Кластерлік жүйені дамытудың бағыттары

 

Қазақстандағы кластерлердің қалыптасу ерекшеліктері, 3 жылға анализ міндетті түрде!!!

Сәйкес кәсіпорынды  анықтау өзіне екі аспектіні  қосады. Біріншіден, кластердің құрылу процесіне әрбір буыннан құн  тізбегін тарту.  Екіншіден, өте пайдалы  болуы мүмкін, өз көлемімен салаға әсер ете алатын ұйымды анықтау (кәсіпорын, серіктестіктер, зерттеу институттары және т.б.). Бұл қатысушыларды тарту дегеніміз – басқа кәсіпорындарда қазіргі тенденциялардан қалмас үшін, осы кластерлік процеске қатыса алады. 

- қажетті адаммен байланыс орнату.  Потенциалды қатысушылардың кәсіпорындарының тізімі бар болғанның өзінде қажетті адамдарды білмей бір нәрсеге қол жеткізу мүмкін емес. Бірінші кезекте, шешім қабылдайтын адамдармен кездескен жөн. Керісінше жағдайда, кездесу өткізген адамдар қанша қызығушылық танытса да кластерлік процеске қатыса алмайды. Бірақ та, шешім қабылдайтын адамдармен келіссөз жүргізбес бұрын кәсіпорынның өндірістік эксперттерімен кездескен жөн. Екіншіден, кластерлік бастамаға жаңа қатысушыларды тарту мақсатымен өткен кездесулер нәтижесі басшының жаңа идеяларымен тығыз байланысты.  Басшылық әлі сезілмеген бірақ болашақта болатын артықшылықтарды алу үшін және де осыған орай ағымдағы жағдайды жақсартып, уақытты тиімді пайдалана алады ма. Прогрессеивті ойлау қабілетімен жаңа қатысушыларды табу кластердің дамуына көп септігін тигізеді.

- кластердің потенцианалды  қатысушыларына кластердің концепциясының  қиындығы және үйреншікті болмауы.  Әр аймақта кластерлік жобаны  енгізген сайын кластерлік концепция  қоғамның көп бөлігіне түсініксіз болуы мүмкін. Сондықтан да кластердің потенциалды қатысушыларын тарту кезеңінде жеке тұлғалар және жалпы қоғаммен жұмыс атқарылу керек. 

-  кәсіпорынның бәсекелестермен  қызметтес болғысы келмеуі. Көптеген  кәсіпорындар бәсекелестермен қызметтес болып нарықтағы өз орнын жоғалтып алам деп қауіптенеді. Жоба координаторларының негізгі жұмысы кәсіпорындарға бәсекелестермен бірге жұмыс атқару ортақ мәселелерді шешу кезінде серіктестер бола алатынын түсінуге көмек көрсетеді.

- кластерлік бастаманың  нәтижесіне байланысты кәсіпорынның скептицизмі. Көбінесе кәсіпорындар мәселені шешу үшін және коммерциялық бастамаларды жүзеге асыру үшін серіктес болу тәжірибе,  идея және де технологиямен алмасу  нақты нәтижеге қол жеткізетінін мойындамайды. Мұндай нәтижелер шикізатты төмен бағаға алу, жағымды жағдайда  қаржыландыруға қол жеткізу, кірістің өсуі, жаңа экспорттық нарық т.с.с.  Шетелдердің тәжірибесін немесе басқа өндіріс салаларының кластерлік бастамаларын мысалға келтіруге болады.

Кластердің потенцциалды қатысушыларын тарту жекеаралық дағдыларды талап етеді. Жоба координаторлары бірінші адамдарды қызықтыру қажет, сонан кейін кластерлік бастаманың артықшылығымен таныстыру қажет. Кәсіпорындарды кластерлік процеске енгіе білу қажет.

