Экономика және кәсіпорындағы басқару кафедрасы

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының  ғылым және білім министрлігі

 

С. Торағыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

 

Экономика және кәсіпорындағы  басқару кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДІСТІМЕЛІК НҰСҚАУЛЫҚ

пәнді оқұға арналған

 

«Кәсіпорын экономикасы» пәні бойынша

050506 «Экономика» , 050509 «Қаржы», 050508 «Есеп және аудит»  мамандықтарының студенттеріне  арналған

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Павлодар  

 

 

 

Бекітемін

Қаржы-экономикалық факультетінің деканы

________Т.Я. Эрназаров

200___ж. «___»_________

 

 

Құрастурышы: аға оқытушы ________________ Шеген Г.И.

 

 

Экономика және кәсіпорындағы басқару кафедрасы

 

 

ӘДІСТІМЕЛІК НҰСҚАУЛЫҚ

пәнді оқұға арналған

 

«Кәсіпорын экономикасы» пәні бойынша 

050506 «Экономика» , 050509 «Қаржы», 050508 «Есеп және аудит»  мамандықтарының студенттеріне арналған

 

       

Кафедра отырысында ұсынылған 200_ж. «__» __________ №_____хаттама

 

 

Кафедра меңгерушiсi________С.К. Кунязова

 

 

Қаржы–экономикалық  факультетінің оқу- әдiстемелiк кеңесiмен мақұлданған

200_ж. «___»  ____________№____ хаттама

 

 

ОӘК төрайымы_______  Л. А. Сидорова

 

 

 

 

 

 

 

 

Пән туралы мәліметтер

 

Пәннің еңбек көлемі 135 сағатты құрайды, олардың 45 сағаты  аудиториядағы жұмысқа арналған, ал қалған 90 сағаты  пән оқуға  арналған  студенттердің өздік  жұмысына арналған (СӨЖ). Аудиториялық уақытты  сабақтар түріне бөлу тақырыптық жоспарда келтірілген.

Бұл пәнді беру мақсаты  болып шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында кәсіпорынның қызмет етуінің  экономикалық механизмін зерттеу негізінде  студенттердің экономикалық ой-өрісін дамыту болып табылады.

Осыған байланысты пәнді  оқытуда келесі негізгі міндеттер  қойылады:

-   кәсіпорын мәнімен,  оның ұлттық экономика жуйесіндегі  орны мен рөлімен шаруашылық  объектісі ретінде танысу;

-  нарықтық қатынастарды  мемлекеттік реттеуді ескере  отырып нарықтық экономиканың агенті ретінде кәсіпорынға сипаттама беру;

- кәсіпорынның ресурстық  базасы мен әр түрлі ресурстарды  пайдалану тиімділігін қарастыру; 

- кэсіпорынның қызмет  етуінің шаруашылық механизмі  мен оның қызметінің қаржылық  нэтижелерін оқып білу.

Пәнді оқу барысында студенттер міндетті:

- кәсіпорында жүретін экономикалық қүбылыстар мен үрдістердің мәнін, олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін терең түсінуді;

- оларды жүйелеу мен  модельдеуді білуді, факторлардың әсерін анықтауды;

- жетілген нәтижелерді бағалауды, өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін анықтауды үйрену керек.

Пәнді меңгеру нәтижесінде студенттің басқарушылық сонымен қатар, орындау сипатындағы кәсіптік мәселелерді шешу жөніндегі ұтымды шешім ойлап табу үшін және кәсіпорынның шаруашылық міндетемелерін ең жақсы шешу тәсілін тандауға қажетті творчествалық өй-өрісін дамыту керек; кәсіпорынның экономист ретінде творчествалық, одан әрі белсенді кәсіптік қызметті жүргізу үшін тәжірибелік дағдылар болу керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тақырып  Қазақстан Республикасы экономикасының даму сипаттамасы және оны мемлекеттік реттеу

Оқылған сұрақтар:

- Үлттық экономика. Қазақстан Республикасы экономикасының

қазіргі кездегі салалық қүрылымы;

- Нарықтың мәні және негізгі  категориялары. Нарық түрлері,  олардың ерекшеліктері және өзіне тән қасиеттері, оның элементтерінің бірлігі және қайықшылықтары;

- Нарық механизмі: мәні, құрамдық  элементтері. Нарықтық инфрақұрылымының  негізгі элементтеріҢ

- Кәсіпкерлікті дамыту;

- Кәсіпкерлік: нысандары және  түрлері;

- Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекел, оны бағалау әдістері.

