Қазақстандағы жұмыссыздық жағдайының анализі және оларды қысқарту жолдарының шешімдері

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

1 ТАРАУ. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҚ  ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 

1.1Қазақстандағы халықты  макроэкономикалық жағынан қарастыру

1.2  Жұмыссыздықтың себептері  мен олардың түрлері

2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР ЖҰМЫССЫЗДЫҒЫНЫҢ  ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АНАЛИЗІ

2.1 Қазақстандағы жұмыссыздық жағдайының  анализі және оларды қысқарту  жолдарының шешімдері

2.2 Қазақстандағы жұмыссыздық және оны шешу жолдары

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Куртық жұмысымның өзектілігін, мына жағдаймен байланыстырамын.Бұл 1 сәуір 2009 жылы экономикалық кризисте Казақстанда істеп шығару кәсіпорындары 642 толықтай және жарым-жартылай жұмыстарын токтатуға мәжбүр болған. Жұмысшылар саны 245 мың адам, 87,3 мың жұмысшылар жарты күндік жұмысқа өткізілді, ал қалған жұмыскерлерді  уақытша ұзақ мерзімді демалысқа жіберілді.

Осы жағдаймен байланыстыра отырып, еліміздегі жұмыссыздықтың деңгейі 6,6% тен 7% ке дейін көтерілді.

2009 жылы 1- тоқсанында жұмыссыздар  саны 589,6 мың адамды құрады. Еңбек  қорын бірқалыпты ұстап тұру  үшін, жас кадрларды дайындау  және де аймақтық еңбекпен  қамтуға, 140 млрд. теңге үкіметтің  шешімі бойынша республикалық  қордан ажыратылуын қарастырды. Қосымша ресурстар үшін 51 млрд. теңге  жергілікті бюджеттен, жұмыспен  қамту жағдайын жасау үшін  ажыратылуы тиіс деп белгіленді.

Қазіргі таңда жұмысшыларды қысқарту жағдайының баланс  болжамы жасалғын, сонымен қатар жаңа жұмыс орындары дайындалуда. Жаңа жұмыс орындарының дайындалуында, түрлікотегориялы азаматтардың жұмысқа жарамды болған, жұмысшыларға арнап  жасалынды.

Антикризистық жоба бойынша шамамен 2009 жылы 136 мың адам жұмыссыз қалуы мүмкіндігін болжам туындады.

Сондай ақ, биылғы жылы  еңбек әлеуметтік қорғау министрлігі, еңбекпен қамтамасыз ету сұранысын 378 мың адамды құрады деген мәлімет берді.Жұмыссыздарды жұмыспен қамтамасыз ету үшін инновациалық  «жол картасы» жобаларды қолдана отырып,тек келесі жылы 350 мың жаңа жұмыс орындар пайда болады, олар: 120  мың жұмыс орындары ауылды жерлерде, 22,2 пайызы алда қойылған  мақсат жүзеге асуда. Сонымен қатар 136 жоба пайдалануда. Жұмыссыздарды уақытша жұмыспен қамтамасыз етіп, жамағат жұмыстарына орналастырылды.

2008 жылы жұмыссыз жүрген 100 мың адамды жамағат жұмыстарына  орналастырылған. Жыл сайын жамағат  жұмысына 50 мың кісіні орналастыру  мақсат етіп қойылған. Сондай  ақ, жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау  барысында,еңбек министрінің айтқан  сөзіне сүйене отырып, еліміз  президентінің бұйрығы бойынша, жұмыссыздарға әлеуметтік жәрдем  ақы пұлы, 4 айдан 6 айға дейін ұзартылды.

Курстық жұмысымның мақсаты: себептерін анықтау, Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының түрлері, жұмыссыздықтың  келешекте қалдыратын іздері.

Жұмыссыздықтың басты мақсаттарын бақылау мен келесі шешімдер:

• жұмыссыздықтың теориялық аспектілерін үйрену;

• Қазақстан Республикасының жұмыссыздығының анализі;

Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиет тізімдерінен тұрады.

 

 

1 ТАРАУ. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Население страны  с макроэкономической точки зрения Қазақстандағы халықты макроэкономикалық жағынан қарастыру. 

