Кәсіпкерлік қызметтің  теориясы және кәсіпорынның 
ұйымдық нысандары.

1.1. Кәсіпкерлік  қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы  
мен олқылығы. 

 

Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенің істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».  

 

Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын  балама түрінде қарастыру жиі кездеседі.  
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды.  
Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.  
Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.  
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.  

 

Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктестігі жайлы» және «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін: 
- жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді; 
- толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі; 
- жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің  
жауапкершілігі жүктеледі; 
- коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және біреудің салынған салымымен); 
- қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады; 
- өндіріс және тұтыну кооперативтері; 
- консорциумдар; 
- акционерлік қоғамдар. 

 

Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес шаруашылық есеп.  
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай «кәсіпорын» мен «фирма» ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: «фирма» термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған.

 

Кәсіпкерлік  қызмет, оның негізгі түрлері мен формалары

 

Кәсіпкерліктің  экономикалық мәні және мазмұны

Кәсіпкерлік ерекше қызмет түрі. Ол белгілі бір тарихи әлеуметтік ортада пайда болып, ұлттық құндылықтар  мен дәстүрлер жүйесінде дамиды. Сондықтан, шаруашылықтағы табыс ең жоғарғы әлеуметтік құндылық болғандықтан, қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтің  беделін қалыптастырмай табысқа  жету қиын.

Қазақстан республикасының  Президенті Н.Ә. Назарбаев 

|«Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті, әрі серпінді дамып келе жатқан әлем мемлекеттерінің қатарына қосылуы алдыңғы қатарлы қоғам құрудағы басымдықтардың бірі» деп өз Жолдауында атап өтті. Сондықтан, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға және жан-жақты қолдауға қазіргі уақытта үлкен мән беріліп отыр.

Кәсіпкерлік мәнінің шетелдік анықтамасына шолу жасайтын болсақ, шет  елдік теория мен тәжірибеде кәсіпкерлік  дегеніміз жаңа кәсіпорынды құруда жауапкершілік пен тәуекелділікті мойнына алуды тудыратын және тәуелсіз құрылымдарды анықтауды қажет  ететін қызмет деп түсініктеме береді.

«Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет ағылшын экономисі  Ричард Кантильон (1650-1734жж.) енгізді. Бұл  ұғымға, ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті  ұйымдастырудағы адам белсенділігін  жатқызды.

Кәсіпкерлік – адам  қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады.  Бұған кезінде атақты неміс экономисі  Гарвард университетінің профессоры  Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мән  берді. Оның айтқан мынандай  сөзін  эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер  болу – басқаның істегенін істемеу».  Ол “Экономикалық сараптаудың тарихы” атты еңбегінде жаңа шаруашылық тәсілдердің орындалуын кәсіпкерлік, ал оларды жүргізуші адамдарды кәсіпкер деп атаймыз деп жазды.

Екінші жағынан кәсіпкерлер  – алдымен кәсіпкерлік жұмысты  ұйымдастырушылар. Ол туралы француз  экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832жж.) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды  өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам». [1, 191б.]

Ағылшын экономисті “Саяси экономияның қағидалары“ деген  белгілі еңбектің авторы Д. Миль (1806-1873) кәсіпкерлік терминді одан ары танымал  етті.

Бүгінгі таңда кәсіпкерлік  түсінігіне “Жеке кәсіпкерлікті  қолдау және қорғау туралы” Қазақстан  Республикасының Заңында кәсіпкер азаматтардың өз меншігіне немесе мемлекеттік  емес заңды тұлғаның меншігіне негізделген  және заңдылық негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін мойнына алып, табыс табуға бағытталған азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі деген анықтама берілген.

 

Кәсіпкер сөзі жаңа кәсіпорынды  ұйымдастыруымен немесе жаңа идеяны, жаңа өнімді немесе  қоғамға ұсынатын жаңа қызметті әзірлеумен байланысты тәуекелге бас тіккен адамды білдіреді.

Кәсіпкерлік өндірістегі  жаңа қисындастыруларды (комбинаций), жаңа нарықтағы әрекетті, жаңа өнімдерді  жасауды және т.б. жүзеге асыруды  білдіреді[3,53].

Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын  балама түрінде қарастыру жиі  кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік  жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс  әкелетін кез келген қызметтің түрі. Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз  кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтан  да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан  ешуақытта  кәсіпкер бола алмайды.

Экономикалық ғылымда  «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген  ұғым бар.  Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз  адамның  бизнесте жаңалықты  аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске  қатысатындардың  барлығының қолынан  бұл келе бермейді [1,191б.].  Басқа  жұрт қалғып, қыдырып, той думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа  жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда  айналасына  басқаша  көзқараспен  қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің  ішінен  мұндай қабілеттілікпен  оқшауланатындар жиі кездесе  қоймайды. Демек, бизнес бұл табыс  әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік бұл да адамның  экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске  бағыттайды және  осы  жаңалықты жүзеге  асыру үшін тәуекелге  бас ұрады.

 

 

Кәсіпкерлік қызметтің  белгілері мен принциптері

 

Алдымен «кәсіпкерлік» ұғымына  қазақстандық заңнамаға сәйкес анықтама береміз, себебі кәсіпкерлік қызметтің  негізгі белгілері содан туындайды.

ҚР Азаматтық кодексінің (бұдан әрі ҚР АК) 10-б.1т.-на сәйкес «Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне  қарамастан, азаматтар мен заңды  тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағатттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік  кәсіпорынды шаруашылық басқару  құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік  қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел  етуімен және мүліктік  жауапкершілігімен  жүзеге асырылады. Бұл анықтама толық  емес шығар, бірақ оны талдауы  кәсіпкерліктің  төмендегідей  белгілерін атауға мүмкіндік береді:

Дербестік.

Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде  бөліп көрсетуге болады. Қызметтің  экономикалық базасы сияқты мүліктік  дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік  мүліктің бар болуымен анықталады. Мүліктік дербестік  көлемі  негізінде  осы мүліктік  субьекті  жататын  заңдық атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым басым. Шаруашылық жүргізу  құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың  да айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық  дербестік – кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау мүмкінілігі. Осындай қызметпен  шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің түрін, ұйымдық-құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның бәрі – ұйымдық дербестіктің көрінуі.

Тәуекелділік.

Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге  ұшырайды. Осы арқылы ол шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде  мемлекетке жүгінуге мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол  берген әкімшілік – жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел – табысты жұмысқа қуатты ынта.

Кәсіпкерлік қызмет әрқашан  табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.

Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде  заңмен белгіленген тәртіппен тіркелген  адамдар жүзеге асырады.

Енді кәсіпкерліктің негізгі  құқықтық принциптеріне қысқаша  тоқталайық. Оларға мыналар жатады:

Кәсіпкерлік қызметі еркіндігінің принципі.

Бұл негізгі принцип. Ол ҚР Конституциясы 26-б. 1т.-да: «Әркімнің  кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік  қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар» деп бекітілген.

Меншіктің алуан түрлерін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік пен олардың бірдей қорғалуының  конституциялық принципі. Ол Конституцияның 6-б.-да бекітілген: Қазақстан Республикасында  мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады».

Бәсекелестікті ұстап  тұру мен монополизациялауға және  жосықсыз бәсекеге бағытталған экономикалық қызметке  жол бермеу принципі. Бұл  принцип сақтау нарықтық экономиканы  дамытудың және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты. Мұнда  ҚР 2001ж. «Бәсекелесу және монополистік қызметті шектеу туралы» заңына маңызды  рөл беріледі.