Э. Дюркгейм

2)               бөлшектердің функциялары белгілі бір қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ететіндігін білдіреді. Сонда да олар бірге қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ету мен адамзатты өндіруге бағытталған;                         

4) қоғамның әрбір бөлшегі  тек өзіне ғана тән функцияны  атқаратындықтан, осы бөлшектің  әрекеті бұзылған жағдайда, неғұрлым  функциялардың бір-бірінен айырмашылығы  көп болса, соғұрлым басқа бөлшектерге  бұзылған функцияларды қалыптастыру  қиын болады;

Спенсер әлеуметтік бақылауға  көп көңіл бөлді. Оның ойынша, әлеуметтік жүйе оның құрамында әлеуметтік бақылау  компоненттері болғандықтан ғана тұрақты  болады. Мұнда саяси басқару, тәртіп қорғау органдары, діни институттар  мен моральдық нормалар кіреді.

Функционализм методологиясының дамуындағы маңызды кезеңі болып  Т.Парсонстың құрылымдық функционализмі табылады. Оның ойынша, негізгі 4 функционалды категория болады: бейімделу, мақсатқа жету, интеграция және құрылымды ұдайы  өндіру. Әлеуметтік жүйенің осы функциялары, Парсонс бойынша, түрлі шағын  жүйелермен қамтамасыз етіледі. Осылайша, әлеуметтік жүйе ішіндегі бейімделу  функциясын экономикалық шағын жүйе, мақсатқа жету функциясын саяси шағын  жүйе, интеграция функциясын – құқықтық институттар мен дәстүрлер, құрылымды  ұдайы өндіруді – сенім шағын  жүйесі, мораль мен білім беру жүйесі мен институттарын қоса алғандағы  әлеуметтендіру органдары атқарады.

Функционализм эмпирикалық ғылыми зерттеулерде кең қолданылады. Алайда басқа методологиялық ережелерге сүйенетін социологтар функционализмнің 3 негізгі кемшілігін атап көрсетеді: 

- қоғамды зерттеудегі тарихтан тыс тәсіл. Қоғам функционализмде статикалық, яғни даму динамикасынан тыс қарастырылады;

- қазіргі кездегі дау-жанжалдардың көптігіне қарамастан, оларға сипаттама және талдау жасай алмау, тұрақтылыққа идеологиялық бағыттылық;     

- әлеуметтіктегі индивидуальдылықты қажетті деңгейде бейнелей алмауы.

Функционализмнің сынаушылары  тіркеген соңғы мәселені шешуді индивидуализм  методологиясының өкілдері Дж. Хоманс, Дж.Мид, Г.Блумер, т.б. алды. Индивидуализм  методологиясының негізгі идеясы келесі: әрбір әлеуметтік құбылыс, соның  ішінде қоғамдық өмір де индивидуалды әрекеттер жиынтығы негізінде түсіндірілуі мүмкін. Сондықтан, социология ғылымының  мақсаты индивидуалды әрекет дегеніміз  не және индивидуалды әрекет жиынтығы деген не екендігін түсіндіру  болып табылады. 

Социологияның негізгі мәселелерінің  бірі әлеуметтік өзгерістер мәселесі, олардың механизмдері мен бағыттылығы. Әлеуметтік өзгеру – бұл әлеуметтік жүйелердің, ұйымдардың, институттардың және ұжымдардың бір қалыптан екінші қалыпқа көшуі. "Әлеуметтік өзгеру”  түсінігі даму түсінігімен анықталады. Даму – бұл материалдық және идеалдық объектілердің қайталанбас, бағытталған  өзгерісі. Даму қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға, т.б. ауысуды білдіреді.

Социологтар әлеуметтік өзгерістер мен дамудың эволюциялық және революциялық түрлерін бөледі, көбінесе, оларды қарама – қарсы процесс  ретінде қарастырады. Эволюциялық  процестер біртіндеп, баяу, жұмсақ, сандық өзгерістер, ал революциялық процестер  жылдам, түбегейлі, сапалы өзгерістер.

Әлеуметтік эволюционизм тарихи процесті жалпы, шексіз әртүрлі  және белсенді, Ғарыштың, планеталық жүйенің, Жердің, мәдениеттің эволюция процесінің бөлігі ретіндегі ғаламдық ойлауға  ұмтылыс болып табылады.

