Ақша қызметтері

Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен  бірге қаржы – несие қатынастарына  да қызмет етеді. Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтауға болады:

• тауарлады  және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
• еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
• мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
• банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
• сақтандыру міндеттемелері;
• әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары.

Ақша  төлем құралы ретінде айналыс  құралынан өзара айырмашылықтары  бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек қана сату-сатып  алуды аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатынасты ақшаның өз бетінше  еркін қозғалысы байқалады. Тауарды  несиеге сатып ала отырып, сатып  алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштық міндеттемені жазып ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретінде қызмет атқарады.

Төлем құралы қызметін толық бағалы емес нақты  ақшалар (қағаз немесе несие), ал борыштық міндеттемелерді өзара өтеуде идеалды  ақшалар атқарады.

Төлем құралы ретіндегі ақшаның қызметі оның бұдан бұрын қарастырылған қызметтерінен  айырмашылығы болғанмен ол олармен  берік байланыста екені анық. Ақшаның  төлем құралы қызметі, оның құн өлшемі және айналыс құралы ретінде қызмет етуі барысында көрінуі мүмкін. Ақшаның  төлем құрал ретінде қызмет етуінің  дамуы резервтік қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау  қызметтерінің туындауының қажет  екенін көрсетеді.

Ақшаның төлемқұралы қызметін атқаруына  байланысты ақша айналысы заңы өзінің неғұрлым толыұ көрінісін тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, онда қолма – қол ақшаға қажет емес. Бұл айналыстың қолма–қол ақшаға деген қажеттілігін азайтады. Бірақ  төлем мерзімі жақындаған сайын  борыштарды жабу үшін ақша айналымының  қажеттілігі артады. Өзара өтелетін төлемдер соммасы айналыс үшін ақшаның  санын азайтады. Егер қандай да бір  бөлмеде, борыштық міндеттеме бойынша  төлем өз уақытында түспейтін  болса, онда бұл өзімен бірге басқа  да төлемсіздік тізбесін тудырады.

Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуына  талап етеді. Ақшаның қорлануның қажеттігі Т – А – Т айналымының екі актілері Т –А және А – Т айырылумен байланысты.

Капиталистік  қоғамдық формацияға дейінгілер үшін байлықты «таза қазына» жормасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым  қорлануы тән келеді. Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебі олар шын мәнісінде айналыстан тыс жатқан ақшалар болды. капитализм тұсында бұл қазыналар несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда  әкелетін капиталға (өнеркәсіптік немесе сауда) айналады. Қазына жинау қызметінің қажеттігі тауар өндірісімен  байланысты болды. айналым капиталын  немесе тұтыну заттарын алу үшін ең бастысы ақшаны жинау қажет.

Әрбір тауар  тек қана жекелеген қажеттілікті анықтайды және олар жалпы байлықты білдірмейді. Толық бағалы ақшалар (алтын) материалданған құнның формасы  ретінде байлықтың жалпы өкілін сипаттайды. Демек, қазына жинау құралы қызметін тек қана толық бағалы немесе нағыз ақшалар орындауы мүмкін. Қазыналарды  қорландыру – алтын монеталар  мен алтын құймаларын жинақтау түрінде  жүзеге асады.

Металл  ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана ақша айналысын  реттеуші ролін атқарған болатын. Өндірістің және тауар айналысының кеңеюі барысында  металл ақшалар қазынадан айналысқа  шығып отырды немесе керісінше.

Қазіргі жағдайда қазына жинау қызметі айналыстағы  ақша массасын реттегіш ролін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сақтандыру қоры ретінде болады.  Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелдіктің  болуына кепілдеме береді. 1998 ж. 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісіндегі монетарлық алтынның қалдығы 4178,1 млн теңгені құрады.

Несиелік  және қағаз ақшалар қазына жинау  құралы қызметін атқара алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ. Бірақ  та осы қызмет негізінде олар қорлану  қызметін жүзеге асырады. Ақша айналыс  саласынан уақытша шығып қалғаннан  кейін олар қорлана бастайды. Қорлану  қызметінде ақша өзінің құнын сол  формада сақтай отырып, олар кез  – келген уақытта айналысқа төлем  немесе айналым құралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін.

