Қазақстан Республикасының инновациялық инвестициялық қызмет тиімділігі

 Инвестициялық процесті  басқаратын мемлекеттік органдардың  міндеттері мыналарды көздейді:

- ел экономикасын дамыту  басымдылықтарын анықтау; 

 мемлекеттік инвестициялық  программалар, инвестициялық 

 басымдықтар жобаларын  жасау; 

- мемлекеттік орталықтандырылған  инвестициялық қаржылардың үйлесімді  тартылуын қанағаттандыру;

- инвестициялық қолайлы  жағдай жасау, осы негізде үлттық  экономикаға 

 тартылатын капитал  ағымын жөне олардың басымдық  салаларға 

 жіберілуін канағаттандыру.

 Инвестициялық қызметке  қолайлы орта қалыптастыру факторларына  ең алдымен экономикалық және  саяси тұрақтылық, жеке секторларға  демеу көрсету, инфрақұрылымдарды,  бақылау жүйесін дамытуы, шетел  инвестицияларына қатысты зандылықтар  тұрақты болу т.б. қамтылады. 

 Осы міндеттерге байланысты  мемлекеттік инвестициялық саясаттың  негізгі принциптері анықталады. Олардың қатарына мыналарды атауға  болады:

 инвестицияны қаржыландыру  көздері көпжақты болу;

- инвестиция ең жоғарғы  деңгейде қайтарылымды болу;

- инвестициялық салаларыды  орталықтандырмау;

- инвестициялық белсенділікте  экономикалық және ұйымдастырушылық 

 әдіс, тетіктерді пайдалану; 

 Инвестицияны тартуды  жүзеге асырудағы басымдықтарды  тандау мынадай қажеттіліктерден  бастау алады: 

- экономиканың басқа  секторларын инвестициялау үшін  валюталық 

 қаржы түсуін қанағаттандыратын  экспорттық потенциалды дамыту;

- ел мүддесі жүйесін  қүрайтын салаларға мемлекеттен  демеу көрсету; 

- ішкі және сыртқы  нарықтарға жоғары сүранысқа  жетерліктей бәсекелік 

 қабілетті әнім өндіретін  өндірістерге инвестиция жасау; 

- жоғары деңгейде дайын  өнім шығаратын өндірістер мен  салаларға 

 инвестиция жасау; 

- салалар мен аймақтық  өңірде қүрылымдық-технологиялық.  елеулі 

 езгерістер жасау тұрғысынан  бағалау; 

- жалпы экономиканы ілестіре  есіруге қабілетті "өсу нүктесін"

 нысаналаған нүктелік  инвестиция жасағанда шетелдік  капитал тиімдірек 

 болады;

 Сөйтіп, инвестицияны  тартудағы саясатты жүзеге асырудың  экономикалық механизмдерінің негізгі  бөлігі ұлттық жөне шетелдік  жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік  реттеуден, оны экономикалық жағынан  ынталандырудың шаралар жүйесі  болып келеді.

 Сөз соңында шетел  инвестициясын тиімді пайдаланудың  мынадай шараларының жиынтығын  көрсетуге болады:

- сырттан алынған қарыз  бен несиені бюджет тапшылығын  жабуға 

 қолдануды тоқтату,  оны әлемнің озық технологиясын  алуға, яғни инновация саласына  жұмсау;

- мұнай-газ саласының  даму стратегиясын қайта қарап,  Қазақстан 

 мұнайын кешенді және  терең өндеу негізінде жан-жақты  пайдалану бағытына 

 көшу;

- шетел инвестициясын  шағын және орта кәсіпкерлікті  дамытуға 

 жұмылдыруды ынталандыру; 

- шетелдік компаниялардың  басқаруына берілген ірі кәсіпорындарға 

 мемлекеттік бақылауды  күшейту; 

- шетел капиталына берілген  жеңілдіктерді шектеу және бірте-бірте  оны 

 жою. Шетеддік және  отандық инвесторларға бірдей  жағдай жасайтын инвестициялаудың  ұлттық режиміне көшу;

