Кәсіпкерлік түсінігі және оның негізгі түрлері

• Шаруашылыќ субъектілердіњ еркіндігі жєне тєуелсіздігі, кез келген кєсіпкер кез келген с±раќ бойынша ќ±ќыќтыќ норма шегінде шешім ќабылдауда еркін.
• Экономикалыќ ќызыѓушылыќ. Кєсіпкердіњ басты маќсаты ењ ‰лкен м‰мкін пайданы алу.
• Шаруашылыќ тєуекел жєне жауапкершілік. Кез келген дєл есептеулерінде де тєуекелді аныќтау м‰мкін емес.

Кєсіпкердіњ кµрсетілген  мањызды белгілері µзара байланысты жєне бір уаќытта єрекет етеді. Кєсіпкерлік  ‰немі жањалыќтармен байланысты. Экономикалыќ ќызметтіњ б±л жаѓына И. Шумпетер жєне А. Маршал назар аударды. Егер И. Шумпетер кєсіпкерлік пен жањашылдыќтыњ тењдігін кµрсетті, ал А. Маршал ќоѓамдаѓы кєсіпкердіњ наќты ролі, олар µздерініњ жањалыќтарымен тек жања тєртіп ќ±рып ќана ќоймайды. Ќоѓамдаѓы конструкциялыќ жетілген процестерді жылдамдатуын да, - деді.

Шумпетер кєсіпкерге берген баѓасы д±рысыраќ деп саналады. Кєсіпкер - µндірістіњ жєне ќоѓамныњ µмірін ±йымдастырудыњ б±рыњѓы нысандарын табанды т‰рде б±зады. Экономикадаѓы  революционер єлеуметтік жєне саяси  революцияныњ бастаушысы. Кєсіпкер ќоѓамныњ экономикалыќ дамуындаѓы басты т±лѓа бола отырып, ‰немі “б‰лінгенді ќалпына келтіруді” ж‰зеге асырады. Ќоѓамда кєсіпкерлік пен жањашылдыќ µзара бір т±тасты ќ±райды деп ќорытынды жасауѓа болады.

Кєсіпкерлікті ќалыптастыру ‰шін белгілі жаѓадайлар ќажет:

• Экономикалыќ;
• Ќ±ќыќтыќ;
• Єлеуметтік жєне басќа.

Экономикалыќ жаѓдай ењ алдымен т±тынушылар сатып  ала алатын тауар т‰рлері, тауарды  ±сыну жєне оларѓа с±раным, аќша ќаржыларыныњ кµлемі, ж±мыс орындарыныњ кµп  болуы немесе жетіспеуі, ж±мысшы  к‰ші, ќызметкерлердіњ ењбек аќы дењгейі.

Кєсіпкерлікті ќалыптастырудыњ єлеуметтік жаѓдайлары экономикалыќпен тыѓыз ќосылады. Алдымен т±тынушылардыњ белгілі  талѓам мен сєнге сєйкес тауарларды алуѓа ±мтылуы. Єрт‰рлі кезењдерде б±л ќажеттіліктер µзгеруі м‰мкін.

Єлеуметтік-мєдени ортаѓа тєуелді адамгершілік жєне діни нормалар біршама роль атќарады.

Єлеуметтік  жаѓдайлар жеке т±лѓаныњ ж±мысќа  ќатынасына єсер етеді. Ол µз кезегінде  оныњ бизнестіњ ±сынѓан ењбек  аќы шамасына, ењбек жаѓдайларына ќатынасына єсер етеді.

Кез келген кєсіпкерлік  ќызмет сєйкес ќ±ќыќтыќ орта шењберінде ќызмет атќарады. Сондыќтан ќажетті  ќ±ќыќтыќ жаѓдайды жасаудыњ мањызы зор. Бірінші орында кєсіпкерлік ќызметті реттейтін, кєсіпкерлікті дамыту ‰шін ењ ќолайлы жаѓдай жасайтын зањдардыњ  болуы:

• Кєсіпорынды ашу жєне тіркеудіњ ќарпайымдылыѓы мен жылдамдыѓы;
• Кєсіпкерлікті мемлекеттік бюрократизмнен ќорѓау;
• ¤ндірістік кєсіпкерлік ќызметті ынталандыру баѓытында салыќтыќ зањдылыќтарды жетілдіру;
• Ќазаќстан кєсіпкерлерініњ шет елдермен бірлескен ќызметініњ дамуы. [1. 4 – 10 беттер]

 

 

2. Кәсіпкерліктің экономикадағы орны.