Тауар өндіріс жағдайында қорлану  екі формада жүреді:

• кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттардағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
• банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.

   Несиелік механизмнің арқасында  кәсіпорындар мен халықтың

ақшалары  банктен берілетін қарыздар түрінде  қайтадан айналыс процесіне түседі. Сөйтіп, ақшалар бұл қызметінде ұлттық табыстың қалыптасуы, бөлу жіне қайта  бөлу процесінде дәнекер болады.

Тауар шаруашылығының кеңеюі шаруашылық байланыстардың  интернационалдануының дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына  себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар  интернационалдық құн өлшемі, халықаралық  төлем және сатып алу құралы ретінде  қызмет етеді. Бұл қызмет бастапқыда толық бағалы ақшалар, ал кейіннен нағыз  ақшалар атқарады. 1867 жылы Париж  келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға балап бекітті.

Егер  де елдің ішінде ақша ұлттық ақша бірліктері формасында қызмет етіп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстің айтуынша: «ақшалар өзінің ұлттық киімдерін  шешіп, бастапқы қымбат бағалы металл формасын киеді», яғни жалпыға бірдей эквивалент формасына өтеді.

Бірақ алтын  айналысы тұсында да ағымдық халықаралық  есеп айырысуларға алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етеді. 1913 жылы халықаралық есеп айырысулардың 80% -зы ағылшын фунт стерлингінде бейнеленген  аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылады, ал алтын халықаралық  халықаралық есеп айырысулардыңқалдығын  жабуға ғана қызмет етеді.

Бреттон – Вудстағы мемлекетаралық келісімге  келу, доллар мен фунт стерлингке резервтік  валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ – еуропалық есепке алу  бірлігі пайда болды. Ал 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық  елдердің ортақ ақша бірлігі «еуро» айналысқа шықты.

Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан несиелік ақшаға өту  жолын кеш те болса қайталауда. Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ  одан нәтиже жоқ.

 Енгізілген  шартты есептесу бірліктерінің  өзіндік меншікті құндары жоқ,  сондықтанда олар толыққанды  түрде дүниежүзілік ақшаның қызметтерін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады.

Ақша  айналысының обьективті негізі –  тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп  отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның  жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік  жасайды.

Бүкіл ақша айналысы: қолма – қол және қолма  – қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай – ақ:

• өнімді өндіру және сату проуесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауарлы емес айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

Алтын жалпыға  бірдей экивалент ролін орындау  үшін ең бір лайық тауар болып  табылады. Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен  табылады. Таурлар және ақшалар бір  және осы тауар формасының нақты  қарама – қарсы жақтары бола отырып, айрбас процесінде бір – бірін  табады және өзара бір – біріне ауысады.

Сөйтіп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда  болуымен қатар өмір сүріп келеді десе де болады. Ғасырлар бойы ақша өзгеріп  отырған және бүгінде олардың  жағдайы аяқталған, соңғы фраза  болып табылмайды.

Тауар айналысының  тарихи дамуы процесінде жалпыға  бірдей эквивалент формасында әр алуан  тауарлар болған: мал, тері, бақалшақ, металл бұйымдар және т.б. Мұның барлығы  тауар өндірісі мен тауар айналысының  болуына негізделген ақша қажеттігінің себептерін түсіндіреді.

Экономикалық  категория ретінде ақшалар өндіріс  және бөлу процесінде адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелейді. Бұл жерде ақша бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қазына және қорлану  құралы, дүниежүзілік ақшалар.

  Ақшаның  өзінде, сондай – ақ олардың  қызметтерінде жылдар бойы өзгерістер  болады. Егер де бұрындары сатып  алу – сату процесі жалпыға  бірдей эквивалентпен алтынмен  жүргізілсе, бұл күндері қағаз  және несие ақшалармен жүзеге  асуда. 

 

                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

 

1. Ақша, несие,  банктер

   ( Ғ.  С. Сейітқасымов )  Алматы «Экономика»  2001жыл

 

2.Международные стандарты финансовой отчетности

   ( Виктор  Тарусин ) Москва «Аскери»  2004 год