 Сайып келгенде айтарым,  тәуелсіздікке ие болған осы  он екі жыл уақыт ішінде  еліміздің Үкіметі шетелдік компаниялармен  жүмыс жөнінде біршама тәжірибе  жинақтап үлгерді. Олардың қарым-қатынастағы  негізгі пайдаланатын тәсілі  халықаралық құқықтық нормаларды  да меңгеріп келеді. Демек, ендігі  жерде орынсыз талаптарға, бұлаңқұйрық  өрекеттерге көр көне берудің  жөні келмес. Оның үстіне кәптеген  шетелдік компаниялардың жақсы  дамып келе жатқан Қазақстан  экономикасын инвестициялауға мүдделі  екені сезіледі. Осы жағдайды  пайдалана отырып, іште жүмыс  істеп отырған шетелдік компанияларға  шектен шықпауды, Қазақстаннның  қүқықтық зандылықтарын қүрметтеуді,  елдің жағдайымен санаса отырып  жүмыс істеуді ескертетін уақыт  жетті деп есептеймін.

 Инвестиция - экономика  емшісі. Бүлай дейтін себебім,  үзақ мерзімдік заемдар мен  басқа да несиелерді қалай  жүмсау, қайда бағыттау қолында  билігі барлардың еркінде болса,  ал инвестиция- шаруашылықтың белгілі  бір саласының нақты буынындағы, айталық зауыт пен кеніштегі  экономиканы сауықтыруға жүмсалатын, нақты иесі белгілі қаржы. 

 Қорыта айтқанда, сырттан  қарыз алу, инвестицияны тарта  білу еліміздегі біршама бір  ізге түсіп келе жатқаны рас.  Алайда, осынау қарыздарды қайтару  жолдарын да алдын ала қарастырған  жөн. Әйтпесе, келешек ұрпақты  қарызға белнлсінен батырғаннан  үтарымыз шамалы болатынын да  ойлауымыз керек. 

 Осы қиын кезеңде  алдарына қойылған міндетті, рның  ішінде өндірісті дамыту жөніндегі  міндетті сабырмен, сеніммен, ешкімге  жалтақтамай жоне сырттан ешкімнің  араласуынсыз шешу үшін Президент  пен Парламенттің Үкіметке, Премьер-министрге,  оның орынбасарларына кең өкілеттіктер  мен қүқықтар беруі объективті  қажеттілікке айналып отыр. Әрине,  бүл ретте Үкімет істің жай-күйі, атқарылған жүмыс туралы халықтың, Президенттің және Парламенттің  алдында үдайы есеп беріп отыруға  тиіс.

 Жаңа ғасырды салиқалы  ой, сындарлы іспен бастау керек.  Осыған орай 

 экономикалық реформаларды  алға апару үшін, елдің жағдайын  түзеу үшін 5

 жылдық нарықтық жоспарға  көшу керек (бағдарлама жасау  керек) деп ойлаймын. Онда басты  мақсатты айқындап, қандай мәселелерді  шешу, неге басымдық беру қажеттігі  (аймақтық экономикаға ма, өндіріске  ме, шағын косіпкерлікке ме және  т.б.) көрсетілуі керек. Алайда, бүл  социализм түсындағы бесжылдық  жоспарды аңсау емес, дегенмен  сол тұстағы оң тәжірибеден  де бас тартпауымыз қажст. 

 

Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды  құқықтық

реттеу мәселелері

 Қазақстандағы шетел  инвесторларының кәсіпкерлік іс-әрекеттерін  республикалық сыртқы экономикалық  іс-әрекеттің бір бөлігі ретінде  қарастыруға болады. Сәйкесінше  «шетел инвесторы және сыртқы  экономикалық іс-әрекеттерінің субъекті»  түсініктерінің арақатынастарын  қарастырып сыртқы экономикалық  іс-әрекеттердің субъектісіне жататындар:

 Қазақстан Республикасының  азаматтары; Қазақстан Республикасының  заңды тұлғалары; ҚР өкіметі;  азаматтығы жоқ тұлғалар; шетел  азаматтары; шетел заңды тұлғалар; шетел мемлекеттері; халықаралық  ұйымдары.

 Қазақстан Республикасының  заңды тұлғаларының ерекше атап  өтетін жағдайы шетелдіктердің  кәсіпорында үлесі бар. Шетел  кәсіпорындары-ол да заңды тұлға,  бірақ Қазақстан Республикасының  заңына сәйкес бекітілген шетел  емес Қазақстандық.

 Шетел заңды тұлғалар-бұл  да заңды тұлға. Бірақ ол  Қазақстаннан тыс шетел мемлекеттерінің  заңына сәйкес құрылған. Қазақстанда  өкілеттіліктер, фирмалар арқылы  мемлекеттік өндірістерде жұмыс  істейді. 