Макроэкономикалық тұрақсыздықтың мінездемесін маңыздылығы, оның циклдық мінез құлқының жетілуі, жұмыссыздық болып табылады. Жұмыссыздардың кім екендігін анықтау үшін, елдің бірқатар халқын іріктеп шығаруымыз керек.

Макроэкономикалық тұрғыданқарағанда халықты (population – РОР)  екі топқа бөліп анықтайды: жұмысшылар күші тобының саны (labour force - L)  және жұмысшы күші тобына жатпайтын(non-labour force - NL):

 

, (1)

Халықтың «non-labour force» тобына жататын адамдар жамағатта істеп шығару жұмыстарына қатыспайтын және жұмыс іздемейтін болып келеді. Бұл категорияға автоматты түрде келесі топтағы халық жатады; 16 жасқа толмаған балалар, жазасын өтеп жатқан адамдар, психиаторлық ауыруханадағы адамдар мен мүгедектер. (Бұл категориядағы адамдарды «институтционды халық» деп атайды, олар мемлекеттік институттардың қарамағы қамқорында болғандығының себебінен солай деп аталады.)

Сондай ақ жұмысшылар күші тобына жатпайтындар, жұмысқа жарап тұрсада, бірақ жұмыс іздеп таба алмағандықтан, жұмыс іздеуді тоқтатып, түрлі себептермен үйде отыратын адамдар да жиі кездеседі: күндізгі бөлім студенттері (оқуы тиіс болғандықтан); зейнетке шыққандар (жұмыс орнынан зейнетке шыққандар); үй бикелері (үйде отырып күнімен жұмыс істесе де еңбегі үшін ақы төленбейді); қайыршылар (жай ғана жұмыс істегісі келмейтіндер); жұмыс іздеуді тоқтатқан адамдар (жұмыс іздеп оз мамандығы бойынша жұмыс таба алмай сарсан болып, шаршап, іздеуді тоқтатқан адамдар, солай жұмысшылар күші тобынан шығып кеткендер).

«labour force» категориясына жататын адамдар, жұмысқа жарамды, күндіз түні жұмыс іздеп тырысатын, сондай ақ жамағат жұмыс орындарында жұмыс істейтіндер, сонымен қатар белсеніп жұмыс іздеушілер. Жалпы жұмысшылар күші саны, солай екі топқа бөлінеді:

 

• (employed - E) – жұмыстағы адамдар, сондай ақ олар жарты күн істеседе, толық күн істеседе оның маңызы жоқ. Сонымен қатар егер жұмысшы,а) демалысқа кетсе, б) ауырып қалса, в) түрлі себептермен жұмысқа шықпаса және г) ауа райының себептерімен жұмыс істемей жүрсе де олар жұмыстағы адам болып есептеледі;

• жұмыссыздар (unemployed - U) –жұмыссыз адамдар, бірақ белсеніп жұмыс ізденушілер. Жұмыс іздеу басты критери болып табылады. Сондықтан жалпы жұмысшылар саны  мынадай формулаға тең болады:

L = E + U.

( сондай  ақ, жауынгелік қызметте жұмыс  істеушілерді жұмыссыздық деңгейін  есептеген кезде жұмысшылар күшіне  кірмейтіні анық. Бұл көрсеткішті  экономикалық есебін, тек азаматтық  секторы тобына пайдаланылады.)

Жұмыссыздардың және жұмыстағылардың көрсеткіш дәрежесінің саны. Категориялардың арасындағы «жұмыстағылар», «жұмыссыздар» және «жұмысшылар күшіне кірмейтіндер» әрқашан орындары ауысып тұрады (1-сурет). Жұмыс орнын жоғалтқандар, жұмыссыздар қатарына келіп қосылады. Кейбір жұмыссыздар жұмысқа орналасып, жұмыссыздар санынан шығады. Одан бір бөлігі жамағат экономикалық секторынан тыс қалып жұмысынан айырылып қалғандар, үй бикесіне айналады, сондай ақ жасы келгендер зейнетке шығады. Кейбір жұмысынан айырылған адамдар жұмыс іздеп,  жұмыс  таба алмай, жұмыс іздеуді тоқтатып, жұмысқа жарамсыз топқа ілініп қалады.Сондай ақ жұмыссыздардың басты бөлігі жұмыс іздеуде болады. Олардың басты бөлігі жоғары білімі бар кісілер;  студенттер; жұмыс істемей үйде отырған айелдер;  болып табылады. Экономикасы тұрақты болған жағдайда адам саны, жұмыссыз қалғандар мен жұмыс іздеп жүргендердің саны тең болып келеді.