 

Қазақстанда жүргізілген  экономикалық реформа кәсіпкерлікті  дамыту үшін жаңа болашақты ашты.

Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық маңызы:

• Ол нарықтық экономикаға икемділік береді;
• Халықтың қаржы және өндірістік ресурстарын тартуға әсер етеді;
• Монополияға қарсы әлеуеті бар;
• Ғылыми – техниалық прогреске бағытталған алғы шарттарды жасайды;
• Нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа әлеуметтік мәселерін шешеді.

Кәсіпкерлікті қалыптастыру және кәсіпкерді тәрбиелеу нарықтық экономиканың даму негізі.

Бұл міндетті шешуде біршама  қиыншылықтар мен психологиялық  бөгеулерді жеңу оңайға түспейді.

Қазақстан Республикасында  кәсіпкерлік қызметті дамытудың  барлық алғы шарттары жасалған, соның  ішінде меншікті жекешелендіру бойынша үлкен жұмыс жүзеге асты. Сол арқылы кәсіпкерлікті дамыту үшін мықты экономикалық негіз жасалды.

Қазақстанда меншік иесіне өз мүлкін иелену, пайдалану және басқару  құқығын берілген, заңмен бекітілген (ҚР азаматтық кодексі).

Меншіктің үш құқығы бар.

 Бірінші құқық мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыру мүмкіндігін заңдақ қамтамасыз ету.

Екінші құқық пайдалы қасиеттерді алу, сонымен қатар одан пайда алу мүмкіндігін береді.

Үшінші құқық мүліктің заңдық тағдырын анықтау мүмкіндігін заңмен қамтамасыз етеді.

Меншік құқығы мен  экономикалық тиімділік арасында нақты  байланыс бар. Экономикалық ғалымдар төрт маңызды тиімді бөліп көрсетеді:

• Ынталандырушы;
• Капиталды жинау;
• Икемділік;
• Мақтаныш.

Заңдар жүйесі меншікті ең жоғары өнімді пайдалану үшін ынтамен қамтамасыз ету қажет. Меншікті жеткілікті қорғау кезінде, табыстың қандай-да бір бөлігі міндетті түрде жинау мақсатына арналады. Меншік иелеріне ресурстарды қолданудағы икемділік әрбір жекелеген жағдайда олардың қызығушылықтарына максималды сәйкес ресурстарды алуға мүмкіндік береді.

Меншікті иелену және басқару меншік иесінің өз жетістіктеріне, өзінің кәсіпкерлік қызметінің тиімділігіне мақтаныш тудырады.

Өзіндік жеке меншік меншіктік  немесе (жалға алынған) өндіріс құралдарын қолданып, жеке (жанұялық) еңбекпен жасалған материалдық және рухани құндылықтар болып табылады.

Жеке меншік өркениетті қызметтің басты факторы. Ол өзінің осы тарихи миссиясын орындауы қажет. Жеке меншік біздің экономикалық процестерге  ең қолайлы ықпалын көрсетеді.

Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің заңдық негіздері 90 жылдарда жасала бастады. Осы бизнес түрінің дамуы және қалыптасу сұрақтарын реттеуге бағытталған заңдар, заңдық және басқа нормативтік-құқықтық актілер қабылданған және қызмет етуде.

Олар кәсіпкерлікті дамытудың көптеген сұрақтарын қамтиды:

• Шаруашылық қызметтің еркіндігі, жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдану;
• Шаруашылық серіктестікті, акционерлік қоғамды, өндірістік кооперативті, мемлекеттік кәсіпорынды, жеке кәсіпкерлікті шаруа (фермер) шаруашылығын әлеуметтік экономикалық зоналарды дамыту;
• Заңды тұлғаларды лицензиялау, мемлекеттік тіркеу;
• Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын қорғау және басқа.