Әлеуметтік эволюционизм, әсіресе ағылшын социологы Г. Спенсердің жүйесінде айқын көрсетілген. Оның социологиясында 19 ғасыр әлеуметтік эволюционизмнің негізгі идеясы іске асырылған - қарапайымнан жіктелгенге, дәстүрліден рационалдыға, надандықтан  білімділікке қарай дамитын адамзат  қоғамының тарихи кезеңдері болу идеясы.

Әлеуметтік эволюционизм идеясының дамуына француз социологы  Э.Дюркейм зор үлесін қосты. Ол бірінші  болып, еңбек бөлінісі қоғамның күрделенуіне әсер ететіндігін айтты.

Әлеуметтік эволюционизм шеңберінде индустриялды қоғам теориясы қалыптасты. Индустриялды қоғамға келесі тән:

- басқару мен өндірістің нақты салаларындағы қоғамның специализациясы жағдайындағы ондағы еңбек бөлінісінің дамыған және күрделі жүйесі;

-  тауарларды кең рынокқа жаппай өндіру;          

- басқару мен өндірісті механизациялау мен автоматизациялау;          

- ғылыми-техникалық революция.

XX ғасырдың 60 – жылдары  танымал болған индустриялы қоғам  теориясы 70 – жылдарда «постиндустриялды  қоғам» теориясында өз жалғасын  табады. Аталған теорияға сәйкес, қоғам өзінің дамуында 3 негізгі  кезеңнен өтеді: индустриалдыға  дейінгі (аграрлық), индустриалды  және постиндустриалды. Бірінші  кезеңде экономикалық іс-әрекеттің  алғашқы саласы - ауыл шараушылығы,  екінші кезеңде - өндіріс, үшінші  кезеңде – қызмет көрсету орын  алады. Индустриялдыға дейінгі  қоғамның көздеген мақсаты –  билік, индустриялды кезеңде –  ақша, постиндустриялдыда - білім. Аталған  кезеңдердің әрбіреуіне әлеуметтік ұйымның ерекше формалары тән: аграрлы қоғамда – шіркеу мен әскер, индустриялдыда - корпорация, постиндустриялдыда - университет.

Әлеуметтік эволюционизм концепциясымен қатар қоғамның революциялық түрлену теориясы дамыды, оның негізін  қалаушылар - К.Маркс пен Ф.Энгельс. Марксистік теория тарихты талдаудың  формациялық тәсіліне сүйенеді және оған сәйкес адамзат өзінің  дамуында бес кезеңнен өтуі керек: алғашқы қауымдық, құлиеленушілік, феодалды, капиталистік, коммунистік. Бір қоғамдық-саяси формациядан екінші формацияға өту әлеуметтік революция негізінде іске асады.

Эволюциялық және революциялық теориялармен қатар П.А.Сорокиннің мәдени – тарихи типтер теориясы бар. Бұл теорияда Сорокин бүкіл адамзатты  біріктіретін жаңадан қалыптасып жатқан өркениеттің негізгі сипаттамаларын атайды. Бүгінгі күн бұл дүние  жүзінде бырыңғай өркениетті қалыптастыру идеясы кең таралып, дамуда. Оның ғылым  мен қоғамдық санада бекітілуі қазіргі  әлемдегі әлеуметік және мәдени процестердің жаһандану үрдісіне әкеліп соқты. этимологиялық  «жаһандану» термині «глобус», яғни Жер, жер шары деген латын сөзімен  байланысты және белгілі бір процестердің жалпы планеталық сипатын білдіреді. Жаһандану дегеніміз бүкіл адамзаттың әлеуметтік – мәдени, экономикалық, саяси қатынастар мен өзара әрекеттің  біртұтас жүйесіне енуін білдіреді. Сол себептен де социологтар түрлі  мемлекеттердің, халықтардың әлеуметтік – мәдени, экономикалық және саяси  сипатының әртүрлілігіне қарамастан, бырыңғай өркениет пайда болу керек  деп есептейді.

Қоғамның ақпараттануына байланысты қазіргі технологиялық  төңкерістің ерекшелігі – ол адамдар  қарым-қатынасын әмбебаптандыру мен  жаһандандыруға түбегейлі жаңа алғышарттар  жасайды. Микроэлектрониканың, компьютерленудің кең таралуы, коммуникация құралдарының және ақпарат құралдарының дамуы, еңбек  пен мамандандыралудың тереңдеуінің арқасында адамзат бырынғай әлеуметтік – мәдени бүтіндіке бірігеді. Техникалық өндіріс пен бүкіл адамзат  қызметінің денгейі жоғарылаған  сайын, адамның өзінің даму дәрежесі, оның қоршаған ортамен қарым –  қатынасының денгейі жоғарылауы тиіс.

Алайда қазіргі әлемдегі әлеуметтік, мәдени, экономикалық және саяси процестерінің жаһандануының  жағымды жағымен қоса «қазіргі заманның жаһандандық мәселері» аталатын бірқатар күрделі мәселер туғызып  отыр: экологиялық, демографиялық, саяси, т.б. Бұл мәселелердің жиынтығы адамның  алдына жаһандық «тіршілік үшін күрес» мәселесін қойды. А.Печчен адамазаттың  қазіргі ғаламдық мәселелер арасындағы болашағын зерттейтін «Рим клубы» атты орталығын ашты.

Оның ұсынысымен және «Рим клубының» тапсырысымен кең ауқымды  зерттеулер жасалып, қоғам мен оның тіршілік ету ортасы арасындағы өзара  әрекеттің дағдарыстық тенденциясының дамуының ғаламдық моделі құрылды. ("Әлем – 2” Д. Форрестер (1971), "Әлем – 3”  Д. Медоуз (1978) т.б.).

Жаһандану модельдерінде "әлем бүтіндей” алынады. Жүйелік динамика көмегімен бүкіл әлемге жалпы  есептеу жүргізе отырып, Форрестер  мен Медоуз жер ресурстарының  шектеулілігі, әсіресе, ауыл шаруашылығына  жарамды аудандардың шектеулілігі мен күрт өсіп отырған халықтың тұтынуының жоғарылауы арасындағы қарама-қайшылық бүкіл әлемді ХХІ ғасырдың ортасында  ғаламдық апатқа әкелуі мүмкін деп  болжайды: қоршаған ортаның апаттық  ластануы, өлімнің күрт өсуі, пайдалы  қазбалардың  азаюы және өндірістің құлдырауы, т.б.

Форрестер мен Медоуз жасаған  модель бүкіл адамзатты өзінің дамуының жолдарын ойлауға мәжбүр етті. Алайда осы модельдердегі кейбір методологиялық  көрсеткіштердің кемшіліктері ондағы тұжырымдардың дұрыстығына күмәндануға алып келді. Атап айтқанда, модельді құрастырған кезде параметрлерді іріктеу математикалық өңдеуді мүмкін ететін таза нақты-ғылыми және қолданбалы критерийлер бойынша жүзеге асты, өндіру мен тұтыну орташа шамалары, қызметтер мен тамақтану халықтың 1адамға шаққандағы мөлшерімен есептелді делінеді. Бұл параметрлердің барлығы «өздерінің нақты әлеуметтік мазмұнынан арылды».

Месарович - Пестель моделі осы сынды белгілі бір дәрежеде есепке алуға тырысты. Алдындағы  зерттеуден айырмашылығы олар өздерінің  «Әлем-3» зерттеуінде дағдарыстардың дамуын шектей алатын, оларды жою мүмкіндігін  зерттей алатын, олардың алдын  алу мүмкіндіктерін іздеуге қабілетті  факторлар санына талдау жасауға  ұмтылды. Месарович - Пестель моделі әлемді тек біртекті бүтіндік ретінде  емес, ал бір-бірі арасындағы байланыс халықтың экспорты мен импорты және миграциясы арқылы жүзеге асырылатын өзара байланысты 10 аймақтар жүйесі ретінде қарастырды. Аймақ - бұл әлеуметтік-мәдени параметр, ғаламдық қоғамдық жүйедегі шағын жүйе.

