пайдалану арқылы фирманың
шығындарын азайтып, өндіріске
қолайлы жагдай жасау, қүрал-жабдықтармен
технологиялау, фирма мүшелерінің
шеберліетері мен нарықтық экономикадағы
сұранысқа қарай инвестициялық
жоба жасау жүйелерінен тұрады.
Сонымен қатар инвестициялау
жүйесіндегі мемлекеттік органдар
мен байланыс, ал экономикасының
жағдайы, экологиялық стандарт, шығарылатын
өнімнің сапасы ескерілуі тиіс.
Мұндай классикалық инвестициялар
типі мен (төуекел) мен еңбек
сферасындағы жүзеге асады.
Кез-келген кәсіпорынның
экономикалық потенциалының сақталуы
мен дамуына кәсіпорын қызметі
мен менеджмент, инвестор шеберліктері
қажет. Инвестициялық қызмет субьектілеріне
инвестициялық қызметті іске
асырушы инвесторлар, физикалық
және занды жеке тұлғалар, тапсырыс
берушілер, орындаушылар, инвестициялық
қызметті қолданушылар мен үйымдық
жеткізушілер, банк және қауіпсіздендіру
қызметкерлері, инвестициялық процеске
қатысушылар енеді. Сонымен қатар
инвестициялық обьект қызметіне
қолданушылар қатарынан физикалық
жеке тұлғалардан бастап, заңцы
түлғалар, мемлекеттік органдар, шет
мемлекеттер халықаралық қызмет
Қазақстан зандарында арнайы
Президент жарлығы бойынша салық
және бюджетке төленетін міндетті
төлемдер, «Шетел инвестициялары
мен инвесторлары", «Ішкі басқару
мен қарыздар", «Қазақстан Республикасының
инвестиция қорлары", жөне өзге
де нормативтік актілерін түрінде
еліміздің заңында өмір алған.
Қазақстан мен ТМД
елдерінде инвестиция тартып, қаржы
жинактау жылдамдығы онша жақсы
емес. Бізде ол жалпы ішкі өнімнің
4/3 процентін құрайды. Деген мен,
алғашкы жылдарға қарағанда, соңғы
жылдары шетелден инвестор тарту
біршама жандана түсті. Оған
еліміздегі саяси түрақтылық
шикізат қорының молдығы инвесторларды
заң жүзінде қорғау басты рол
атқарып түр. әсіресе, Президентіміз
Нүрсүлтан Назарбаевтың соңғы
кездегі Америка Қүрама Штаттарына,Германия
мен Польшаға сапарлары күткен
үмітті ақтады. Инвестиция салудан
дамыған, өркениетті басқа да
мемлекеттер де тартынып отырған
жоқ.
Деректерге сүйенетін
болсақ, қазіргі кезге дейін Қазақстанға
келген инвестицияның 40 процентін
АҚШ, 25 процентін Оңтүстік Корея,
13 процентін Англия инвесторлары
қүрайды екен. Жалпы кәлемі 9,5 миллиярд
доллар түратын Қытай Халық
Респупликасымен жасалған келісім
өз алдына бір бөлек.
Нарықгық экономикада
инвестицияның негізгі үш түрі
кең қолданылады. Атап айтқанда:
займ арқылы, несие беру жөне
тура инвестициялау. Осы үшеуінің
ішінде бізге қолайлысы орі
тиімдісі- тура инвестиция. Өйтксні
мүнда шетел инвесторларының
басқаруына берілген кәсіпорындар
мен бірлескен кәсіпорындар өздерін
өздері қаржымен қамтамасыз етіп
бар жүмысты өздері жолға қоюға
міндетті. Оазір бүл нөтижесін
беріп отыр. Біріншіден, кәсіпорындар
бар қуатында жүмыс істейді.
Екіншіден, өндірген өніміне қарай
занда белгіленген тәртіппен
салық төлеп отыр. үшіншіден, жүмыссыздықты
азайтуға өзіндік үлесі бар.
Соңғы жылдары белгілі бір
өндіріс орындарын шетелдік компаниялармен
фирмалардың басқаруына беру
арқылы инвестиция тарту тәжіриебесі
елімізде көбірек қолданылып
жүр. әсіресе, бүл шикізат өндіруші
салаларда шетелдік инвесторлардың
айрықша ынта-ықыласын тудырып отыр. Өйткені
әбден тіс қаққан, не нәрсе болсын өріден
ойлайтын шетел кәсіпкерлері шикізат
өндіріп, оны экспорткд шығарып сатудан
үтылмайтыны анық. Сол себепті олар Қазақстанға
үлкен қызығушылықпен капитал салып отыр.