Нарық кәсіпкерліктің өмір сүру ортасы болып табылады. Қазақстан Республикасында әртүрлі нысандағы нарықтар қалыптасуды. Бұл ұзақ мерзімді міндет болып табылады. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында көрстеілген “әлсіз және дамымаған нарықтарда, нарықтық кеңістік әкімшілік жүйе қалдықтарымен тиелген жерлерде мемлекет нарықты дамытуға және осы кеңістікті тазартуға араласуы тиіс”.

Нарықтық инфрақұрылымы  – биржалар, банктер, сақтандыру компаниялары, аудиторлық, консалтингтік фирмалар және басқалар дамуда.

Республикада кәсіпкерлікті, әсіресе шағын және орта бизнесті, мемлекеттік қолдауда кең масштабты шаралар қолданылады.

ҚР Президентінің “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік күшейту  және дамытуды белсендіру шаралары туралы”  Жарлығына сәйкес шағын кәсіпкерлікті  қолдау және дамыту мемлекеттік экономикалық саясаттың маңызды сферасы деп саналады.

Отандық кәсіпкерлікті  дамыту жолындағы барлық бөгеттер толық  жойылды деп санауға болмайды. Қазір кәсіпкерлік сфераны жылдам дамытуға және оның қызметінің тиімділігін  арттыруға әсер ететін, механизмдер белсенді жасалуда.

Кәсіпкерлік экономикада  ерекше орын алады, кез келген кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі тірегі, ал кәсіпкер экономиканың осы күрделі  процесінде басты роль атқарады.

Экономикалық процесті адамдар ұйымдастырады. Адамдар осындай поцестің негізгі субъектісі ретінде шығады.

Экономикалық  поцесс – адамдардың өзара қатынастарының процесі. Экономикалық поцесс - өмірдің негізі: онысыз қоғамның қалыпты қызмет етуі мүмкін емес. Қоғамның барлық қалған жақтарының қызмет етуі ұйымдасқан экономикалық процеске байланысты. Өзінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам экономикалық процеске қатысуы қажет.

Адамның экономикалық белсендігі оның қызметінің мақсаты болуы, істеген  әрекетіне келесі жеке пайдалануы үшін ақысына жеке табыс алу. Адамның экономикалық белсенділігінің түрі күтілетін, жүктелетін орындалатын экономикалық процестегі жүзеге асуы тиіс қызметтер,  міндеттер. 

Адамның экономикалық белсенділігінің  екі негізгі түрі бар:

• Жалдамалы қызметкер ретінде;
• Өндірісті ұйымдастырушы, яғни кәсіпкер ретінде.

Осы әрбір мүмкін түрінің  әр қайсының өздеріне тән ерекшеліктері  бар. Экономикалық процеске жалдамалы  қызметкер ретінде қатысу, жұмыс  беруші немесе оның өкілінің белгілейтін  әрекеттерді орындауға қызметкердің келісуіне байланысты. Кәсіпкердің жолдамал қызметкерден айырмашылығы өзі жасаған өндірістік құрылымдағы (өндірістік процеске тартылған жалдамалы қызметкерге жауапкершілікпен бірге) болып жатқандарға толық жауапкершілік алады.  [1. 10 – 14 беттер]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3.    Кәсіпкерлік қызмет түрлері.

 

Кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклының типтік фазаларына байланысты болғандықтан, кәсіпкерлік қызметтің келесі түрлерін бөліп көрсетеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық кәсіпкерлік.

Соңғы он жылдықта әлемнің барлық экономикалық дамыған елдерінде кәсіпкерліктің жеке түрі ретінде кеңестік (консалтинг) кәсіпкерлік бөліп көрсетілуде.

Көрсетілген кәсіпкерліктің түрлерінің ішінде әр қайсы бірнеше  түрлерге бөлінген. Өндірістік кәсіпкерлікті  кәсіпкерліктің жетекші түрі деп атауға болады. Мұнда өнімді, тауарларды өндіру, жұмыс, қызметтер көрсету жүзеге асады, белгілі бір рухани құндылықтар жасалады.

Бірақ осы қызмет сферасы нарықтық экономикаға көшу кезінде көп, жағымсыз өзгерістерге ыдырады:

• Шаруашылық байланыстар ыдырады;
• Материалдық-техникалық қамтамасыз ету бұзылды;
• Өнімді өткізу күрт төмендеді;
• Кәсіпорындардың қаржы жағдайы нашарлады.

