Бэсекеге қабілетті экономикк мен мұнай секторының өзара байланыста дамуының теориялық негіздері

Мемлекет осы басымды  шеңберде шетел инвестицияларының  мынадай жобаларға құйылуына көмектеседі

-экспортқа шығаруға бағытталған;

-өндіріс инфрақұрылымының (газ және мұнай құбырларын, әуежай, мейманхана, байланыс құралдары,  автомабиль және темір жолдар, су құбырлары) дамуын қамтамасыз  ететын;

- импорт алмастыруға  бағытталған (әсіресе, халық тұтыну  тауарлары, тамақ және ауылшаруашылығы  шикізттарын қайта өңдеу өнімдері);

- жоғары технологияларды  өңдіруге бағытталған ресурстарды  үнемдеуге, жоғары тиімділікке  жетіп және шығынның тез өтелуін  қантамасыз ететын;

- ішкі және сыртқы  рынокта бәсекеге қабілетті және  рентабильді,бірақ дамуна қаражат  жетпейтін әлеуетті пайдалы кәсіпорындармен  байланысты;

       - аймақтық  саясаттың әлеуметтік маңызы  бар, оның ішінде тұрғын үй  объектілері саласы жағын ескеретін  салалар.

 Республика эканомикасын  дамытудағы болжамға сәйкес және  өзінің инвестициялық ресурстарымен  қамтамасыз етілуімен бірге шетел  инвестициясының жалпы жылдық  қажеттілігі АҚШ-тың 3-3,2 млдр.долларын  нық сеніммен қарауға және  оның болашақта дами түсетініне  болжау жасауға бірқаттар фаторлар  бар.  Бірінші фактор – дүниежүзілік  мұнай бағасына байланысты. Оның  тұрақсыздағы мен алдын ала  айтуға келмеуі, шетел комапаниялараның  нашар дамыған  инфрақұрылымы  бар аудандарға қызығушылықтың  сақталуы жайында күмән туғызды.  дегенмен де, мұнай өндіруші елдердің  нарықты тұрақтандыруға бағытталған  қадамдары жағдайды бірқалыпқа  келтіруге қол жеткізді. Сараптаушылардың  бағалауынша, негізгі экспорттаушылардың  ақылғы қонымды баға саясатында  Брент бойынша мұнай бағасының  баррелі 13-17 доллар аралығында  ауытқиды, яғни жаңа аундарда  жұмыс істеуге жарамды деңгейде  болаы. 

Екінші фактор – баламалы мұнай өндіруші аймақтардағы ресурстаға жету. Бағаның құлдырауы көп процестерді  жеделдетті, оның ішінде бірқатар еледрде  мұнай өндіру секторларының ашылуы, мысалы, Парсы шыанағын айтуға болады. Алайда, Парсы шығанағы елдерінің  ұсыныстары көбінесе айрықша қызмет көрсету шарттармен жинақталады. Бұдан  басқа ОПЕК елдердің қабылданған  шешемдері картельдік келесімдермен  шектеледі, мұнайдың өзіндік құнының  төмендігі мен басқа да артықшылығы  барысында өзіндік қауіп тұғызып, инвестициялық тартымдылығын азайтады.

Үшінші фактор – дәстүрлі дүниежүзілік мұнай өндіруші салалардың біртіндеп тозуы. Қорлардың өсуі мен өнім өндірудің іс жүзінде  көбеюімен бірге қорлардың сарқылу  үрдісі қосарласып жүруде. Осы жағдайда Азия мен Еуропа қиылысында жаңа туындап  келе жатқан орталық – Каспий аймағының  маңызы артатын болады. [4]

        Төртінші  фактор – дүние жүзілік мұнайгаз  өнеркәсібінің шоғырлану және  жаhандануүрдісі. Кейінгі жылдары  мұнай компанияларының косулу  үрдісі  жандана түсті. 2002 жылдан  ақпан айында Қазақстан Президентінің  Жарлығымен «ҚазМұнайгаз» акционрлік қоғамы Ұлттық компаниясына «Казахойл ұлттық мұнайгаз компаниясы» ЖАҚ, «Мұнай және газ көлігі» ЖАҚ ұлттық компаниясының қосылу жолы арқылы құрылды. Біріккен компания кен орнын пайдалану құқығын иелену бәсекелестігінде неғұрлым көп артықшылықтарға ие, олардың қаржылық жабдығы ірілендіріленген көліктік жобаларда іске асыруға мүмкіндік тұғызады. Міне, осылар өз мемлекетінің қолдауына сүйене отырып, болашақта бүкіл дүниежүзілік мұнай өнеркәсібінде өзара қарам-қатынасы жүйесіне ықпал ете алады.