 Шетел инвесторларының  барлығы сыртқы экономикалық  іс-әрекеттердің субъектілері болмағанына  қарамастан, барлық шетел инвесторлары  сыртқы экономикалық іс-әрекеттердің  субъектісі болып табылады.

 Шетел инвесторға мемлекеттік  заңды тұлғалар, шетел азаматтары  азаматтығы жоқ тұлғалар, шетелде  тұрақты тұрғын жайы бар Қазақстан  Республикасының азаматтары, шетел  мемлекеттері, халықаралық ұйымдар. 

 «Валюталық реттеу  туралы» Заңның 1 бабына сәкес  резиденттерге жататындар: Қазақстан  Республикасында тұрғын жайы  бар сонымен қатар уақытша  шетелде немесе Қазақстан Республикасынан  тыс мемлекетте қызмет бабы  бойынша жүрген жеке тұлғалар; дипломатиялық, сауда және басқа  да Қазақстан Республикасының  ресми өкілеттері. Қазақстан Республикасының  заңдылығы сәйкес құрылған барлық  заңды тұлғалар.

ҚР-да инновациялық қызметті мемлекеттік қаржыландыру

 

Қазіргі кезде Қазақстанда  инновациялық белсенділіктің төмендеуі  инновациялық қызметке салымдардың  жоғары тәуекелі мен байланысты болады. Бұл тәуекелдік жоғары болуы инновациялық процесті қаржы-несиелік қамтамасыз ету  әдістері мен ұйымдастыру принциптерінің жетілмегеніне және инновациялық қызметті қаржыландырудың нормативті құқықтық негізінің жетілмегенімен де тығыз  байланысты. Нақты өндірістік сектордағы инновациялық процесті тоқтатудың негізгі себептеріне келесілер жатады: тапсырыс берушілердің төлем қабілетсіздігі, ішкі және әлемдік нарықта өнімнің бәсекелестігі қамтамасыз ететін инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі.

Қазақстан үкіметінің алдында  экономикаға ұзақ мерзімді ресурстарды  тарту үшін оңтайлы жағдай жасау  мәселесі қойылуда.

Ол ұйымдастырушылық экономикалық қатынастардың жиынтығын қылыптастыру қызметімен тікелей байланысты болады, ол инновациялық процесті қаржылық қамтамасыз ету үшін жүзеге асады. Өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінде инновациялық қызметтерді қаржыландыру негізінен мемлекеттік емес көздерден жүзеге асады. Жаңа технология мен өнеркәсіптік жаңалықтарға ішкі Қазақстан нарығында төлем қабілетінің төмендеуіне байланысты ғылыми зерттеу және жобалау жұмыстарына демеуші әрі бағыттаушы болып, ал жұмыстарға тапсырыс беруші болып мемлекет шығады. Бұл үшін несие немес қайтарымсыз субсидиялар беретін арнайы қорлар жүйесі қалыптасуда. Отандық инновациялық қызмет нарығы мен ғылыми сыйымды өнімдердің дамымауына байланысты арнайы қорлар, инновациялық қызметті қаржыландыру механизмін нарықтық шартардың жағдайына жақындатуға көмек беруі. Мұндай қорлардың халық шартардағы салалары бойынша қалыптастыру инновациялық қызметті қаржыландыру мәселелері бойынша шешімдерді орталықсыздандыруға мүмкіндік береді.

Соңғы төрт жылды салыстырып қарасақ зерттеулер мен өңдеулерге қаржы бөліну жылдан жылға артуда. Ол келесі (№) кестеде көрсетілген. 21.1. жоғары оқу орнын қаржыландыруға да бюджеттен ақша көп бөлінуде. Тек қана 2001 ж ғана азайып кеткен.

1999 ж салыстырғанда 2002 ж зерттеулер мен өңдеулерге  жұмсалған ішкі шығын көлемі 5% өскен. Яғни 1999 ж 27, 2002 ж 32% құралған.