Кәсіпкер алдымен өндірістік қызмет түрін таңдайды, басқа сөзбен айтқанда, қандай тауарлар, жұмыстар, қызметтер  өндіретінін ойлайды.

Одан кейін ол тауарды сатып алатын әлеуетті тұтынушылармен қатынас жасайды. Басқаша айтқанда кәсіпкерлікке маркетингтік қызмет кіреді. Келісімнің бұл фазасы заңдық жасалуы мүмкін.

Өндірісті жүзеге асыру үшін кәсіпкер өндіріс факторларын  қолданады: жұмысшы, өндірістік қорлар, материалдар, ақпараттар. Бас кезінде өндіріс факторларының біразы кәсіпкердікі болуы мүмкін, ал жетіспейтіні ол бастамас бұрын немесе кәсіпкерлік қызметтің жүзеге асу процесінде алуға мәжбүр болады.

Кәсіпкер өз күшімен орындай алмайтын қызметтер мен жұмыстар қажет болса, онда ол басқа ұйымдар мен адамдарды тартады.

Жұмыстар мен  қызметтер ақша төлеуді талап  етеді. Егер кәсіпкерде бастапқы капитал  болмаса, ал ақшасы барлардан қарыз  алуға мәжбүр болады.

Өндірістік  кәсіпкерліктің нәтижесі өндірілген тауардың белгілі көлемін тұтынушыға сатып, оларға ақша түсімін алу.

Венчурлық бизнес. Инновациялық кәсіпкерлік туралы айта отырып, соңғы жылдары кең дамыған  венчурлық бизнесті еске салуға болады.

Венчурлық бизнес, әдетте тәуекелді бизнес ретінде түсіндіріледі. Бұл технологиялық жаңалық еңгізудің бір түрі.

Вечурлық бизнес ғылыми зерттеулердің нәтижесі ғылымды  көп қажет ететін, жоғары технологиялық  облысты коммерцияландыруға тән, тиімді алу кепілдігі жоқ және тәуекел  үлесі жоғары. Венчурлық фирма  дегеніміз, әдетте, алдын ала анықталмаған табыспен, яғни капиталды тәуекел салыммен, жаңа технологияны және өнімді жасаумен енгізумен айналысатын коммерциялық ғылыми-техникалық фирма.

Коммерциялық  кәсіпкерлік. Коммерциялық кәсіпкерлікте  негізгі рольді тауар-ақша, сауда-айырбас операциялары атқарады. Бұл сатып алу - сату бойынша келісімдер.

Өнімді шығаруға қажет өндірістік қорлармен қамтамасыз етудің қажеті жоқ.

Коммерциялық  келісімді нарықты талдау бастайды, нәтижесінде тауарды сатып алу  және сату көлемі, сатып алу бағасы, өткізу бағасы болжанады.

Коммерциялық  келісім бағдарламасына жатады:

• Сатып алу операцияларын орындауға, тасымалдауға, тауарды сатуға, жарнама жұмысын және т.б. жүргізуге қызметкерді жалдау;
• Келесі сату үшін тауарды сатып алу;
• Тауарды сақтау және өткізу үшін орындар, қоймалар, сауда нүктелерін жалдау;
• Келісімге тікелей қатыспайтын, бірақ өздерінің ақылы қызметтерін ұсынатын басқа ұйымдар мен адамдардың қызметтері мен алу және ақы төлеу;
• Келісімді қаржыландыру үшін қарызға ақша қаржыларын тарту және соңынан пайызбен қарызды қайтару;
• Келісімді жасауға қажет ақпараттарды алу;
• Тауарларды тұтынушыға өткізу және түсім алу;
• Келісімді тіркеу, салық төлеу.

Қаржы кәсіпкерлігі. Қаржы  кәсіпкерлігінде сатып алу, сату объектісі, ерекше тауар, ақша, валюта, құнды қағаздар.

Коммерциялық  қызметтің басқа түрлері сияқты, қаржы-қарыз келісімін құнды қағаздар нарығын талдаудан және әлеуетті тұтынушыларды іздеуге, табуға байланысты маркетингтік қызметтен бастайды.