Экономика және оның қоғам өміріндегі орны

Кеңес  өкіметі  тұсында  Қазақстан  халқының  өз  менталитеті  қалыптасты,  ол  кері  әсерін  тигізді,  тигізуде  де.Қазақстанның  ішкі  рыногының  көлемі  тар  еді,  халқы  16,6  миллион.  Бұл  факторлар  елдің  экономикасының  моделіне  сөзсіз  әсерін  тигізді.

Сонымен,  Қазақстан  ешбір  елдің  де  экономикалық  үлгісін  қабылдай  алмады  немесе  будандалған  үлгі  жасай  алмайтын  еді.  Республиканың  өз  жағдайы  бар,  өз  үлгісін  тудыратын  факторлары  бар.  Ол  өзінің  дамуында  басқа  елдердің  тәжірибесін,  жетістігін,  кемшілігін  зерттей  отырып,  өз  үлгісін  жасауға  тиісті  болды.  Оның  қазіргі  бір  айғағы  «Қазақстан – 2030»  экономикалық  стратегиясы.

Жекшелендіру – экономикалық  реформаның  маңызды  бағытының  бірі.  Нарықтық  қатынастың  экономикалық  негізі – меншікті  мемлекеттен  ажырату,  жекшелендіру,  өзара  тең  түрлі  меншікетерді  қалыптастыру, сонымен  қатар  тауар  өндірушілердің  дербестігін  арттыру.  Бұл  процесс  аймақтың,  елдің  немесе  дүние  жүзі  көлемінде  іске  асырылады.  Олай  болса,  нарықтық  қатынас  ғаламдық  проблема  екен. Дүние  жүзі  елдерінде  осы  бағытта  жарыс  жүріп  жатыр (кім  көп  және  сапалы  шығарады,  сол  көп таратады, т.б.).

Нарыққа  өткенде  экономика  адамдардың  мүддесі  үшін  қызмет  етеді,  тауар өндірушілер мен   тауарды тұтынушылардың  байланысы нығаяды.

Ел  экономикасында  қандай  өзгерістер  жүріп  жатыр?  Ең  негізгісі  – мемлекеттік  меншіктен  бас  тарту,  өзара  тең,  аралас  меншікті  қалыптастыру.  Ол үшін  меншікті  мемлекеттен  ажырату  және  жекешелендіру,  бәсекенің  ролін  арттыру  керек.

Бұл  проблеманың  төңірегінде  әр  түрлі саяси күштердің  арасында  өткер  күрес  жүріп  жатыр.  Жекешелендіру  қандай  қарқынмен  және  қандай  көлемде  жүруі  керек?  Негізгі меншікті кім,  қандай көлемде  алады? Ол  қазір қандай  сипат алуда?  Осы және  басқа да  мәселелер бүкіл халықтың  назарын өзіне тартты.

Көптеген  елдер  меншікті  жекешелендіру  саясатын  жүргізді. Әрбір елде  оның  нысаны  мен  тәсілі  әр  түрлі болады.   Қазақстан  Республикасының  тәуелсіздігі  жарияланысымен-ақ  бізде  де  меншікті жекешелендіру жүргізіле  бастады.

Жекешелендіру  нәтижесінде шаруашылық субъектілері меншік  түрлері  бойынша  былайша  қалыптасты. Барлығы  133443 шаруашылық түрлері болды. Оның  мемлекет  қарамағындағылары – 23439, жеке меншікте – 106955,  аралас  меншікте – 4716,  шетелдік – 3051. Олардың  ішінде ұсақ кәсіптер 138496,  орта  кәсіптер – 17340.

Қазіргі  мемлекет  меншігінің  салмағы 20% көлемінде.  Мемлекет қарамағында  темір жол және  әуе жолы,  байланыс  және  коммуникация,  мұнгай  шығару  қалды. Сонымен қоғамдық  меншік  мемлекет билігінен алынды,  жеке  және  аралас  меншік  үстем болды.

Жекешелендіруден  1996жылы бюджетке 19359898 мың теңге түсті. 1997 жылдың  екі айында республика  бойынша сатылған, сатып алынған мекемелерден  2,2 млрд теңге түсті, оның  2,1 млрд.-ы республика  бюджетіне, ал  75 мың теңгесі жергілікті  бюджетке  түсті [5,128-130].