кесте

 

Зерттеулер мен  өңдеулерге жұмсалатын ішкі шығындардың  қаржыландыру көздері

(млн. тенге)

	1999	2000	2001	2002
Зерттеулер мен өңдеулерге жұмсалатын ішкі шығындар Барлығы: Бюджет қаражаттары Жоғары оқу орындарын қамтамасыз етуге бөлінген бюджеттік аударымдар  Меншік қаражаты Тапсырыс берушілер қаражаты Шетел инвесторларының қаражаттары	3706,9   1534,5     1,7 506,8 1577,0   86,8	4706,9   1980,8     3,0 857,3 1759,5   106,3	7154,1   2847,8     1,1 1592,7 2515,6   196,9	9633,0   3974,0     49,5 2539,5 2989,9   80,1

 

 

Қаржыландыру көздері  бойынша 1999 жылы зерттеулер мен өңдеу  жұмыстарына жұмсалған ішкі шығынның пайыздық құрылымын талдап қарастырсақ, онда тапсырыс берушілердің қаражаты 43%, бюджет қаражаты 40%, меншік қаражаты 14%, ал шетел қаражаты 3% құраған. 2002 жылы осы көрсеткіште дәрежесі мынадай  болған. Тапсырыс берушілердің қаражаты 31%, бюджет қаражаты 40%, меншік қаражаты 26%, ал шетел қаражаты 2% құраған. Яғни, 1999 жыл мен 2002 жыл көрсеткіштерін салыстыра отырып соңғы жылдары  өз меншігіндегі қаражат арқылы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарын іске асырушылардың  саны көбейгендігін көруге болады. Оған жекеменшік салада осы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарына көп  назар аударып жатқаны әсер еткен.

Дамыған нарықтық экономикалы  елдер мыс, АҚШ мемлекеттік бюджеттің  ЖҰӨ-ң 2,2-2,7% осы зерттеулерге жұмсалған  францияда 1,8-2,3%; Германия мен Жапония 2-2,9%; Англияда 2-2,5% жұмсалады. Батыстағы  экономикалық ынтымақтастық пен  даму ұйымына кіретін елдердің НИОКР-ға жұмсалатын шығыны ЖҰӨ-ң 2,2% құрайды. “ірі жеті” елдерде-2,4%, ал АҚШ-2,6%, Ресейде 0,9% көрсеткішін құрайды. Қазақстанда бұл көрсеткіш өте төмен деңгейде болып табылады.

Нарықтық қатынастар жағдайындағы инновациялық саланы қаражаттық қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесіне сүйене отырып, мұндай қаржы үшін тек орталықтан емес, сондай-ақ бюджеттік емес әртүрлі  қорларды, шартты  қайтару несие  түрін қолдануға болатынын айтуға болады.

Орталықтанған қорлардан  жаңа бәсекелі өнімге баға қосымшаларын төлеуге болады. Мемлкеттік инвестициялық  саясат даму бағдарламасының негізінде  іске асады. Оған жататындар:

- капиталдың тез айналымын және жоғары бюджеттік тиімділікті қамтамасыз ететін салаларда өндірісті дамыту;

- ғылыми сыйымды салалар мен жоғары технологияны, жоғары деңгейлі өңдеу салаларына қолдау көрсету;

- экономиканы технологиялық қайта құру негізінде бәсекелі машина жасау өнімін өндіру;

- Рогов С. НИОКР как способ существования-независимая газета-наука, №4, 19 апрель 2000г-с2. 2 Иннов-ные и инвест-е процессы в переходной пери. Сборник научных трудов/ Под ред. Б.М.Рудзинского.-М.: Институт экономики РАН, 1993.-с64.

Мемлекеттік инвестициялық  саясатта маңызды орынды экономикалық өсу ырғағының жоғарлауы алады  және дәл осы Қазақстандағы экономикалық өзгерістердің негізгі бағыты болып  табылады. Үкіметтің ағымдағы бағдарламасы оңтайлы инвестициялық жағдай  жасауды қамтамасыз етеді . Ол жоғары технологиялы өнімге, өндірістік қызметті қайта қалыптастыруға, өндірістің инфрақұрылымын жаңартуға және жеке секторға қуатты қайта құруға тікелей инвестицияның  ағымына үлес қосады.

Экономиканың тоқырау  жағдайында мемелкеттік бюджеттен  тек жалпы экономикалық деңгейдің  дамуына әсер ететін маңызды иннвестициялық жобалар ғана қаржыландырылуы керек. Қайтымсыз бюджеттік қаражатты  бөлген кезде несиені беру принциптеріне  негізделуі керек, чғни тез, қайтару  және төлем принциптері мемелкеттік  бюджеттен бөлінетін ақша қаражатаның  қайтымын жоғарлату үшін басқа да принциптерді қолдануға болады: