Еуропадағы этно саяси жанжалдар

НАТО-ның қауіпсіздікке байланысты жүргізген операциялары

Босния мен Герцеговина. 1995 ж. желтоқсан айында Дэйтон бейбіт келісімдеріне қол қойғаннан кейін ООН мандаты бойынша НАТО бейбіт келісімнің әскери аспектілерінің орындалуын қадағалау үшін Босния мен Герцеговинада көп ұлттық Іске асыру (реализация) күштерін (IFOR) орналастырды. IFOR міндеті соғыс кесірінен бөлшектелген елдің жаңадан құрылған әкімшілік-аумақтық бірліктері: Босния және Герцеговина Федерациясы мен Серб Республикасы өкілдерінің арасындағы әскери қимылдар мен қарулы қақтығыстарды тоқтату болды; оған қоса олардың арасында басып алынған аумақтарды қайтаруды қамтамасыз ету. Бір жыл ішінде IFOR күштері тапсырманы орындап, 1996 жылдың желтоқсанында Тұрақтандыру (стабилизация) күштерімен (SFOR) алмастырылды.

Косово. Көп бөлігінде этникалық албандықтар тұратын югославиялық Косово провинциясындағы 1998 ж. қарулы қақтығыс  300 мыңға жуық адамды босқынға айналдырды. Югославтық басшылық сербтік күштерді шығару және албандық тұрғындармен келіссөздерді бастау туралы көптеген халықаралық талаптарды назарға алмады.  1998 ж. қазан айында НАТО Югославия президенті Слободан Милошевичтің халықаралық қоғамдастық талаптарын орындамаған жағдайда оның режиміне қарсы әскери күш қолданылатындығы туралы жариялады. Президент Милошевич ультиматумды орындауға келісті. ЕҚЫҰ Косовоға өз бақылаушыларын аттандырды. НАТО, өз кезегінде, әуеден бақылауды ұйымдастырып, Македонияда спецназ жайғастырды.

1999 ж. басында зорлық-күш көрсетудің  жаңа кезеңі басталды. Халықаралық  дипломатияның қақтығысты реттеудегі  табанды талпыныстары жеңіліске ұшырап, наурыз айында бақылаушылар миссиясын эвакуациялауға тура келді. Тез арада НАТО Югославия Одақтық республикасында орналасқан белгілі бір объектілерге бағытталған әуе науқанын (кампания) бастады. 78 сағатқа созылған әуе соққыларынан кейін Милошевич режимі НАТО мен ЕО халықаралық талаптарын орындауға келісті.

НАТО және Югославия қарулы күштерінің қолбасшылары арасындағы әскери-техникалық келісімге қол қойылу нәтижесінде дәне БҰҰ мандатына сәйкес Косовода НАТО-ның KFOR күштері орналастырылды. Олардың міндеті әскери қимылдардың қайта жандануына жол бермеу, қауіпсіз орта құру, Косовоны азат ету армиясын демилитаризациялау, БҰҰ халықаралық гуманитарлық қызметі мен миссияларының қызметіне көмек көрсету болды. Алғашында KFOR күштерінде 43 мың адам саналды. Біртіндеп қысқарту нәтижесінде контингенті екі есеге азайып, шамамен 24 000 адамды құрады. KFOR құрамына НАТО-ға мүше-елдердің, 15 серіктес-ел, оған қоса Аргентина, Марокко және Жаңа Зеландияның әскери құрылымдары кірді.

Еуропа кеңесі: Еуропада нәсілшілдік күшейіп барады;Еуропалық кеңестің адам құқықтары жөніндегі комиссары Томас Хаммарберг "Еуропада экономикалық дағдарыс пен бюджеттің қатаң жоспарлануы жағдайында нәсілшілдік пен ксенофобия құбылысы күшейіп барады" деп алаңдаушылық білдірді. ЕҚЫҰ-ның Венада орналасқан тұрақты кеңесінде сөйлеген Хаммарберг дағдарыс пен қатаң экономикалық саясат адамдардың әлеуметтік құқықтарын бұзып, әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтарға қауіп төндіретінін айтты. Ол Еуропа елдерінде адамның фундаменталды құқықтарының әлі де бұзылатындығын айтып, терроризмге қарсы күресте адам құқықтарының бұзылмауына назар аударылу керектігін ескертті. Хаммарберг сонымен қатар бұрынғы Югославия құрамына кіретін елдердегі шешімін таппаған қылмыстарды да назардан тыс қалдырмауды айта кетті.   
Хаммарберг негізінен ЕҚЫҰ аймағына кіретін елдердегі созылмалы жанжалдарды шешудегі ең маңызды жайт - адам құқықтарының сақталуына баса мән беру екенін айтты.