 

Сурет 1 – «жұмыспен айналысатын адамдар», «жұмыссыздар» және «жұмыс күші тобына жатпайтындар» котегориялардың арасындағы өзгерістері*

*Источник: Сидорович В. А. Курс экономической  теории. – М., 2007. – С. 345.

 Жұмыссыздықтың  негізгі көрсеткіш деңгейі жұмыссыздық  болып табылады. Жұмыссыздықтың  деңгейі (rateofunemployment - u)жұмыссыздар саны жалпы жұмысшылар күші санының қатнасы пайызымен есептеледі:

 

,  (2)

Статистика бойынша еңбек көрсеткішілерінің деңгейі, жұмысшылар күші деңгейінің дәрежесі қатысуының ең алды маңызы көрсеткіші (labourforceparticipationrate),мұндағы пайызды есептеу үшін: жұмысшылар күші деңгейінің қатнасы= жұмысшылар күші / ересек жастағы халық санына бөлінеді.

 

 

1.2 Жұмыссыздықтың түрлері мен олардың себептері

Жұмыссыздық безработица макроэкономический рынок труд

Жұмыссыздық  - бұл еңбек базарымен байланысты жағдай болып табылады. Халықаралық ұйымы еңбек  ұйғарымы – жұмыссыздарды анықтайды, жұмысы жоқтарды, жұмыс іздеп жүргендерді және жұмысқа кірісуге дайын кісілерді тізімге алады. Ресейлік заңы бойынша жұмысқа жарайтын кісілер жұмыссыз деп аталады. Сонымен қатар әлеуметтік қорғау орындарына  жұмыс сұрап келен, жұмысқа жарайтын  немесе мамандығы бойынша  жұмыс іздеп келген азаматтардың барлығын тіркейді.  Жұмыссыздар деп заң бойынша жұмысқа жарамды  жас азаматтарды, сол елде тұрақты мекен жайы болуы керек,жалданбалы жұмыста істемеуі керек, кәсіпкерлікпен айналыспауы қажет, күндізгі оқу бөлімдерінде оқымау керек, немесе жедел әскери қызметін өтемейтіндер және еңбек биржасында тіркеуде болуы қажет, сонан соң заңды түрде жұмыссыздар тобына енгізіледі.

Қазіргі экономистер жұмыссыздықты еңбек базарынтабиғи мәселе деп қарастырады.  Экономисттер жұмыссыздық түрлерінің анализіне үлкен көңіл аударып, бақылап отырады. Жұмыссыздықтың түрлерінің критерилер шегінің, оның шығу тегі мен созылмалығын, және басты жұмыссыздықтың структуралық, фрикционды мен циклдық (коньюкторлы)1 болып бөлінеді.

Уақыт өткен сайын тұтынушылар сұранысы үлкен өзгерістерге тап болғандығынан, сол талаптарға сай жұмысшыларды талап ете бастады. Елімізде тауарлар мен қызмет көрсету түрлері, қазіргі заман жабдықтарын пайдалана бастады, жаңа технология прогресіндегі қызметін атқаруды талап етеді. Сонымен қатар структуралық істеп шығаруды қайта құрып, ескі нысандарды және жабдықтарды қысқартып, олардың орнына қазіргі заман нысандары мен жабдықтарын енгізе бастады. Осыған байланысты жаңа кадрлар дайындау мен жұмысшылардың біліктілігін көтермелеу, сонымен қатар жұмысшыларды қысқартуға тура келді. Оның себебі жұмысшының орнын қазіргі заман технологиясы бойынша автоматтандырылғанны болып табылады.