1.3. Қазақстан егеменді,  тәуелсіз  мемлекет.  Ірі көлемдегі  әлеуметтік,  саяси  және  экономикалық  реформа  жүргізілді,  жүріп  те  жатыр.  Белгілі  ұзақ  мерзімді  мақсаттар  нәтижелері  әзірге  нашар  болса да,  оның  қайсыбір  бағыттары  бойынша  жетістіктерге  қол  жетуде.  Республиканың  экономикасы  тұрақтана  бастады.  Бізде  бұрынғы 70 жылдан астам  өмір  сүрген  саяси  және  экономикалық  жүйеден  түбірінен  өзгеше  саяси  және экономикалық жүйе  жұмыс  істеуде.

Өтпелі  кезеңде  Қазақстан  азаматтары  көптеген  ауыртпашылықты  басынан  өткізді  әрі  көп нәрсені құрбан етті. Бірақ мұның бәрі  қазіргі ғана  емес, болашақ ұрпақтың  игілігі үшін  іске  асырылуда.

Экономикалық  реформаларды жүзеге  асыру,  КСРО-ның  ыдырауы  және  Қазақстан  экономикасының  дүниежүзілік  экономикалық  қатынастар жүйесіне  кіруі  өндіріс  көлемінің  елеулі  төмендеуіне әсер  еетпей  қоймайды.  Технологиялық тұрғыда  артта  қалған  және  шаруашылық жүргізудің  жаңа  жағдайларын  игере  алмаған,  бәсекеге қабілетсіздікке  және  көптеген кәсіпорындарының  тұралап  қалуына,  дәстүрлі  рыноктарын  жоғалтуға,  өндірістің  құлдырауына  алып  келген  негізгі  факторлар, міне,  осылар.  Осының  салдарынан  біздің  елімізде  соңғы  8 жылда  өндіріс  деңгейі  екі  еседен  артық  қысқарды, ал  бюджеттік  түсім  азайды.                  

  Экономиканың қозғаушы күші болуға  тиіс ұлттық  жинақталымдардың  ұлғаюы  мен  капиталдың  қорлануы  баяу. Ішкі капитал мен жинақталымдардың  жеткіліксіздігінен  Қазақстан шетелдік  капиталға,  жекеше  капиталға,  сондай-ақ  халықаралық қаржы  институттарына  да  одан  әрі  тәуелді  бола  түсті.  Экономиканы  әріә  қарай  сауықтыру  инвестицияларының  зор  көлемде  келіп  құйылуына  байланысты,  мұның  өзі  инвестициялық  ахуал  едәуір   жақсартылса  ғана  мүмкін  болады [6,89б].

Бүгін  Қазақстан  зор  мүмкіндіктер  табалдырығында  тұр.  Азияның  ең  кедей  елдерінің  отыз  жыл  ішінде  қайыршылықтан  оңалып,  индустриялы  мемлекеттерге  айналғанын  дүние  жүзі  халқы  біледі.  Алғашқылары  Корея,  Тайвань  және  Сингапур  болса,  қазір  оларға  Малайзия,   Индонезия және   Тайланд   қосылды. Қазақстанның  көршісі  Қытай  жоғары  қарқын  танытып  отыр.  Үндістан  мен  Бразилия  да  өз  қуатын  еселей  түсіп  келеді.  Осындай  табыстарының  нәтижесінде  бұл  елдер  күллі  әлемде  Азия  жолбарыстары  ретінде  танылып  отыр.

“2030  жылға қарай Қазақстан   Орталық   Азия  барысына  айналады  және  өзге  дамушы  елдер үшін  үлгі  болады  деп сенемін”, - деді Н.Ә.Назарбаев.

2030 жылғы  осындай   Қазақстан  өзінен-өзі  пайда   болмайды.  Оны  республика  халқы  өз  қалауымен  және  табысқа  жетуге  талпынған  ерік-жігері  арқылы  тұрғызады.

2030 жылғы  Қазақстан   Еуразияның  орталығы  бола  отырып,  жедел  өркендеп  келе  жатқан  үш  аймақтың – Қытайдың,  Ресейдің  және  Мұсылман  әлемінің  арасындағы  экономика  мен  мәдениетті   байланыстырушы  буын  рөлін  атқаратын  болады.

2030 жылғы  Қазақстан   күрделі  жолдан  ойдағыдай   өткен  және  дамудың  келесі  кезеңіне  нық  қадаммен  аяқ  басқан  ел  болды [7,14б].

Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаев  өткен  кезеңді  қорыта  келіп,  ұзақ  мерзімге  арналған  басым  мақсаттар  мен  оларды  іске  асырудың  стратегияларын  анықтады.  Ұзақ  мерзімді  жеті  басым  бағыт  анықталды,  олар  өзара  байланысты.  Олардың  ішінде  үш  басым  бағыт  экономика  саласына  арналады. Экономикалық  асу – экономикалық  өрлеудің  нақтылы,   тұрлаулы   және  барған  сайын  арта  түсетін  қарқынына  қол  жеткізу.  Энергетика  ресурстары – мұнай  мен  газ  өндіруді  және   экспорттауды  экономикалық   өрлеу мен халықтың  тұрмысын  жақсартуға   жәрдемдесетін табыс алу мақсатында  жедел арттыру жолымен Қазақстанның  энергетикалық ресмурстарын  тиімді  пайдалану. Инфрақұрылым.  Әсіресе көлік және  байланыс.  Осы шешуші  секторларды ұлттық  қауіпсіздікті   нығайтуға,  саяси  тұрақтылық  пен  экономикалық  өрлеуге  жәрдемдесетіндей  етіп  дамыту.  Осы  ұзақ  мерзімді  басымдықтардың  әрқайсысы  үшін  бір  жылдық,  үш,  ал  кейіннен  бесжылдық  жоспарлар  жасалады.

Қазақстанның  салауатты   экономикалық   өрлеу стратегиясы мықты нарықтық  экономикаға,  мемлекеттің белсенді  рөліне  және   айтарлықтай шет ел  инвестицияларын тартуға негізделеді.  Ол  он  принциптен  тұрады.  Мелекеттің  белсенді  рөл атқара  отырып,  экономикаға араласуының шектеулі  болуы.  Соңғы  үш  жылдың  ішінде  Қазақстанның  экономикалық  стратегиясы  макроэкономиканы  тұрақтандыру  болды.  Бірақ  бүгінгі   табыс   тоқмейілсуге   негіз  бола  алмайды.

Бірінші   азиялық  барыс  болу  үшін  біздің  басым  бағыттардың   қатарына   макроэкономикалық   көрсеткіштер  саласындағы  алдыңғы  қатарлы   халықаралық   тәжірибе  енгізілуге  тиіс.

Құнсыздануды  қолайлы  деңгейге  түсіре  отырып,  Республика   стратегиялық  күшті  экономикалық  ілгерілеуге  бағыттайды.

Жеке  меншік  институттары  жерге  деген  құқықтың,  сондай-ақ  меншік  құқықтарын  және  келісім-шарттардың   орындалуын  қорғайтын  заң  жүйесін  құрудың  есебінен  нығайтылады.

Кәсіпорындарды   жекешелендіру  негізінен  аяқталды.  Енді  оны  ең  алдымен  аграрлық  кешен   мен әлеуметтік  салада  түпкілікті   аяқтау   және  акциялардың   айналымы  процесін  дәл реттеу  қажет.  Стратегиялық  сипаттағы кәсіпорындардағы  акциялардың мемлекеттік пакеттері орынды  пайдаланылатын  болды. Көптеген  ірі рыноктар   арасындағы  байланыстыпушы   буын  ретіндегі  Қазақстанның  жағдайы  ашық  экономика  мен  еркін  сауда  құруды  талап  етіп  отыр.

Қазақстанның  энергетикалық  және  өзге  де   ресурстарын  игеру  жалғаса  береді.Шетел  инвестицияларын   тиісінше  қорғау  және  пайдалану  бірінші  кезектегі  мәселелердің  бірі.  Қазақстанның  инвестициялық  ахуалы   неғұрлым  қолайлы,  ал  Қазақстан  тартылған  шетел  инвестицияларының  көлемі  мен  сапасы  бойынша  басты  орынға  шығуы  үшіні  саяси  ерік-жігер  мен  нақты  іс-қимыл  қажет.  Әлемге  әйгілі   инвесторларды   мүмкіндігінше  көптеп  тарту  үшін  республикамыз  асқан  шеберлік  танытуы  керек.

Қазақстан  үшін  индустриялы  технологиялық  стратегияны  қалыптастыру  қажеттілігі  дүниежүзілік  тәжірибеден  туындап  отыр.      

Қазақстан  табиғи  ресурстардың,  әсіресе  энергетика  ресурстарының  орасан  зор  қорына  ие.  Қазақстанның  әлемдегі  мыс  қорының – 10, қорғасынның – 19,  мырыштың – 13,  темірдің – 10,  марганецтің  – 25,  хромит  рудасының – 30  пайызы  бар.  Мұның  бәрі  Қазақстанға  металл  шығарушы  елдердің  ішінде  басты  орындардың  бірін  алуына  мүмкіндік  береді.