Ұсынылған әдебиеттер [1-5, 10, 11, 20-24]

Негізгі түсініктемелер

¦лттыќ экономика к‰рделі кµп  дењгейлі шаруашылыќ ж‰йе деп ќарастырылады, оныњ мєні зерртеу маќсатына ќатысты  аныќталынады. Экономикалыќ ќызметті талдауда ±лттыќ экономиканыњ аныќтамасы келесідей:

¦лттыќ экономика – сол елге тєн ќоѓамдыќ ењбек бµлінісініњ, ѓылыми-техникалыќ даму мен халыќаралыќ  ынтымаќтастыќ нєтижесінде ќалыптасатын µзара ќатынастаѓы салалардыњ (экономикалыќ ќызмет т‰рлерініњ) біріњѓай кешені.

¦лттыќ экономиканы ќ±рылымдыќ жаѓынан ќ±ќыќтыќ, салалыќ жєне кењістік ±йымдар арќылы ќарастыруѓа болады.

Ќ±ќыќтыќ жаѓынан ұлттыќ экономика  – б±л зањды т±лѓа статусы  бар ±йымдар жиынтыѓы (коммерциялыќ жєне коммерциялыќ емес ±йымдар);

Салалыќ жаѓынан ұлттыќ экономиканы талдау кезінде экономикалыќ ќызмет сферасы, акторы, саласы, т‰рі деген т‰сініктер ќолданылады.

¦лттық экономиканы сфераларѓа бµлу олардыњ жалпы ішкі µнім мен  ±лттыќ µнімніњ есептелуіне ќатысуларымен  ж‰зеге асырылады. Сонымен бірге, сфераларѓа бµлу біріњѓай экономикалыќ ќызмет тізбегін ќарастыруѓа м‰мкіндік береді. Осыѓан сєйкес барлыќ ұлттыќ экономика екі сфераѓа бµлінеді: материалды  µндірістік  сферасы мен µндірістік емес сфера.

Материалды µндірістік сферасы  – айналым сферасында µндіріс процессініњ жалѓасы болып табылатын ќызметтерді атќаратын немесе материалдыќ блага жасайтын экономикалыќ ќызмет т‰рлері мен салаларыныњ жиынтыѓы ретінде ќарастырылады. Осы сферадаѓы ќызмет нєтижелеріне жататындар: µндірістік – технологиялыќ сипаттаѓы µнім, кењінен т±тынылатын товарлар мен б±йымдар (т±тыну товарлары), тасымалдау, байланыс ќызметтері жєне т.б.

Нарықты мемлекеттік реттеу – екі  негізгі функцияны орындаудағы  мемлекеттік органдардың қызметі.

1) нарықтық механизм жұмысының  дұрыс жүргізілуін қамтамасыз ету;

2) нарықтық механизмі әлсіз салалар  экономикасына әсер ету.

Экономиканы мемлекетік реттеу –  нарықтық механизмнің әрекет етуінің  дұрыс жағдайын қамтамасыз ету мақсатында нарықтық конъюнктура мен шаруашылық субъектілер қызметіне мемлекет тарапынан әсер ету.

Әсер ету объектісіне байланысты экономиканы мемлекеттік реттеу ресурстарды, өндірісті, қаржыны реттеуді қамтиды. Ол экономикалық саясатты жүргізу  арқылы жүзеге асады.

Экономикалық саясат – экономиканы  басқару бойынша әрекеттер жиынтығы, шаралар жүйесі.