 

Мәдениет (латын cuItura өңдеу, егу деген сөзден шыққан). Мәдениет адам жасаған әлем сияқты «екінші табиғат». Мәдениет адамдардың өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасы. Қарым қатынас нәтижесінде қалып тасқан ерекше құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына сәйкес болып қалыптасады. Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады. Мәдениетке бірден бір ой бөлген Абай Құнанбаев.

 

Сократ, Спенсер, Блинский, Чернышевский сияқты ойшылдар Мәдениеттану жеке пән ретінде ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де болса да буыны бекімеген жас ғылымдар саласына жатқызамыз. Мәдениеттану мәдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық ілім, өйткені ол философияның басты саласы мәдениет философиясын қамтиды. Қазіргі кезеңдегі материалдық және материалдық емес өндіріс орындары еңбекке қабілетті, технологиялық мәдениетті игерген адамдарды қажет етеді. Осыған орай, соңғы кездері педагогикалық құжаттардағы «технологиялық мәдениет», «еңбек мәдениеті» ұғымдарының мәнін көпшіліктің дұрыс түсінуі қажетті шарт болып табылады.

 

 Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар қоршауында болды, олардың санасынан құдайлар берік орын алды. Үйде де, түзде де құдайлар адамдармен бірге болды оларды жебеп, қорғап отырды. Құдайлар қалаларда тұрды, қала заңдары мен қала азаматтарын бәле жаладан қорғады. Сондықтан эллинист Макс Поленц полистік патриотизмді ерекше дәріптейді.

 

Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: материалдық және рухани.

 

1.      Материалдық -  бұл өндірістегі құрал-саймандар техника, құрылымдар және тағы басқалар.

2.      Рухани - бұл ғылым, өнер, әдебиет тағы басқалар.

Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі шартқа байланысты Олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа құрал-жабдық түріне айналады. Ал жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология, жаңа ой-пікірлер, тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады.

 

Материалдық мәдениет құрамына еңбек құралдарымен бірге барлық қолмен, ақылмен өңделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің даму сатысын көрсетеді. Сондықтан мәдениеттегі қазіргі бардың, болашақтың сабақтастық байланысын тани білу қажет. Өткендегі құрал - саймандар із-түссіз жоғалып кетпейді.

 

Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әртүрлі түсінеді. Біреулері мәдеениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы, саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері - қоғамдағы адамдардың білім мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның саналы ақыл-ойы, мінезі, оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды.

 

 Мәдениет - тұтас бір құбылыс, оны зерттегенде жүйелі талдау әдісі қолданылады. Бұл әдісті екі тұрғыда қолдануға болады.

 

1) мәдениет қоғамның оның әрбір саласының сапалық сипаттамасы ретінде болады.

 

2) мәдениет жүйе ретінде, яғни, оның құрылымы, оған кіретін бөліктер, элементтер, олардың арасындағы байланыс-қатынастарды, мәдениеттің жүйелік салаларын зерттейді.  Адам іс-әрекеті дамуының өзі мәдени құбылыстың жеке көрінісі болады.

 

Жалпы мәдениет құрылымы екі үлкен бөліктен құралады:

 

1)      Материалдық мәдениет. Бұл адамның табиғатты өзгерту, қайта құру процесімен байланысты;

 

2)      Рухани мәдениет. Бұл адамның рухани дүниесін және оның әлеуметтік өмірін өзгертумен байланысты болады.

 

Мәдениеттің мәні мен мазмұны оның құрылымымен тығыз байланысты. Ал, оның құрылымы күрделі болғандықтан әртүрлі элементтерден, бөліктерден тұрады. Мәдениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы және осыған сәйкес басты атқаратын қызметі таным, яғни таңба - символдық элемент болып саналады. Халықта «күш - білімде» деген сөз бос айтылманы белгілі.

 

Білім әр уақытта белгілі бар ұғымдар, түсініктер арқылы қалыптасып, тілде көрініс тауып, анықталады.

 

 

J а m b y L (20:24) :

Мәдениет (латын cuItura өңдеу, егу деген сөзден шыққан). Мәдениет адам жасаған әлем сияқты «екінші табиғат». Мәдениет адамдардың өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасы. Қарым қатынас нәтижесінде қалып тасқан ерекше құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына сәйкес болып қалыптасады. Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады. Мәдениетке бірден бір ой бөлген Абай Құнанбаев.