Бүл дәл қазір екі жаққа тиімді. Осындай
төртіппен жекешелендірген өндіріс орындарының
саны бүгінде 60-тан асады. Оның басым бөлігін
отын мен энергетика салалары қүрайды.
Қазақстан экономиканың
қаржылық тұрақтануы сатысына
ену кезеңінде инвестицияны тартудың
қатаң әдістерін қолдана бастады,
бұл әдістер төмендегідей бағыттарды
қамтиды:
- Үкіметтік несиелер
мен кепілдемелерді шектеу (өйткені
үкіметтік несие алдын-ала ақы
тәлеуді, кепілдемелерді ұсынуды
және белгілі сомалардың процентімен
қайтарылуын талап етеді.) Мұндай
жағдайда елге келіп жатқан
шетел инвесторларын көбейтуге
арналған мүмкіндіктер кеңейіп
жатыр. Капиталды тартудың мүндай
формасының басымдылығы өр түрлі
түсіндіріледі:
- Тікелей шетел инвесторлары
донордың үзақ мерзімдік мүдделерінің
жүзеге асуына мүмкіндік береді;
- Донордың өндірістік
процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі
болуы-
тиіс;
- Елеулі көлемде қаржылық
ресурстардың ағылып келуін қамтамасыз
етеді, ол сыртқы
қарыздардың төлену проблемасына
әсер етпейді;
- Тікелей шетел инвестициялары
іскерлік және шаруашылық
белсенділікті қамтамасыз
ете отырып, өндірістік және ғылыми-техникалық
ынтымақтастықтың әр түрлі формаларының
кең түрде таралуына ықпал
етеді.
Мұның барлығы Үкіметтің
орта мерзімдік инвестициялық
бағдарламасын қабылдау жөне
жүзеге асыру үшін бағыт-бағдар
беруге мүмкіндік жасады. Қазақстан
Республикасы экономикасына тартылатын
айналым капиталының ұлғаюы жеке
жобалар бойынша жекешелендіру
процесінде көрініс тапты. Оның
өрістеуі белгілі мөлшерде төлем
төлемеу дағдарысы сияқты түйінді
мөселені жеңілдетті, өндірістердің
іскерлік белсенділігін көтеруге
және озық технологияларға өту
процесін жеделдетуге мүмкіндік
береді.
Инвестицияны тартуда
Қазақстанды дамытушы елдер тәжірибесімен
салыстыра отырып, Аргентина саясатымен
белілі бір ортақтықтың бар
екендігін атап етуге болады.
Өйткені Қазақстанда жүргізілген
4 кезең темендегідей нәтижелерге
әкеледі:
- реформалаудың бірінші
кезеңі- инвестициялық жекешелендіру
қорының
қалыптасуына және
капиталдың үкімет кепілдемесі
арқылы тартылатындығына
жағдай жасады.
- екінші кезең- жекешелендіру
процестерінің белсенді жүруін
және акцияларды мемлекеттік
пакеттерінң 80%-ке дейін шетелдік
инвесторларға сатылуын амтамасыз
етті, осы уақытта төлемдердің
теленбеуі және отандық тауар
өндірушілердің банкротқа ұшырауы
мәселелері қабат-қабат жүріп
отырды.
- үшінші кезең- жекешелендіру
процесінде республикалық нарықта
шетелдік банктердің рөлін "тереңірек"
өтті, нәтижесінде инвестициялық
саясаттың Аргентиналық қателіктері
болған, атап айтқанда аз шығынды
әдіс өндеу, ғылыми технологиялар
салаларының туындауына жағдай
жасамай, керісінше дәстүрлі салалар
экспортын кеңейту қүралдарының
дамуына жағдай жасады.
Тиімді инвестициялық
саясаттың жоқ болуы өсу нүктесі
болып табылатын белгілі бір
салаларды анықтауға мүмкіндік
береді сыртқы экономикалық саясатты
иөсу локомотивінен" "тежеу
локомотивіне" айналдыруды, өлеуметтік
реформаларды ұстап тұру, халықтың
ағымдық табысының темен деңгейі,
сонымен бірге тұтынушылық несиенің
болмауы республика халқын инвестициялық
саясаттың белсенді субъектілерінің
біріне айналдырды. Бұл кездегі
тауар өндірушілердің жаппай
банкротқа ұшырауы шетел инвесторларының
көбеюі жағдайында жүріп жатыр
және ұлттық валютаны жоюда
Қазақстандағы саны 1300-ден астам
біріккен кәсіпорындар, яғни 20 мың
жаңа жұмыс орны бар кәсіпорындардың
құрылуына ықпал етті, осы кезде
кішкентай Сингапурде алғашқы кезендерде
жұмысшы орындарының саны 70 мыңға жеткен
еді. Экономиканың қазіргі кездегі төртінші
кезеңге енуі еңбек бөлінісінің халықаралық
жүйесіне кіру нәтижесінде мемлекет рөлін
күшейту қажет екендігін қайтадан талап
етіп отыр.
Жүйелей айтсақ, пайда
табу мақсатында Қазақстан Республикасының
қаржылық жөне қаржылық емес
активтеріне салынған барлық
шетел капиталдары екі үлкен
топқа : тікелей инвестиция жөне
сырттан қарыз бөлу болып бөлінеді.
Қазіргі кезде халықаралық қаржы
институттары мен шет мемлекеттер
Қазақстанға тікелей инвестициядан
гөрі, кредит беруге қүштар болып
отырғаны анық байқалуда. Мүның
сыры өзіне-өзі түсінікті. Кредит
үкімет кепілдігімен жақсы қорғалған.
Ал инвестициялық салымның қайтарымы
үзақ мерзімді қажет етеді,
әрі мүнда төуекелдің үлесі
жоғары. Экономикалық қауіпсіздік
жағынан алып қарағанда займның
да белгілі бір дәрежеде тиімсіз
жақтары бар. Займдар елдің
сыртқы кдрызын көбейтеді, оның
өтемі елдің валюталық түсімінің
қомақты бөлігін қажет етеді.
Ал тікелей инвестициялық тиімсіз
жағы, инвесторлар қаржысын өзі
қалаған жағына салады да қазақстандықтардың
мүддесі, қажет еткен сала ескерусіз
қалады. Үкімет кепіддігімен сырттан
тартылған займдар мен кредиттердің
экономиканың өндірістік жөне
кәсіпкерлік секторын инвестициямен
қамтамасыз ету мақсатында алғандығы
белгілі. Алдын-ала болжағанындай
бүл шара (сырттан қарыз алу
көлемін арттыру) экономиканың
түрақтылығын сақатп қана қоимай,
оны дамытуға тиіс еді. Алайда,
іс- жүзінде бөрі басқаша болып
шықты. Талдау нәтижелері көрсеткендей,
үкімет кепілдігімен тартылған
займдар мен кредиттер, негізінен,
бюджет тапшылығы мен түтыну
саласының қажеттіліктерін қаржыландыруға
пайдаланылуда.
Бүгінгі танда Қазақстан
шетелдік тікелей инвестиция
тарту көлемі жағынан ТМД елдері
арасында екінші орынды иеленеді.
Тікелей инвестиция, негізінен, бірлескен
кәсіпорындар қүру, еншілес кәсіпорындар
ашу және мемлекеттік кәсіпорындарды
жекешклендіруге шетел капиталын
қатыстыру есебінен іске асырылуда.
Өкінішке орай, Қазақстандағы көпшілік
бірлескен косіпорындар мен шетелдік
кәсіпорындар экономиканың жанама
секторларын ғана қамтып отыр,
әрі оған қомақты қаржы салмауда.
Тағы бір қынжынарлық
жәйт, Қазақстанға негізінен алып-сатарлық
мақсатты ғана көздеген үсақ-түйек
кәсіпорындар келуде. Ал өзінің
қомакды капиталымен келген ірі
кәсіпорындардың саны саусақпен
санарлықтай-ақ. Шетелдік инвесторларды
қызықтыратыны, негізінен, өнеркәсіптің
жылу шикізат саласы. Бүл салада
шетелдік инвестицияның салмағы
басым. Қазіргі кезде, Қазақстандағы
тікелей инвестицияның 60%-ы - мүнай-газ
саласының үлесіне тиеді. Басқа
өнеркәсіп салалары бойынша инвестицияның
үлесі мардымсыз. Мәселен, қара
металлургияда-5%, тамақ өнеркөсібінде-5%,
басқа салаларда-2%. Мүның ішінде,
түсті металлургияда ғана оның
үлесі көптеу-28%-ды құрайды. Соңғы
жылдары елімізде мүнай өнеркәсібі
жедел өркендеп, мемлекеттің валюталық
түсімінің негізгі көздерінің
біріне айналды. Бүған Республика
үкіметі де айрықша назар аударып
отыр. Алайда, экономика саласындағы
мамандардың атап көрсеткеніндей
тек өндірістің бір ғана саласын
инвестициялауға басымдық беру,
экономиканың басқа саласының
туралауына алып келеді. Мүның
салдары мынадан керінеді: Еліміз
жоғары өндірістік потенциалы
мен табиғи байлығының мол
қорының болуына жоғары білікті
маман кадрларының көптігіне
қарамастан әлемдік рынокта тек
шикізат өңцеуші ғана болып
қалмақ. Сондықтан, бұл мәселеге
асқан жауапкершілікпен, парасатнен,
біліктікпен қарап, жағдай жасау
қажет.
Шикізатқа деген әлемдік
сұраныстың күрт азаюы тек
өндіріс қарқынының бәсеңсуіне
ғана әкеліп соқтырған жоқ,
сонымен бірге осы салаға күйылатын
инвестиция келемінің кемуіне
де өз ыкдалын тигізді. Соңғы
әлемдік уақиға көрсеткішіндей,
тек шикізаттық әндіріске бағыт
үстаған экономикалық саясат, ішкі
экономикалық түрақсыздыққа үшыратады.
Үлттық экономикаға саясат, сыртқы
рынок конъюктурасының елеулі
түрде өзіндік әсері бар. Сөйтіп,
зертеушілердің атап көрсеткеніндей,
шетел инвестициясының республика
экономикасын жедел кәтеріп жіберетіндігі
туралы әңгімені айту әлі ертерек.
Тікелей шетел инвестициясының негізгі
бөлігі қаржы саласына несие пен қарыз
түрінде құйылуда.
Казақстан көз жетер
жақын болашақта "Казақстандық
кереметтің" болуын тікелей мүнай
саласымен тығыз бірлікте қарастыруда.
Сөйтсе де кейбір ғалымдар, атап
айтқанда А.Е. Есентүгелов Казақстанның
мүнай өндіру-көлемін-ұлғайту жөне
экспортқа шығару женінде керемет
жоспарлар жасауының ғылыми негізі
жоқ деп санайды. Шындығында
да мұнай өндіру көлемін арттыру
және оны шикізат күйінде экспорттаудан
түсетін табыс мардымсыз, әрі
ұзақ мерзімді нәтижесін беруге
қабілетсіз. Біздің ойымызша, ғалым
А.Е.Есентүгеловтың айтқан пікірлерінің
жаны бар. Қазіргі кездегі Қазақстанның
мұнай саласын дамытуға байланысты
стратегиясын қайта қараған жөн.
Мүнда негізінен, ел экономикасының
даму бағыттарында шикізаттық
бағдардың күшейіп отырғандығын
аңғармасқа болмайды. Қазақстанның
мұнай өнеркәсібі саласындағы
жаңа стратегиясы ескі бағдарлардан
толықтай бас тартып, Қазақстан
мүнайын жан-жақты пайдалануға,
яғни кешенді жоне терең өңдеуге
бағытталу керек. Экономиканың
мұнай, химия жөне мұнай өндеу
секілді секторларын дамытқан
орынды болмақ. Жәй мұнай өндіру
мен оны сол күйінде шетке
шығаруға қарағанда, мұнай енеркәсібі
саласын түбірімен қайта құрып,
оны өндеуге талпынып, сол бағытта
жұмыстар жүргізудің пайдасы
зор.
Сонымен, шетел инвестициясын
тарту мен пайдалануға байланысты
атқарылған істерді зерттеудің
нөтижелерін сарапқа сап, сыртқы
инвестициялаудың бұрынғы моделінің
тиімсіз болуының негізгі себептері
мынадан көрінеді:
- шетел инвестициясының
экономиканың нақты секторларына
аз бөлінуі;
- инвестициялық ресурстың
жарым жан құрылымы;
- сырттан алынған несиелердің
өндірістік емес мақсатқа, яғни
бюджет
тапшылығын қаржыландыруға
көбірек жұмсалуы;
- тікелей шетелдік инвестициясының
экономиканың нақты секторларынан
гөрі, қызмет көрсету,
сауда-саттық саласында пайдалануы;
- шетел инвестициясын
барынша өндіруші салаға жұмылдыру
тенденциясының өсуі, соның салдарынан
экономиканың өзге секторларының
тұрақсыздыққа ұшырауы;
- сырттан тартылған қаржының
қайтадан сыртқа кетуі т.б.
Жоғарыда тізіліп кеткен
мүндай кемшіліктер инвестициялық
саясаттың қайта қарап, оны
жағдайға сай түбегейлі өзгертудің
қажеттілігін көрсетеді. Басты
назар сырттан қаржының көп
көлемде тартуға емес, оны ең
алдымен тиімді, ұтымды пайдалана
білуге аударылуы керек. Бұл
жайында президентіміз Н.А.Назарбаевтың
өзі жаңа Үкімет мүшелері алдында
сөйлеген сөзінде былайша қадай
атаған еді: "Бізге инвестиция
қажет". Уақыт үкіметіміздің сапа
емес, сан көлемі құндығын көрсетіп
отыр. Жалған көтеріңкі мәлімдемелердің
жетегінде жүріп біз қайтарып
ала алмадық.