Мұнай  және  газды  экспорттау  жүйесін  тәртәпке  келтіру   стратегиялық  міндеттерінің  бірі. 1997 жылдан  бастап  Каспий  мұнай  құбырын  салу  басталды,  оны  іске  қосу  жыл  сайын  68 млн.  Мұнайды  экспорттауға  мүмкіндік  береді.  XXI ғасырдың  басында 100 миллионға дейін мұнай өндіру  жоспарлпнып отыр,  ал 2010-2015  жылдарда  170  миллионға жеткізу міндеті тұр.  Каспийдің мұнайын  пайдалану  туралы  жақында  ғана  Америкамен  ғасырлық  келісім – шарт  жасалынды.  Бұл  шарт  дүние  жүзі  елдерінің  назарын  аударуда.

Қазақстанның  міндеті  отандық-коммуникация  кешенінің  бәсекелестік  қабілетін  және  аумағымыз  арқылы  өтетін  сауда  легінің  ұлғайтылуын   қамтамасыз  етуде  жатыр.  Бұл  сала  ұзақ  мерзімдік  келешекте    жан-жақты  өсу  стратегиясына   ілесуге  тиіс,  ол  ұлттық  рынокты  жан-жақты  жетілдіруге  жәгне  жаңа  рыноктар  іздеуге  мүмкіндік  береді.

Президент Қазақстан халқына Жолдауында  ұзақ  мерзімді  стратегияға  негіз  болатын  2000-2005  жылдарға,  яғни  таяудағы  үш  жылға  арналған  жоспарды,  міндетті  де  анықтады.  Олар:

- алдыңғы қатарлы елдермен  белсенді  қарым-қатынас жасау,  Қазақстанның  энергетикалық  секторына  капитал  тарту  және  еліміздің  әскери  доктринасын   әзірлеу  арқылы   ұлттық  қауіпсіздікті  нығайту;

- ауылдың  неғұрлым   өткір   проблемаларын  шешу;

- кедейшілік  пен   жұмыссыздыққа  қарсы  күрес;

- барлық  әлеуметтік  – экономикалық   реформаларды  аяқтау,  ең  алдымен  бюджет  саласындағы  реформаларды  аяқтау;

- қолайлы   инвестициялық   ахуал  туғызу,  т.б.

Осылардың  қайсыбіруін  айтып  өтейік.  Каспий  қайраңы  мен  Қарашығанақ  кен  орындарын  игеруге  АҚШ-тың,  Ресейдің,  Қытайдың,  Ұлыбританияның  және  басқа  дамыған   мемлекеттердің  ірі  компаниялары   мен  капиталы  тартылады,  ол  алдыңғы  қатарлы   державалардың  Қазақстанның  тәуелсіздігіне   деген  мүдделілігін  күшейтеді.  Ал  мұның  өзі  дүниежүзілік  рынокқа  отын  шығарып  тұрудың  тұрақтылығын   қамтамасыз  етеді.  Азия  мен  Еуропа   қайта  жаңарту  және  даму  банктері  заемдарының,  басқа  ұйымдар  мен  тілеуқор  елдердің  көмегінің  есебінен   ауылдағы  шағын  және   орта  кәсіпкерлік  дамытылады. 25 – 30 мың  теңге  көлемінде  кіші  несие  үлестіріледі.  Үкімет  үш  жыл  ішінде  мал  мен  мүлік  сатып  алу  үшін,  заңда  тыйым  салынбаған  кез-келген   бизнеспен  шұғылдануы  үшін,  жан  бағып,  өздерінің  іскерлік  дағдыларын   ұштауы  үшін   өте  қиын  жағдайда  қалған,  кемінде  150 мың  ауыл  адамына  қажетті   осындай  қаражатпен  қамтамасыз  ету  міндеті  қойылып  отыр.

Экономика  саласында  үш  жылдың  ішінде  монеторлық  саясат  бұлжытпай  жүргізіледі,  жекшелендіру  аяқталатын  болады.  Қазақстан  КҚК  құбыр арнасын Қытай Халық   Республикасына  жеткізу үшін  қолдан  келгеннің бәрі  істеледі.  Жерорта теңізіне,  Парсы шығанағына,  Араб  теңізіне   балама  құбыр   арналарын   тартуды қаржыландыру  мен салу  мәселесі  пысықталады.  Қазақстан өнеркәсібі  мен  тұрғын  үйлеріне,  сондай-ақ  халықаралық  рыноктарға  отын  жеткізу  үшін  газ   құбыры   арналары  тартылады [5,138-141б].

2.Адамзат  өміріне   қажетті  материалдық  байлықты  табиғаттан  алады.  Қоғамның  дамуы   ондағы  табиғат  ресурстарының  қорына   байланысты.  Сондықтан  адамзат  болашақта   күйзеліске (катаклизмге)   ұшырамас  үшін    табиғатпен  толық   үйлесімде  болып,   оның  байлығын  үнемді  және   қалдықсыз  пайдалануға  тиіс.