 

2-тақырып. Кәсіпорын  шаруашылық объектісі ретінде

Оқылған сұрақтар:

- Кәсіпорын - шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші;

- Кәсіпорындар қалыптастырудың  негізгі қағидалары. Кәсіпорынның  басты міндеттері және функциялары;

- Кәсіпорынның кәсіпкерлік міндеттемелері  жэне кұқықтары;

- Кәсіпорындардың жаңа түрлері - халықтық кәсіпорыңдар, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар;

- Банкроттықтың түсінігі және белгілері. Банкроттық және дағдарыс кезіндегі кәсіпорынды қайта құру және басқару

Ұсынылған әдебиеттер [1-5, 8, 12]

Негізгі түсініктемелер

Кәсіпорын – заң тәртіптері бойынша  тіркеуден өткен, мүлікті пайдаланудан, тауарларды сатудан, жұмыстарды орындау  немесе қызмет көрсету арқылы пайда  табуға жүйелі түрде бағытталған кәсіпкерлік қызмет субъектісі.

Шаруашылық етудің нарықтық жүйесі жағдайында кәсіпорын оның негізгі  буыны болып табылады. Ол ұлттық шаруашылықтың іскерлік белсенділігін  анықтайды, осында өнім жасап шығарылады және қызметкер мен капиталдың тікелей байланысы жүзеге асырылады. Кәсіпорында білікті мамандар, кадрлар жұмылдырылған, ресурстарды үнемді пайдалану және өтімділігі жоғары техника мен технологияны пайдалану мәселелері шешіледі. Сонымен қатар, кәсіпорын жұмыс орындарын қалыптастыра отыра, тұрғындардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етеді, салықтарды төлеу арқылы әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға қатысады.

Кәсіпорын – сұранысқа қажетті  өнім өндіру, жұмыстарды орындау және қызмет  түрлерін көрсету үшін материалдық  және ақпараттық ресурстарды пайдаланатын жан-жақты шаруашылық субъект. Ол өз қызметімен жеке дербес түрде айналысады, салықтар, басқа да міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған пайда мөлшерін өзі бөледі, яғни кәсіпорын жеке дербес тауар өндіруші болып табылады.

Салааралық құрылымы бойынша кәсіпорындар «тар» мамандандырылған , көп профилді және аралас болып бөлінеді:

- «тар» мамандандырылған – жаппай  немесе ірі сериялы өндіріс  өнімдерінің шектеулі ассортиментін  шығаратын кәсіпорындар (шойын, ет, бидай өндірісі және т.б.);

- көп профилді кәсіпорындар түрлі жағдайда пайдаланылатын және кең ассортиментті өнімдерді шығарады. Өнеркәсіпте олар бір уақытта теңіз кемелерін, жеңіл көліктерді, компьютерлерді дайындауға мамандандырылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығында – бидай, жеміс-жидек, малдарды өсіру және т.б.;

- аралас кәсіпорындар шикізаттың  немесе дайын өнімнің бір түрін  параллел немесе тібектей түрде  басқа түрге, үшінші бір түрге  ауыстырады.

Қызмет сипатына байланысты:

- өнеркәсіптік;

- өндірістік;

- сауда;

- транспорттық;

- инвестициялық және т.б. кәсіпорындар болып бөлінеді.

Кәсіпорын құрылымы – бұл бүтін  шаруашылық объектіні құрайтын ішкі буындардың: цехтар, учаскелер,  бөлімдер, лабораториялар және басқа да бөлімшелердің  құрамы мен ара-қатынастары. Оның жалпы, өндірістік және ұйымдық құрылымы болады.

Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы – бұл басқару аппараты бөлімшелері  және олардың өзара байланыстары мен өзара бағыныштылығының құрамы. Кәсіпорынның басқару аппараты –  басқарушылық шешімдерді дайындауға және оны жүзеге асыруға жауапкершілік  жүктелген басшылар мен мамандар тобы. Басқару аппаратының ұйымдық құрылымы бірнеше буын сандарымен сипатталады, көбіне үш буынды жүйе қолданылады: президент (директор, басқарушы) – цех (бөлім) басшысы – мастер (бригадир). Әрқайсы өзіне жүктелген жұмыс учаскесіне жауапты болады. Басқару құрылымының түрлері: сызықты, функционалды, сызықты-функционалды, сызықты-штабты, өнімдік, дивизионалды, жобалық, матрицалық, бағдарламалы-мақсатты, бригадалық, төңкерілген пирамида түріндегі басқару құрылымы.