Жұмыссыз қалған кадрлар өз проблемаларын  еңбек базарында бірден шеше алмай, біраз бөлігі жұмыссыз қалады. Оның себебі қазіргі заман технологиясын, жұмысшылар тез игере алмағандықтан. Сонымен қатар жұмыс беруші де қазіргі заман технологиясына сай мамандықты игерген жұмысшыларды қабылдауға тырысады. Жұмыссыздықтың түрлері көбейіп бара жатуының себебі, жұмыс беруші болып табылады. Сондықтан жұмыссыздықтың бұл түрін структуралы деп аталады. Жоғарада айтып өткендей ақ, оның себебі есептеуіш машиналары мен электронды техника, соның салдарымен төменгі сатыда тұрған жұмыскерлердің керегі болмай қалғандығы себеп болды. Олар; есепшілер, машинистер составы, жұмыс жүргізушілер т.б. мамандар2.

Бірқатар батыс ел экономисттері структуралы жұмыссыздықты айырықша деп табады. Оның себебі  мекемелерде айлық төлемінің төмендеуінің салдарынан жұмыстан босап кеткен жұмысшылар, өз мамандығы бойынша басқа мекемеге, бұрынғы айлық ақысынан да жоғары жұмысқа орналасауына мүмкіндігі бар болады.

Жұмысшылардың еркі бойынша өз қызмет орнын таңдауына құқығы бар, сондай ақ жұмысшы өз үйіне жақын аралықта жұмысқа орналасуы мүмкін, ал кей біреулері мамандығына сай жұмыс іздеуде болады, сонымен қатар жұмыссыздар да жиі кездесіп тұрады.Ондай жағдайда еңбек базары өте икемзіз жағдайға тап болып, жұмысшылардың орындарын саны мен сапасын толықтыру үшін мекеме әрекетте болады. Бұл жағдайды жұмыссыздықтың фрикционды түрі деп атайды.

Жұмысшының жұмыстан кетуіне өзі себепші болғандықтан, жұмыссыздықтың фрикционды болуы мүмкіндігінен қашып құтыла алмаймыз, дейді кейбір экономисттер. Сондай ақ жұмыскерлер аз төлемді айлықтан кетіп, жалақысы жоғары болған басқа жұмысқа орналасады.Бұл жағдай әрине халықтың тұрмыс жағдаының әлеуметтік деңгейі жоғарылайды сонымен қатар рационалды түрде еңбек ресурстары да жұмысшыға ыңғайлы болып келеді.3

Жұмыссыздықтың фрикционды түрі еркін болып саналады, жұмысшының уақытша жұмыссыз жүргені өз еркіндігі болып келеді. Өнеркәсібі дамыған мемлекеттерде, экономикалық белсенді халқының саны фрикционды жұмыссыздық 2-3% құрайды. Фрикционды жұмыссыздық түрі шарасыз болып табылады. Структуралы мен фрикционды жұмыссыздықтың айырмашылығын салыстыруға болады. Олардың айырмашылығы фрикционды жұмыссыздар оңай ғана жұмысқа қалаған уақытында орналаса алады, ал структуралы жұмыссыздар білім деңгейін өсіріп барып, сонан соң жаңа жұмыс орнында жұмыс істеп үйренуі қажет болады, ондай жұмысшыны жұмысқа қабылдау алдында, жұмыс берушінің талабын ақтай алмайтыны анық болады. Структуралы жұмыссыздардың  көбейюіне осындай жағдайды мысал ретінде қарастыруға болады.

Экономисттердің болжамы бойынша, структуралы және фрикционды жұмыссыздар деңгейі табиғи болып келеді деп белгілеген. Фрикциондық жұмыссыздық бұл – еңбек базарының динамикалық себебінің салдары болып табылады, ал структуралы жұмыссыздық – территориялық немесе мамандығының сай келмеуі салдарынан, еңбек базарында сұранысқа ие болмағандығынан  келіп шығады. Сонымен қатар, жұмыссыздықтың табиғи деңгейі – жамағаттың минималды деңгейінің дәрежесі,  төмен түсуі мүмкін емес және толықтай еңбекпенайналысады деген түсінікке сәйкес келеді. Сондай ақ, толықтай еңбекпен қамтылған деп адам басының саны емес, еңбекпен қамтылған есебіне жатады, сонымен қатар жұмыссыздықтың табиғи деңгейі белгілі екенін жоққа шығармайды.