Біздің елдің болсын, шетелдердің қоғамтану ғылымдарында болсын ұзақ жылдар бойы үлкен саяси қопарылыстар тұрсын, өткір қайшылықтар, терең дағдарыстар болса, мемлекеттің қалыпты, ойдағыдай дамымағандығы, жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол үшін мемлекет тұрақты, тепе-теңдік жағдайында бірқалыпты дамуы керек сияқты болып

 көрінді. Сондықтан тұрақтылық қоғамның негізгі мақсаттарының, құндылықтарының бірі саналатын. Ал, шын мәнінде, бұл дұрыс түсінік емес еді. Себебі, қоғамда әр түрлі топтар, таптар, жіктер болатындығы туралы өткен тарауларда айтқан болатынбыз. Олардың өзіндік мақсат-мүдделері, талап-тілектері, арман-аңсарлары, мұқтаж-қажеттіктері болады. Олар, сөз жоқ, сәйкес келе бермейді. Осыдан келіп араларында айырмашылықтар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе, шиеленістерге, жанжалдарға айналады. Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты айтады. Шиеленіске адамзат өте ертеден-ақ көңіл аударған. Мысалы, б. з. б. VII—VI ғасырларда қытай фәлсафашылары дүниедегі нәрселердің бәрінің қозғалыс көзі оң (ян) және теріс (инь) бастаулардан тұрады деп есептеді. Ежелгі грек фәлсафашысы Герак- лит заттар мен құбылыстардың дамуы қарама-қарсылықтардың күресінен туады деді. Макиавелли қоғамдық процестердің дамуыңда қайшылықтардың пайдалылығын атап көрсетті. Гегель қарама-қарсылықтардың қайшылықтары мен күресін жоғары бағалады. Саяси шиеленістер теориясына әсіресе көп көңіл бөлген — марксизм. Маркс пен Энгельс "Коммунистік партияның манифесінде": "Ерікті мен құл, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, қысқасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ылғи антатонист болып, бірде жасырын, бірде айқын түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әрқашан бүкіл қоғам тұрмысын революциялық түрде қайта құрумен немесе күресуші таптардың жалпы жойылуымен тынып отыратын" деген. Олар тап күресі таптық қоғамдардың дамуының зандылығы және қозғаушы күші деп есептеді. Осы ғасырдың 50 жылдарында американдық Льюис Козер әлеуметтік шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті жатқызды. Мұндай көзқарас Батыс саясаттарында кең тараған. 60 жылдары немістің әлеуметтанушысы Ральф Дарендорф "қоғамның дау-дамайлық үлгісін" алға тартты. Ол "Индустриалдық қоғамдағы таптар мен таптық шиеленістер" деген еңбегінде билікті бөлуге байланысты адамдар арасында теңсіздік пайда болады, олар кикілжіңге әкеледі. Соның нәтижесінде қоғамда құры- лымдық өзгерістер жасалады. Капитализм біртіндеп терең өзгерістерге ұшырайды. Оларды өздері жүзеге асырады, сондықтан К. Маркс айтқан революциялық төңкеріске жол берілмейді делінген. Американың әлеуметтанушысы Кеннет Баулдинг "шиеленістің жалпы теориясын" жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын, тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды, құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды. Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай, ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады. Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады, дегендерін істейді. Дарендорф: "Бұл қайшылық әрқашан болған және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз" дейді. Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады. Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б. бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы баскілер және т. с. с. Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің жетілмегендігі, т. т. с Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді. Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар, жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық, идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр. Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңінде кикілжіңдерге негіз туадьі. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық, қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы, Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз шиеленістері сияқты. Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы келетін. Біріншісі, қоғамның "таза" даму қисынына сәйкес келмегенді өз арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді. Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей. Сондықтан қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар. 1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады. 2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады. Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі — келіссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн. Қоғамдағы саяси шиеленіс көбіне занды оппозицияның бар жоғына да байланысты. Бұрынғы Кеңес заманында көппартиялық пен оппозицияға қалыпты жағдайдан тыс, ерсі нәрсе сияқты қарайтын. Ал демократиялық елдерге олар қажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда әр топтың талап-тілектері, көзқарастары ескеріледі. Соңдықтан ағылшын фәлсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаған. Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі — араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі — барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген абзал. Америкалық саясатшы Г. Райфф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып, шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі керек деген. Батыстың тәжірибесі жеке адамның еркіндігіне, коғамның ашықтығына, заңның билігіне негізделеді. Біз үшін олардың бәрін толық орындай қою әлі қиын. Бірақ соған тырысқан жөн. Себебі, олар ел тағдыры үшін маңызды шарттар. Сонымен саяси шиеленістер қоғамның дамуына тән қасиет. Олардың жекелеген түрі ғана қиратып, бүлдіруге әкеледі. Олай болмау үшін өсіп келе жатқан дау-дамай, кикілжіңдерді дер кезінде ашып, реттеген, одан да жақсысы олардың алдын алған ләзім. Оған саяси және қоғамдық өмірдің демократиялық жағдайында ғана қол жеткізуге болады. Сондықган америкалык саясатшы Сеймур Липсет (1922 жылы туған) тұрақтылық пен демократияны медальдің екі жағы деп өте дұрыс санайды.  