Функционалды ұйымдық құрылым көп жағдайда дәстүрлі немесе классикалық деп те атайды. Осы құрылымдағы бөлімшелер қызметінің нақты сипаттамалары ұйым қызметінің басты бағыттарын қамтиды. Ұйым қызметінің дәстүрлі функционалды зоналарына (аймақтарына) маркетинг, өндіріс және қаржы бөлімшелері жатады. Бұл ұйымдық құрылымның негізгі идеясы мамандандыру артықшылықтарын толықтай пайдалану және басшылықтың шамадан артық болмауын қадағалайды.

Дивизионалдық құрылымда ұйымды құрылымдық бөлімшелер мен элементтерге бөлу товарлар мен қызмет түрлері бойынша, сатып алушылар топтары немесе географиялық аймақтар бойынша жүргізіледі. Бұл құрылымдарды сәйкесінше келесідей атайды: өнімдік құрылым, сатып алушыға бағытталған құрылым, аймақтық құрылым.

Көлденең еңбек бөлінісіне негізделген  функционалды және дивизионалды құрылымдармен салыстырғанда сызықтық құрылымның элементтері тік сызық бойынша бағынышты иерархиясы болады.

Сызықтық құрылым көп үлкен  емес ұйымдар үшін тиімді. Ұйымның  өсуіне байланысты басқарудың түрлі  деңгейлеріне маманадар мен эксперттерді тартудың қажеттілігі туындайды. Бұл жағдайда құрылым сызықты-штабтық деп аталады. Ұйымның функционалды күрделілігінің және орындалатын жұмыстарының артуы жағдайында сызықты-штабтық құрылымды пайдаланады.

Жұмыстардың жобалық ұйымы өзінің мәні бойынша нақты мәселені (міндетті) шешу үшін құрылатын уақыттық құрылым болып табылады. Осы жұмыстар ұйымының мәні мынада: күрделі жобаны белгіленген уақытқа және белгіленген сапаға сәйкес орындау үшін ұйымның біліктілігі жоғары қызметкерлерінен бір команданы (топты) құру. Команда жоба аяқталғанға дейін бірге жұмыс жасайды.

Матрицалық құрылымдағы жоба басшылары  толықтай нақты жоба бойынша қызметтің  барлық түрлері мен ресурстарын  интеграциялауға жауапты. Оларға қажетті  барлық материалды және қаржы ресурстары бөлінеді. Жоба басшысында жобалық өкілеттік болады. Мұндай өкілеттіктер компаниядағы жұмыстарды ұйымдастыруда кең көлемде өзгеруі мүмкін.

Кәсіпорынның ішкі ортасы оның миссиясы мен мақсаттарына байланысты қалыптасады, ал олар өз алдына көп жағдайда сыртқы ортамен анықталады. Кәсіпорынның ішкі ортасы құрамына адамдар, техника, технология, ақпараттар, өндірісті ұйымдастыру мен басқару және т.б. енеді. Оны бірнеше негізгі кіші жүйелер арқылы көрсетуге болады:

- әлеуметтік;

- технологиялық;

- өндірістік-техникалық;

- экономикалық;

- ақпараттық;

- ұйымдастырушылық;

- қаржылық;

- маркетингтік;

- ғылыми-инновациялық;

- коммерциялық және т.б.

Кәсіпорынның ішкі орта құраушыларының маңызы өте зор, сонымен қатар  кәсіпорын – бұл онда қызмет ететін адамдар ұжымы, оның басты байлығы. Олардың қабілеттері, білімдері, біліктілігі, тәжірибесі, еңбекке деген қатынасы нәтижесінде фирманың имиджіне, мәртебесіне, өнім сапасына, кәсіпорын жұмысының нәтижесіне үлкен үлес қосады. Кез-келген кәсіпорын – түрлі кіші жүйелерден құралып бір әлеуметтік-экономика-техникалық кешен құратын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе. Сондықтан барлық кіші жүйелер бір-бірімен байланысқан және бір-бірін толықтырады.