3 Кластерді жасаудағы  жұмыс. Кластерді жасаудағы жұмыс – бұл үзілмейтін процесс. Кластерді құрудағы дайындықтан және кластердің қатысушыларының жиналысынан басталады, стратегиялық мүмкіндіктер және сала мәселелерін шешу жөніндегі жұмыс көлемі. Бірінші кластер жиналысының мақсаты болмауы мүмкін:

- кластерлік концепцияны таныстыру;

- артықшылықты бастамалар мен стратегияларды  анықтау; 

- коммерциялық қызмет  үшін мүмкіндіктер және желілік  мүмкіндіктер;

- кластердің дайындық  деңгейін анықтау; 

- потенциалды басшыларды  анықтау. 

Кластердің қатысушыларының жиналысы жиі болып тұрады. Бұл жиналыстардың масштабы және күнтізбесі  саланың сұранысымен байланысты жоба координаторларымен белгіленеді. Жоба координаторлары кластер қатысушыларының бірінші жиналысында кластер дамуының жалпы құрылымын зерттеу дұрыс деп шешуі мүмкін (мүмкін, бірінші 4 жиналысында).

Үкімет жалпымемлекеттік және аймақтық деңгейде нақты жобаларды  жасауға, олардың бизнес өкілдерімен  жүзеге асуына қолдау көрсетеді. Мысал  ретінде тігін өнеркәсібіндегі  аймақтық еркін экономикалық зонаның білімін алуға болады.  Сондай-ақ жергілікті өндірушілер салық төлеуден босатылады, ол өз кезегінде бизнестің жылдам өсуіне себепкер.

Таяу жылдары  ел дамуындағы абсолютты басымдық - Қазақстанның жылдамдатылған индустриалды-инновациялық дамуы. Мұндай қарқынмен, таяудағы 7-10 жыл көлемінде еліміздің жаңа тиімді экономикасы құрылуы тиіс.

Бірақ қазіргі  Қазақстандық индустрияның негізінде  құрылады. Сондықтанда қазіргі таңда  қабылданған даму жоспарларының  қалай жүзеге асып жатқанына, жүзеге асыру барысында басқарушылар мен менеджерлер қандай сабақ алғанына көңіл бөлуіміз қажет.

Қазіргі таңда  кластерлік бастама 2005 жылы қабылданған  Үкіметтің "Экономика секторында 7 пилоттық кластерді дамыту және құру бойынша жоспарларды қабылдау туралы " қаулы негізінде жүзеге асады. Негізгі бағыт кластерлік бастама. Соңынан, 2006 жылы жеке қалаларда пилоттық кластерлерді дамыту жөнінде жоспарлар қабылданды. Кластер бағытындағы жұмыстармен салыстырғанда, олар жайлы ақпараттар легі біраз қысқырталды. Азық – түлік кластерін дамыту үшін технопарктер қажет.

"Қазақстанда азық  –түлік кластерін жылжыту және  дамыту үшін технопарктер керек.  Кластерді қолдаудың қаржылық  жағы «Даму» қоры арқылы немесе  жергілікті әлеуметтік – кәсіпкерлік  корпорациялар арқылы шешілуі  тиіс" - деп У.Казуми атап көрсеткен. Оның ойынша азық – түлік өндірісінде кіші және орта бизнесті дамытуды қамтамасыз етуде технопарктердің маңызы зор.

Мысалы, Шығыс Қазақстан  облысындағы "азық-түлік өндірісі" кластерін төрт артықшылықты және бәсекелесті бағыттан тұрады: сүтті, етті, майлы, астықты. Облыс ауданында азық – түлік өндірісінің өнімін шығаруда мамандануда әлі он шағын кластер құрылады деп жоспарлануда. Астық, ет, сүт, жеміс – жидек және балық өндірісі бағытында кластерлер құруға көп көңіл бөлінген.

Ауылшаруашылық өндірісін тікелей және жанама мемлекеттік қолдау ауылшаруашылығында кластерлер құрылуы жақсы жүргізуде. Мұндай құбылыс елдің көп аудандарында  белең алуда.

 

2.2 Шығыс Қазақстан облысындағы кластерлік әдістің негізгі формаларының дамуын талдау –

2.2. тарауды  толықтай басқа мәліметтермен жаз. Лезде туризмнен бастау келмейді, ШҚО кластерлік механизм, оның ішінде қай сала кластерлік әдіспен дамуда, т.б. Соңғы 3 жылға анализ міндетті түрде. 2009-2012жж.

 

 

2012 жылы Шығыс Қазақстанға ұзын саны 403 396 турист келіп кеткен. Бүгінгі таңда біздің облыс саяхат жағынан Қазақстан бойынша саяхатшыларға қызмет көрсетуден Астана мен Алматыдан кейін үшінші орында тұр. Өткен 2012 жыл бойынша көрсетілген қызмет көлемі 3 млрд теңге, яғни 2011 жылмен салыстырғанда 13,4 пайызға артқан. Бұл туралы ШҚҰО туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасының бастығы Әбіл Дөңбаев облыстық әкімдік отырысында айтты.  
Шығыс Қазақстан облысы көршілес Ресей, Моңғолия, Қытай мемлекеттерімен бәсекелесе алады. Аталған елдер Алтай аймағы бойынша туризм индустриясын дамытуда белсенді жұмыстар жүргізіп жатыр. 
Дегенмен, қазіргі күні Шығыс Қазақстан облысы қолда бар әлеуетін толық пайдалана алмай отыр. Кластер жұмысының нашарлығының себебі - бәсекелік ортаның жоқтығы, осы экономикалық салаға деген түсініктің осалдығы, жиі және заңнамалық әкімшілік кедергілердің болуы (кедендік және шекаралық), жергілікті атқарушы органдар тарапынан дұрыс көңіл бөлінбеуі. 
Мысалға, тек Қазақстанға ғана емес, табиғаты мен пантоемдеу индустриясымен әлемге танымал Катонқарағай ауданы аудандық-туристік кластерін құруда толық шаралар атқарған жоқ. Ал бұл өңір көптеген шетел туристерінің сүйікті демалыс орнына, экологиялық туризмнің Меккесіне айналуына мүмкіндігі зор. Мысалы, 2012 жылғыстатистикалық көрсеткіштерге сүйене алсақ, Катонқарағай ауданына 1340 адам (0,3%), мұндағы 6 адам ғана ҚР-ның резиденті емес, ал Үржар ауданына (Алакөл көлі) келушілер саны 82 мың адамды құраған. 
Осыған ұқсас жағдай Абай ауданында да («Жидебай-Бөрілі» әдеби-мемориалды қорық-мұражайы) көрініс тапқан. 2012 жылғы статистикалық көрсеткіш бойынша 186 адам, Бесқарағай ауданында (сұлу табиғатқа бай орманды алабтар, Шошқалы көл тұзы көлі) – 109 адам; Тарбағатай ауданы (Ырғызбай ата кесенесі, Зайсан көлі, «Пылающие Адыры» табиғат ескерткіші, ерекше қорғауға алынған табиғат орындары) – 306 адам; Көкпекті ауданы - (Бұқтырма су қоймасы, ерекше қорғауға алынған табиғат орындары, Құлынжүн мемлекеттік табиғи қорығы) – 1498 адам; Бородулиха ауданы (ерекше қорғауға алынған аймақтар) – 346 адам; Курчатов қаласы (ҰЯО, полигон) – 451 адам. 
Өкінішке орай, аталған фактілер мамандардың жетіспеушілігінен туындауы да мүмкін. Туризм саласында жұмыстарды үйлестіру үшін штаттық бірліктер бөлінбеген, басқа аймақтармен салыстырғанда облыста бағдарламалық бастамалары мен үйлестіру жұмыстарын екі әкімшілік мемлекеттік қызметкер ғана атқарып отыр.  
Сапалы қызмет пен қолайлы жағдай, облыстың инфрақұрылымын дамыту үшін қажетті қаржылық және адам ресурстарын бөлу мен сапалы орындалуы үшін мамандарға деген қажеттілік маңызды мәселердің бірі екенін айта кеткен жөн. Көтерілген мәселе шұғыл шешімін табуы қажет деп ойлаймын. 
Уақытша қиыншылықтарға қарамастан, аймақтың туристік саласын әрі қарай дамыту және тиісті инвестиция тартуға зор мүмкіндіктер туғызатын стратегиялық құжат алуға бағытталған Шығыс Қазақстан облысының туризм саласының кластерлік даму бағдарламасының Шебер-жоспарын әзірлеу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.Бұл мақсатта республикалық бюджеттен 219,0 млн.теңге бөлінді. Негізгі әзірлеуші - «Қазақстандық индустрия дамыту институты» АҚ болып табылады. 
Ағымдағы жылдың 10 сәуірінде Туризм индустриясы комитетінің төрағасы Қ. Танысбаевтың төрағалығымен Шығыс Қазақстан облысынан 5 адамнан құралған ғылыми сарапшылар, туризм саласының өкілдерінің қатысуымен жұмыс отырысы болып өтті. Талқылау қорытындысында комитет пен «КИДИ» АҚ тарапынан аталған Шебер-жоспарға реттеулер жүргізілетін болды.  
Шебер-жоспар шеңберінде 3 негізгі жоғарғы басымдылықтағы туристік кластер анықталды: Ертіс өзені-Бұқтырма суқоймасы-Зайсан көлі өңірі Песчанка көлі жағалауындағы демалыс; Катонқарағай-Марқакөл көлі өңірі Шыңғыстай тауындағы жаздық және қыстық демалыс пен қоршаған жергілікті орта; Иван тауы өңірі Риддер – Анатау-Алатау тауындағы жаздық және қыстық демалыс. Сондай-ақ, екі қосымша кластерлер анықталды: 1) Алакөл көлі; 2) Семей-Сарыарқа жазығы бойынша турлар;  
Саланы автокөліктік, инженерлік, «жұмсақ инфрақұрылыммен» қамтамасыз ету мақсатында, 2020 жылға дейінгі ҚР туристік саласын дамыту Тұжырымдамасы туризм индустриясының дамуына өз әсерін тигізеді. 
Алдағы уақытта жоспарланып отырған «EXPO-2017» көрмесін өткізуді ескере отырып, ШҚО туризм, дене шынықтыру және спорт басқармасы жергілікті атқарушы органдарымен бірлесіп, проблемалық мәселелерді шешу амалдарын жоспарлап отыр: 
Біріншіден,2013 жылға арналған ШҚО-ның туристік өнімін қалыптастыру мен ілгерілету бойынша Іс-шаралардың Кешенді жоспарын жүзеге асыру; Екіншіден,Жағажайлық туризмді ұйымдастыруға арналған су қорларын қалыпқа келтіру мақсатында, Басқарма тарапынан Шығыс Қазақстан облысының қалалары мен аудандарында туризм саласын дамыту үшін нормативтік талаптарды әзірлеу мен дайындау бойынша жұмыс тобы құрылды. Келешекте жұмыстар жүргізілу мақсатында жұмыс тобының көмегімен жағажай классификациясының жүйесі әзірленді. Мәжілістің кезекті отырысында қаралу үшін, барлық материалдар қалалар мен аудандар әкімдіктеріне жолданды. 
Үшіншіден,«Туризм. Саяхат. Демалыс.» аймақтық көрмесі өңірден-өңірге ауысып өткізіліп отыратын көрме ретінде жоспарлануда. Бұл қалалар мен аудандар әлеуетін толық деңгейде көрсете алады. Ағымдағы жылы Ресей Федерациясы, Қытай, Моңғолия, мемлекеттері, көрші облыстар мен Қазақстанның ірі туристік ұйымдары өкілдері қатысады. 
Төртіншіден, әраймақтарда өткізу жоспарланған қысқы және жазғы туристік маусымның ашылуын дәстүрге айналдыру. Жоба мәдени-сауықтыру (қазақстандық жұлдыздар концерті, КТК-ы, спектакльдер, цирк өнері, айтыс, бард орындаушыларының конкурсы), спорттық (спорт түрлерінен әлем чемпионаттары), танымдық (ақпараттық турлар, экскурсиялар, мастер-кластар оқыту, атақты тұлғалар дәрістері) шаралардан тұратын,2-5 күн аралығына созылатын кең көлемдегі имидждік шара болып табылады. Аталған шарада облыстық қолөнершілер, халық шеберлері, зергерлер мен облыстың брендтік өнімдері көрсетіледі. 
Бесіншіден,халықаралық нарықта туристік өнімдіілгерілетуде Шығыс Қазақстан облысының туристік компанияларының қатысуын ынталандыру бойынша жұмыстар жасалуда; 
Алтыншыдан,туристік кластерді құрудың маңыздылығын ескере отырып, институттық құрылымды қатайту қажетдеп санаймыз. Қазіргі күні туризм саласының қызметі кеңеюде. Осыған байланысты, туризм саласының басқармасын құру, сонымен қатар, қалалар мен аудандарда туризм саласымен айналысатын жауапты қызметкерлерді анықтау мәселесін қарастыруды қажет деп санаймыз. 
Кластерлер – дегеніміз ол Қазақстан туризмнің болашағы және қызықты перспективалар, бәсекеге қабілеттілікті және тұрақты түрде өңірлік туризмді дамытудағы маңызды рөлге ие. Орта арқылы ивестициялар тарту жағынан зор мүмкіндіктерге ие.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Кластерлік жүйені дамытудың бағыттары

3.1. Кластерлік жүйенің әлемдік тәжірибедегі ролі

 

 

 

3.2. Кластерлік жүйенің тиімділігі және дамыту бағыттары

 

Өндірістің технологиялық  деңгейі және негізгі өндірістік қорлардың физикалық және моралдық тозу дәрежесі кәсіпорынның жұмысшылары  мен меншік иелерінің материалды қызығушылығының тууына бағытталған шараның тиімділігін анықтайды, жаңа техника бойынша іс-шараны кеңейту жүйесі негізінде келесідей принциптер жатыр:

- негізгі қорларды  жаңарту бойынша жұмыстың барлық  сатысында ғылыми – зертеу  және жоба – құрылымдық ұйымдардың  өндірістік кәсіпорындар мен  ұйымдардың жұмысшыларына дейін  сыйақы беріп ынталандыру; 

- әлемдік маңызды жетістіктерге  сай келетін негізгі қорды  жаңартатын жұмысшыларды артықшылықты кеңейту;

- жұмысты атқаруда  жеке еңбегі үшін жұмысшыларға  арнайы сыйақы мөлшерінің анықталуы;

Негізгі қорды  жаңарту бойынша іс-шараны өткізгені  үшін кәсіпорынның меншік иелері мен  жұмысшыларын сыйақылау процесі  келесі талаптарды орындаған жағдайды тиімді болады. Біріншіден, сыйақы алатындар саны, сыйақы көзі, қосымша және түзету көрсеткіштері мен сыйақы төлеу уақыты сияқты негізгілерін анықтау керек. Екіншіден, өтелген еңбектің саны мен сапасына байланысты іс-шара үшін төленетін сыйақының мөлшерін белгілеу. Үшіншіден, кеңейту жаңарту процесінің жылдамдығы мен сапасына сай келу қажет.

Кәсіпорындарда  қазіргі таңда жаңа техникамен материалды ынталандыру жүйесін құрудағы нормативті негізі ҚР –ның Үкіметі бекіткен “Ғылым, техника мен технология және технопарктерді дамыту туралы жағдай”.

Жаңа техниканы, экономикалық тиімді машина мен механизм, құралдарды енгізу мен құру үшін сыйақының  жалпы соммасын бөлу жұмыс түрі бойынша  әр жұмыс түріне байланысты келесі көлемде шығу керек (белгіленген сыйақы көлемінен пайызбен):

- зерттеу және  жобалық – құрылымдық жұмыстар  – 30-50%;

- технологиялық  және өндірісті дайындау бойынша  жұмыс – 20-25%;

- өндірісті ұйымдастыру  мен игеру бойынша жұмыс –  25-40%.

Берілген бөлуге сай жұмыс түрі бойынша сыйақы қорының құрылымы кәсіпорындарда олардың төлемі жаңа техниканы енгізгеннен кейін кезеңмен жүргізіледі.\

Бірінші кезең  – жаңа техника мен іс шараны жүзеге асыруда қажетті технологиялық  жобаның, жұмыс пен сызбаларды және басқа технологиялық құжаттардың  игеруін жүргізеді. Сондай-ақ, техникалық және экономикалық көрсеткіштер нақтыланады, ал егер олар жоспарланған мөлшерден айырмасы болса, сыйақы соммасын экономикалық тиімділіктің нақтыланған есебі бойынша бекітілді. Екінші кезең, жаңа техниканы енгізу мен меңгеру, жабдықты монтаждау және өнімді енгізілген техникада шығару.

Жеке жұмысшыларға жаңа техниканы енгізгені үшін төленетін  сыйақы мөлшері кәсіпорын басшыларының шешімімен белгіленеді, жұмыстың сапасы, мерзімінде немесе бұрын орындау, жеке міндетті сәтті орындауды есепке алғанда.

Әрбір жұмысшыға  жаңа техниканы енгізгені үшін берілетін  қаржының нақты мөлшері жұмысты  орындау келісімшартында қаралады. Жұмыс атқарылған соң қаржы көлемі белгіленеді. Төлеу үшін негіз іс-шараны орындалуы туралы бухгалтерлік есепке сәйкес басшының есебі.

Жоғарыда көрсетілгендей, іс-шара үшін сыйақы төлу орындалған жұмысқа  көлеміне байланысты. Кәсіпорынның инновациялық қорының құрылуының бірінші көзі жаңа техника бойынша іс – шараны өткізу нәтижесінде әлемдік нарық  бағасымен өнімнің өзіндік құнының төмендеуі есебінен түсімнен аударым. (керек емес, тақырыптан ауытқыма!!!)

Келесі көзі кластер  кәсіпорындарында материалды кеңейту  құралдарының пайда болуы – жаңа өнім шығару кезінде қосымша түсімнен аудару. Қосымша түсім өніснің  жаңа сапасы үшін өнімге көтерме бағаға коммерциялық үстеме есебінен пайда болады, сондай-ақ ескі сапасы мен ең жақсы әлем үлгілеріне өз параметрлері сәйкес келетін өнімнің жоғары тиімділігі есебінен.

Кесте 6.

Экономикалық ынталандыру  қорына аударым мөлшерінің шкаласы

 

Шкала нөмірі	Экономикалық тиімділік	Сыйақы
1 - шкала	20 мың шартты бірлікке дейін	25%
2 - шкала	20-дан 50 мың шартты бірлікке  дейін	20%
3 - шкала	50-ден 100 мың шартты бірлікке  дейін	17%
4 - шкала	100-ден 500 мың шартты бірлікке  дейін	12%
5 - шкала	500-ден 2 млн шартты бірлікке  дейін	10%
6 - шкала	2 млн-нан 5 млн шартты бірлікке  дейін	7%
7 - шкала	5 млн шартты бірліктен артық	5%

 

Кластер кәсіпорындардың  инновациялық қорының пайда болуының қосымша қөздері мыналар:

- жаңа техниканы қолданғаннан  түскен өндірісті даму қорына қаржылық аударымдар;

- экспортқа бағытталған  немесе ескірген техникаға арналған  жаңа техниканы, машина, құрал  жабдықтарды енгізіп, жасаудан  экономикалықәсер түрінде нәтижесі  көрінбейтін жұмыс үшін аударым;