Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы

- ішкі рынокта озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа ендірмелерге төлем қабілетті тапсырыстың болмауы. 

Осы аталған кемшіліктердің барлығы  отандыќ инновациялыќ әлеуеттiң дамуын да тежейтін факторлар болып табылады. Ал осы кемшіліктерді жойып, индустриалды-инновациялық саясатты басшылыққа алу ұлттық экономиканың бәсеке қабілеттілігін арттырудағы және дамыған мемлекеттердің ізін басып, олардың қатарына қосылудағы бірден-бір тиімді жол және білім мен инновация ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі негізгі экономикалық ресурс болып табылады.                                                                                 

Ұлттық  экономиканы модернизациялауда  және өндірісті диверсификациялауда  Қазақстанның кемшіліктерімен қоса бірқатар артықшылықтары да бар. Оған, әрине, біріншіден, табиғи ресурстар  қоры, дамыған металлургиялық және отын-энергетикалық кешендерінің бар болуы. Мәліметтерге сүйенетін болсақ, ҚР-да вольфрамның әлемдік қорының 50 %, уранның 25% құрамында хром бар рудалардың 23 %  бар. Қазақстан фосфордың әлемдік резервінің 90 %-на ие және де 3 түрлі қара, 29-түсті, 3-бағалы металлдың, 84-өнеркәсіптік минералдардың табиғи қорына иелік етеді. Екіншіден, әлеуметтік-рыноктық бағытталған экономика базасының, сонымен бірге негізгі рыноктық институттар мен инфрақұрылымның қалыптасуы, үшіншіден, сыртқы рыноктың ашық болуы мен сауда либерализациясы өндіріс құрылымын әлемдік экономикаға бейімделуіне жол ашады. Экономикамыздың тағы да бір артықшылығы болып біліктілігі жоғары әрі арзан жұмыс күші табылады. Сонымен қатар ғылыми өнімді жасау мен іске асыру тәжірибесін жинақтаған адамдар, шығармашылық ұжымдар да бір артықшылық болып келеді. Қазіргі кезде 300-дей ұйым зерттеулермен және талдамалар жүргізумен айналысады. Ғылыми қызметкерлер саны 22 мыңнан асып түсті. Зерттеулер мен талдамалар жүргізуге кететін шығын бес жылда 3 есе ұлғайып, 14,5 млрд. теңге болды, ғылыми-техникалық жұмыстар көлемі 18,5 млрд. теңгеге жетті. Соның нәтижесінде 74,7 млрд. теңгеден астам сомаға (ІЖӨ-нің 1,34%-ы) инновациялық өнім жасалды. 32 млрд. теңгеге дейін өскен технологиялық инновациялар шығыны негізінен (90,6%) кәсіпорындардың өз қаражаты есебінен жүзеге асырылды.

Қазіргі кезде Қазақстан  Республикасы Үкiметiнiң жанындағы  Жоғарғы ғылыми-техникалық комиссия (бұдан әрi - ЖҒТК) мақұлдаған iргелiк  ғылыми зерттеулердiң 5 басым бағыттары айқындалған. Олар:

- нанотехнология,

- биотехнология,

- ядролық технология,

- көміртегі мен тау-кен-металлургия өнеркәсібі үшін жаңа технологиялар жасау,

- ғарыштық технология. Қазақстанның ғарыштық бағдарламасы елдің ақпараттық ресурсын елеулі түрде күшейтуге мүмкіндік береді. Бұл саланың серпінділігі, айқын құрылымы алғашқы Жер серігін ұшырғаннан кейінгі жерде ақпараттық қамтамасыз етудің жаңа деңгейіне шығады деген сенім мол.

Жаңа  экономиканың дамуында ядролық кластердің маңызы айрықша. Уранның қоры бойынша 2-ші, оны өндіру жөнінен 3-ші, отандық таблеткалар шығару бойынша 15-ші орын алатын Қазақстанның қосымша өндірістер, жетіспейтін буындар құру мүмкіндіктері баршылық. Еліміздің радиофармпрепараттар шығаруды жолға қойып, жан-жақты талқылаудан кейін атом энергиясын өндіруге кірісу мүмкіндігі бар екені де белгілі.

Осы мақсатты жүзеге асыруда  мемлекет тарапынан көптеген бағдарламалар  іске қосылуда. Мысалы, Қазақстан Республикасының  Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы, Қазақстан Республикасының ұлттық инновациялық жүйесiн қалыптастыру және дамыту жөнiндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама және т.б.

Қазақстан Республикасының  Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясында бірқатар міндеттер көрсетілген. Олар:

- Өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;

- Өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;

- Кәсіпкерлiк ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды ынталандыратын әрi бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық институттарды ұстау, қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты өндiрiстерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi игеру;

- Ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;

- Елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң мүддесiне қарай әртараптандыру;

- Сапаның әлемдiк стандарттарына көшу;

- Дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды үдету болып табылады.

Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, Қазақстаның индустрияландырылуын тереңдетуге, мәшине жасау мен өнеркәсіп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиіспіз. Яғни, инновацияны, жаңа идеяларды, жаңа технологияларды іске қоса отырып, оларды дамудың қозғаушы күшіне айналдыруымыз қажет. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ МЕН ТАЛДАНЫЛУЫ

 

2.1 Инновациялық технологиялардың нарықтық тұрғыда сұрыпталуы

 

Толық өмірлік циклының жобасының ең ішіндегі (ТӨЦ) инновациялық, инвестициялық  және өндірістік деңгейлерін айрықша  бөлуге болады. Базалық параметр технологиясы мен өндірілген өнімнің әрі қарай олар инвестициялық этап арқылы дамиды және өндірістік этаптар бойынша.

Қаржы мінездемесінің тұрақтылығы – бұл  шығынмен кірісіне байланысты, сондай-ақ осылардың арасындағы экономика  – потенциалды арақатынастарының бөлек этаптарына байланысты. Мысалға, бұл экономикалық жағдайдың үзіктігімен және  баға кіруімен шығуының қатысушылардың периодтары мен анықталады.

Басқару кезінде инновациялық жобаның бастапқы периодты шығындарын анықтап, бәсекелестік өндірушілердің, нарыққа ықпал ету периодтарының мүмкіндіктері. Инновациялық жағдайдың жеткіліксіз жобаларында (НИОКР) мақсаттық негізде ғана баға өсуі мүмкін. Бірақ тәжірибеде көрсеткендей жаңадан техника – экономикалық мінездемесін қайтадан дайындап, осы инвестициялық жобаның негізінде келесі ерекшеліктерді қарастырамыз: 

- Белгісіз берілген жағдайлардың  қорытындысы мен жоғары қауіп,  қолайлы бөлу реализациясы;

- Қосымша барлық шығындардың жоба  бойынша өсуі, соның ішінде этап  зерттелуінің өнделуі;

- Өткізу  ұзақтылығының өсуі жоба және берілген мерзім ішінде өнімнің нарыққа шығуы;

- Өндірген өнімнің тұтынушылық  қызметінің өзгеруі және де  оның технологиясының өндіруі,  өндіріс масштабына әсер етуі, бағасы және де бәсекелестік  өнімдердің позициясы;

- Периодтық ұзақтылығының өсу көлемі, өнімдерді сату өзгереді, нарық қарқыны және одан кету, инвестициялық жобаға қарағанда, соңғы экономикалық жағадайдың проектасын анықтайды.

Базалық инвестицияға қарағанда инновация  сапалы өзгерісті  енгізуді және бағалауды  қажет етеді. Мысалы, үлкен инновациялық тәуекел өзіне белгілі бір дисконттық бағасының жобасын және кірісі мен қатысқан бірлік уақытын қосады. Периодтық орнының жоғарлауы  оның қолайлығы өндірісте НИОКР шарттары қаржыландырады және үлкен көлемді бағаға байланысты.

Потенциалды орнының  жағдайын анықтау үшін есептік тәсілдер арқылы бағаның қолайлы инновациялық жобасын анықтайды .

Ортақ тәсіл қолайлығы нәтижелер мен  шығындарға қатысты. Инновациялық жобаға белгіленген келесі көрсеткіштерді қолданып, көрсетуге болады:

1. Инновациялық іс-әрекеттер  түрлері:

- ҒЗЖ  шығындары жаңа өнімдерді  және техникалық процестерді  енгізу;

- тұтынушылық құқық өндірісінің өзіндік және т.б. ғылыми техникалық математикалық емес активтерінің  шығындары;

- өндірістік жобаларға кететін  шығындар;

- инструментальды дайындық  ұйымының және өндірістің жұмыс  атқаруы, соның ішінде бағдарламалық  құралдар, дайындыққа және персоналдарды қайта даярлау, тәжірибелік өндірістер және сынақтарға кеткен шығындар;

- машиналар мен құралдарға, жаңа  және ескі өнімдерді және техникалық процнстерге кеткен шығындар;

- маркетингтік нарық сынағына, жарнамаға  кеткен шығындар    
 Шығындардың түрлері:

А) Бастапқы шығындар (инвестициялық  шығындар)

- НИОКР  төленетін шығындар, лицензияға  кеткен шығындар;

- жобалық  - сынақ жұмыстары;

- құрылыс  – монтаждық жұмыстарға және орындауға кеткен шығындар, пайдалануға  монтаж және сынаққа алынған құрылғылар салынып жатқан   басқару кәсіпорындарды қамтамасыз ету, персоналдарды дайындау, әлеуметтік және технологиялық инфрақұрылымдарды енгізу, әлекметтік және экологиялық жобаның дамытуы, сақтандыру жарнасы өндірістік период кезінде;

- жобаны  дамыту бағытында капиталды салымдар  айналым каптиалының құрылуына және өсуіне ықпал етеді (нормативті шикізат запастары, материалдар, энергоресурстар, запастық құралдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім) т.б.