Бесінші фактор – әлеуетті өткізу нарықтар. Мұнайгаздың дүниежүзілік нарықта жоғары бәсекелестік денгейде қалуы жалғасуда. Қазақстанның мұнай  мен газ кен орны жобаларын  әзірлеуге шетел компанияларының  қатысуы өнім өткізу мүмкіндігіне тіреледі. Бұл жағдайда Қазақстанның стратегиялық тиімді жағдайы, ең алдымен оның Оңтүстік Еуропа мен Азия елдерінің болашақ нарығына шығу жақындағымен анықталады.     

Кесте 1

Eуропa мен  Азияда мұнайға сұраныстың және  оны жеткiзудiң

болжамы  (млн.теңге)

Ұзақ мерзiмдi перспективада  Қазақстанның мұнай-газ кешенiнiң  дамуына ықпал ететiн анағұрлым  маңызды сыртқы факторлар: ғаламдық экономикалық өсу үрдiстерiнiң сақталуы; дамушы елдер пайдасына энергия көздерiне дүниежүзiлiк сұраныс құрылымының өзгеруi; жоғары сапалы энергия көздерi рыногындағы бәсекенiң шиеленiсуi; көмiрсутектерiнiң дүниежүзiлiк қорларының шектелуi.

Мұнайдың  дүниежүзілік барланған барлық қорларының қазіргі заманғы сақталу үрдістері 40-50 жылға ғана жететінін халықаралық  сарапшылардың бағалауы көрсетіп отыр. Осы кезеңнен тыс шектерде мұнай ресурстарын үнемдеу және энергия баланстарында мұнайды басқа энергия көздерімен ауыстыру стратегиясына көшу қажет етіледі.

КТҚС-дағы мұнай ресурстарының дүниежүзiлiк барланған қорларға қосылуы ғаламдық энергетикалық стратегиядағы айқындаушы фактор болып табылады. Қазақстан Каспий акваториясындағы мұнай өндiруге жоспарлы өлшеммен көшу және жекелеген перспективалы жобаларды еңсеру стратегиясын икемдi ұштастыруға дайын болуға тиiс. Ресей, Қытай сияқты аса iрi және серпiндi дамып келе жатқан елдердiң аумақтық жақындығы Қазақстан көмiрсутектерiнiң экспорты үшiн ауқымды перспективаларды ашып бередi. Олардың рыногына шығуды қамтамасыз ету үшiн магистральдық құбырлар жүйесiн дамыту және жетiлдiру қажет. Қазақстанда мұнай-газ кешенi саласын еңбек ресурстарымен тиiстi сапада қамтамасыз ету үшiн барлық қажеттi еңбек ресурстары бар, осыған қарамастан әлi де болса, жекелеген мамандықтар бойынша бiлiктi кадрлардың жетiспеушiлiгiн бастан кешiрiп, кәсiпорындар шетел мамандарын тартуға мәжбүр болып отыр. Баға факторы да Қазақстанның мұнай-газ кешенiне қолайлы әсерiн тигiзуде. Көмiрсутектерiнiң дүниежүзiлiк және ұлттық қорларының шектелуi бағаға бақылаудың аймақтық және ғаламдық жүйелерiн жасауға әкеп соқты. Қолайлы "бағалар дәлiзi" мұнайды экспорттаушы елдердiң бюджеттiк сұраныстарымен, мұнай-газ өндiрiсiн кеңейту және техникалық жағынан жаңартумен, тұтынушылардың балама (көмiрсутегi тектес емес) материалдар мен энергия көздерiн тартпай-ақ көмiрсутектерiн пайдалану жөнiндегi технологиялық және экономикалық мүмкiндiктерiмен байланысты. Көмiрсутектерi ресурстарының азаюы, сондай-ақ көмiрсутектерiн ауыстырғыштардың қолжетiмдi көздерiн пайдаланудың қымбаттауы салдарынан "баға дәлiзiнiң" жоғарғы және төменгi шектерiнiң өсу бағытының сақталуы күтiледi. Осы арқылы барған сайын көмiрсутегi шикiзатының жаңа қорларын айналымға бiртiндеп тартуға жағдай жасалады.  Сонымен, КТҚС-ның көмiрсутек ресурстары дүниежүзiлiк рынокта мiндеттi түрде пайдаланатын болады. Каспий теңiзi бассейнiнде Қазақстан өз қызметiн Әзiрбайжанмен, Иранмен, Ресеймен және Түрiкменстанмен үйлестiредi. "Каспий бестiгi" елдерiнiң әрқайсысының мұнай-газ операцияларында үлкен тәжiрибесi бар және Каспий теңiзi ресурстарына үлкен үмiт артады. 
      "Каспий бестігі" елдерінің екіжақты және көпжақты қатынастарының қарқынды әрі жемісті дамуы олардың КТҚС-ын игерудің саяси, экономикалық, экологиялық және технологиялық мәселелерін шешуге қабілетті екендіктерін көрсетеді.

1.2 Саланы кешенді дамытудың  ғылыми – әдістемелік мәселелері