Қорытынды

      Бүгінгі күнде саяси қақтығыстарды реттеудің келіссөздер технологиясы жоғары дәрежеде дамыған және өзінің тәжірибелік маңыздылығына сәйкес қазіргі конфликтологияның маңызды нысандарының бірі болып табылады.Келіссөздердің қақтығыстарды алдын алу мен реттеудің басқа технологияларынан ең басты ерекшелігі: дауласушы тараптар әрбірін қанағаттандыратын өзара тиімді келісімге келе алады. Сонымен қатар, келіссөздер ұзаққа созылатын, материалдық шығыны көп және бір тараптың жеңілісіне әкелетін сот процесінен босатады.Сөзбен келісімге келудің өзге технологияларға қарағанда артықшылығы — қақтығысушы жақтар мұндай келісімді өздері жасап, әрбір жақтың қанағаттандыратын талаптарын өздері қоя алуында. Мұнан басқа, келісімге келу айтарлықтай ұзақ уақытты алатын, кәдімгі материалдық шығындар жұмсауды қажет ететін және бір жақтың жеңілуін тудыратын сот талқылауларынан аман алып қалады. Сөзбе-сөз келісулер “екі жақты да қанағаттандыратын және келісімге келу мақсатындағы өзара тікелей әрекеттесу, пікір алмасулар, бірлесе келісім ізденісі, сондай-ақ келісуші жақтардың ерікті түрде шешім қабылдаулары”. Басқаша айтсақ, сөзбе-сөз келісулер екі жақтың қақтығыс тудырған мәселе төңірегінде құрылымдалған диалог үрдісі.Келіссөздер келесі жағдайларда пайдасын береді: қақтығысушы жақтар нәтижеге жетуге тең құлшыныс білдірулері тиіс;  қақтығыстың барлық субъектілері тиімді нәтижеге жетуге мүдделі болулары тиіс. Тек осы жағдайларда ғана өзара тиімді нәтижелерге қол жеткізуге болады.Саяси теория мен тәжірибелерден көретініміздей, шет елдердегі қақтығыстарды шешу бойынша жинақталған тәжірибелер  келісім-шарттар  барысында негізгі екі тәсілі ерекшеленеді: «бағыттық саудаласу» және «жақтардың мүдделері негізіндегі келіссөздер».Бірінші жағдайда қатысушылар келіссөздерден өздерінің мақсат-мүдделеріне қолайлы әдістерді көре біледі.  Келіссөздер саясаты негізінен қақтығыстық мәселені шешудегі нақты бағыттар туралы таласқа бағытталады. Демек, жақтар бағыттарды біртіндеп ұстанып, артынша белгілі бір бағыттан бас тартады. “Бағыттық саудаласу” барысында қатысушылардың әрқайсысы өзіне пайдалы қорытындылық келісімге келуге тырысып, қарама-қайшы жақтың мүдделері туралы бас қатырмайды. “Бағыттық саудаласудың” кемшіліктерін Р. Фишер мен У. Юри келесідей бөледі:

- бағыттық саудаласу санасыз  келісімдерге әкеліп соқтырады;

- тараптардың мүдделеріне барынша  жауап бермейді, әрбір тарапты  қанағаттандыра қоймайды;

- бағыттық саудаласудың пайдасы  жоқ, себебі ол көп уақытты  алғанымен, берер нәтижесі (келісімге  жету) шамалы. Бағыттық саудаласу  барысында келісім бағалары оған  кететін уақыт мерзіміне қарай өсіп отырады, келісімге келуге деген тәуекел де өсе береді;

- егер келіссөздерге екі жақтан  көп қатысушылар араласып кетсе, ол шиеленіседі, тараптар саны  көбейген сайын бағыттық саудаласуға  тән кемшіліктер де арта түседі[2].

Келіссөздерді мүдделер негізінде жүргізу әдісі бағыттық саудаласуға балама болып табылады. Мұндай әдіс мүдделерді талқылау негізінде және оппонентпен қызмет атқару негізінде мәселелерді шешуде өзара қолайлы нұсқаларын іздестіруге бағытталады. Өз мүдделерін анықтай келе, тараптар, мәселені бірлесе шешуге ұмтылады. Келіссөздерді мұндай әдіспен жүргізу күш қолдануға жол бермейді; екі қатысушының да ашықтығы мен әңгімелесу қатынасын қалыптастырады. Осы әңгімелесу барысында болашақта жұмыс жасау мен өзара түсіністікке мүмкіндік туғызады.Мүдделердің  келіссөз жүргізу тактикалық тәсілдеріне келетін болсақ, олар серіктестік әдіске бағытталады. Талқылау мәселелері біртіндеп күрделенеді. Бұл тәсіл мәселені талқылауды анағұрлым аз келіспеушіліктерді тудыратын мәселелерді талқылаудан бастауды талап етеді. Кейін қатысушылар күрделірек мәселелерді талқылауға кіріседі. Осы әдісті пайдалану тараптардың келіссөз басталмас бұрын белсенді қарсыласудан аман алып, тиімді қарым-қатынастар орнатуға мүмкіндік береді.Әрине, бүгінгі күні қақтығыстан мүлдем аман болу оңай емес, алайда, тек конструктивті технологиялардың арқасында ғана қақтығыстың деструктивті түрін бейбіт жолға түсіруге болатынын ұмытпаған абзал.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Афанасьев Н.Н. Идеология терроризма//Социально-гуманитарные знания 2002, №1
2. Дементьев И.В. Феномен политического терроризма: концептуальный аспект.//Социс. 1991, №11
3. Морозов И.А. Левый экстремизм в современном обществе: особенности стратегии и тактики.//Полис. 98, №3.
4. Новикова Г.В. Сильная стратегия слабых. Террор в конце ХХ века.//Полис. 2001, №1.
5. Косиченко А.Г. и др. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. Алматы, 2002.
6. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. Алматы, 2003.
7. Илеуова Г.Г. «Исламский ответ» в Центральной Азии? (что думают об этом эксперты)//Казахстан-Спектр. Научный журнал. 2005, №4(22)
8. Косиченко А.Г. Религиозный фактор в современном терроризме.//Казахстан-Спектр. Научный журнал. 2002, №4(22)

       9. http://bilimkozy.idhost.kz/w/referattar/sayasattanu/397-sayasi-zhanzhaldar.html

10.http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ac0a5b285d9515f1858115bb0f70e863.pdf

11. http://www.azattyq.org/
12. http://www.topreferat.com
13. http://stud24.ru/philosophy/atyystar-zhne-olardy-sheshu-tslder/325379-978295-page1.html