Б) Ағымдық  шығындарға жататындар:

- математикалық  шығындар;

- еңбек  ақы шығындары және әлеуметтік сақтандыру;

- жөндеу, қызмет көрсету, транспортқа кеткен  шығындар;

- әкімшілік  қосалқы шығындар (басқару аппаратының, байланыстар,  транспорттық қызмет, күзет, іс-сапар, әлеуметтік қызмет  көрсету, өзін-өзі сақтандыру, несие  төлеу тарифтік стафкаға байланысты, өкілеттік кей»бір салықтар т.б. шығындар).

Инновациялық  тәсілдердің таңдау жобасының дамуы

Негізгі тәсілдер механизмінің структурасы  арқылы этап бойынша анықталады. Олар анализдеу, бағалау, бейімделу және процесті жүзеге асыру кезіндегі  қызықты келісімдерді ойлап табу, өңдеу және экономикалық нәтижесінің тираждық жаңалықтарды қолдану.

Анықталмаған  түрлерін қолдану, көбінесе бағалау  кезінде инвестициялық жобаларда  кездеседі, осы тәсілдер келесі этаптарға  бөлінеді:

- Жобаларды жүзеге асыру барлық мүмкіндіктерді бейнелейді (кесілген сценарилардың формалары,  негізгі техникалық жүйелердің системалық түрлері) және осы шарттарға жауап беретін шығындар (санкция мүмкіншілігі және шығындарды қосқанда, сақтандыру мен резервтік қызметті қосқанда, көрсеткіштер мен тиімділік қорытындысы);

- Қайта өңдеу нәтижесі, анықталмаған мәліметтердің факторларының  мүмкіндігі, тиімділік көрсеткіші тиімділіктің немесе интервалдардың өзгеруі;

- Тиімділік көрсеткішінің жобасын  анықтау негізінен анықталмаған шарттардың дамуының көрсеткіштерден күтілген тиімділіктері;

Инновациялық  жобаның келесідей тәсілдері  болады:

1. Таза дисконттық тәсілдердің  кірісі – ол баға тиімділігін әкелу мен сол уақытта капиталдардың  өсуінің арасындағы көрсеткіштерін көрсетеді.

2. Индекстік тәсілдердің пайдалылығы  – капитал салымның өсуіне байланысты.

3. Ішкі әдістердің нормалық табысы  – келтірілген тиімділік көлемі  капитал салымы мен тең түседі.

4. Мерзім әдісінің орын алуы. Орны  алу мерзімі –уақытша минималды  интервалдың өсуі, бастапқы салым және басқа да шығындар, инвестициялық жобалардың қорытындысының жүзеге асуы.

5. Критериялық тәсіл. Әрбір жобаның критериялық жобасы орнатылады және жобаның бағасы беріледі.

6. Балдық тәсіл. Маңызды факторлар анықталады, жобаның қорытындысына әсерін тигізеді.

Инновациялық  жобаның тиімділік анықтамасы және бағасы инвесторлармен немесе олардың  бұйырумен – арнайы  консалтингтік  фирмалар, орталықтар арқылы  жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының инновациялық тиімділік  жобаның  бағасының әдісі мен әдістемесі тәуелсіз болады.

Инновациялық  тиімділік жобаны бағалау кезінде белгіленген методологиялық әдістемеде мыналар қолданылады, коммерциялық, тиімділік, бюджеттік тиімділік, экономикалық тиімділік.

Инновациялық жобаның  экономикалық  эффектілік  көрсеткіштерін  анықтау кезінде базистік, әлемдік, жобалық және есептік бағалар қолданылады.

Базистік  бағалар -  бұл белгілі уақыт  периодында  белгіленген баға. Олар инвестициялық   мүмкіншіліктің  техника - экономикалық  зерттеулер стадиясында  қолданылады.

Жобалық бағалар –мына формула арқылы  анықталады:

Ц t = Ц б * І t

Мұндағы : Цt-t жылдың аяғындағы  инвестициялық жобаның жобалық  бағасы.

Цб- өнімнің немесе ресурстың  базистік бағасы;

Іt- өнімге сәйкес бағалардың өзгерудегі жобалық  коэффициенті.

Есептік бағалар - базистік бағалар мен  дефилторды көбейту жолымен  анықталады.

Базистік, жобалық және  есептік  бағалар  теңгемен немесе шетелдік валютамен  анықталуы керек.

Коммерциялық  тиімділік қаржылық сәйкестілік  шығындармен  анықталады. Инновациялық жобаның коммерциялық тиімділік  анықтамасы шынайы  ақша потоктарымен  сальдосының  анықтамасымен  анализдерінен  тұрады. Сонымен қатар инвесторлар жағдайының 3 түрі қарастырылады. Олар: инвестициялық,  операциялық,  және қаржылық болып табылады.