Қаржылық менеджменттің мәні және ол басқару жүйесі ретінде

                                                 КІРІСПЕ

 

Еліміздің нарықтық қатынастардың  дамуы кәсіпорын қаржыларының маңызын арттыра түсті. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ресурстарының жағдайы, оның қызметінің нәтижелерін анықтайтын фактор болып табылады. Кәсіпорын жағдайының сандық және сапалық параметрлері оның нарықтағы орны мен экономикалық кеңістікте тиімді қызмет ету мүмкіндігін анықтайды. Осы мәселелердің барлығы экономиканы басқаруда қаржыларды басқарудың маңызын арттыра түсті. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі және төлем қабілеттілігі ең алдымен қаржылардың оңай ұйымдастырылуымен анықталады да ақша қатынастарының жүйесі болып табылады және де ақшалай қорлардың айналым процесінде олардың қалыптасуын және пайдалануын көрсетеді. Кәсіпорынның негізгі міндеті оның иелерінің әл - ауқатының максималды көбеюі болып табылады. Қаржыны басқаруда оңтайлы нәтижеге жету үшін,бизнестің жалпы құрылымындағы қаржылық менеджмент маңызды орын алады.

Еліміз нарықтық қатынастардың  дамуын, жеке меншік секторды өз экономикасында шетелдік әйгілі фирмалардың қазіргі  заманғы қаржылық басқару әдістерін  ескере отырып, ішкі экономикалық қатынастарды ұлғайтуға тиімді қолданып отыр.

Менеджмент дегеніміз  – белгілі жетістіктерге жету үшін обьектіге мақсатты түрде әсер ету әдістерінің жиынтығы.

Қаржылық менеджменттің  ұғымы – тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынын, оның бүкіл  қаражаттарының қозғалыс механизмін басқару  жүйесі болып табылады. Жалпы қаржы  ресурстары ұғымы экономикалық теорияда да, практикада да кең қолданылады. Кәсіпорын  капиталы – бұл пайда түсіретін кәсіпорын мүлкінің қаржылары. Капитал – кәсіпорынды құру және дамытудың басты экономикалық базасы.

Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайындағы басқару ісі қаржы менеджменті деп аталды. Қаржы менеджменті – әлеуметтік – экономикалық процестерді басқарудың негізгі құралы.

Қаржылық менеджмент –  кәсіпорынның қаржылық ресурстарын  қалыптастыру, пайдалану және байланысты, ақша айналымы мен қаржыларды басқару  мен байланысты үрдіс және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқаруда  қолданылатын әдіс-тәсілдер және формалар жүйесі.

Қаржы  менеджментінің басты мақсаты - қазіргі кезде және болашақта кәсіпорын иелерінің әл - ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады.

Қаржылық  менеджменттің  басты міндеті - бұл фирма кірісінің қалыпты деңгейін сақтай отырып, қарапайым акция бойынша, мүмкін болатын дивиденд бойынша көбеюін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет тәртібін анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I бөлім. Қаржылық менеджменттің мәні және ол басқару жүйесі ретінде

I.I Қаржылық менеджменттің мәні

 

  «Менеджмент» деген сөз ағылшыннан аударғанда басқару деген мағына береді, демек қаржылық менеджмент – бұл қаржыны басқару, яғни кәсіпорындардың ақша айналамын және қаржылық ресурстарының қолдануын басқару.

Қаржының қазіргі заман шеңберіндегі теориясында ғалым ретінде қаржыны  басқарудың методологиясы мен техникасына  арналған қолданбалы пән  «Қаржылық  менеджмент» қалыптасқан.

Қаржыны басқаруда қолданылған  жаңа әдістер басқару өрісінде жаңа мамандықтың пайда болуына мүмкіндік  туғызды. Ол қаржы менеджері. Кәсіпорынның қаржы қызметінің басшысы (қаржы  менеджері) жоғары білімді, кең көз  – қарасты, ойшыл, келесі дамыған  ғылымдардың: қаржы, статистика, есеп, қаржылық талдау, салық салу, бағаның  құрылуы және т.б. қорытындыларын өз қызметінде әдісін тауып қолданатын маман. 
Шағын бизнесте қаржыны басқару үшін бухгалтер және экономистің қызметтері жеткілікті, себебі қаржылық операциялар негізі ақша айналымынан тұратын қолма-қол ақшасыз есеппен шектеледі.

Үлкен бизнестің қаржылық операцияларында  мүлде басқа тактика қолданылады. Үлкен капиталдың үлкен ағымы  және тиісті өнім қажеттілігін талап  етеді. Сондықтан, үлкен бизнестің  қаржысын басқару үшін қаржы бизнесі  саласындағы арнайы дайындалған  маман, қаржы теориясын, менеджмент негіздерін жете меңгерген – қаржы менеджерлерін, бизнестің басты тұлғалары ретінде өте қажет.

Қазақстанда нарықтық қатыныстардың  қалыптасуы көптеген біздің елде экономика  салсында дәстүрлі ғылым және практика тауарлырының бөлімдерін елеулі өзгертіп ғана қоймай, біршама жаңа деп саналатын  бағыттарды тез дамуының қажеттілігіне  әкелді. Соңғылардың ішінде сөзсіз Батыста ең тез дамып келе жатқан бағыт болып саналатын бірқатар мамандықтарға (бухгалтер, экономист) және соңғы жылдары Қазақстанда  пайда болған (аудитор, менеджер, қаржы  менеджеріне) тікелей қатысы бар менеджменті кіреді.  
Қаржылық менеджмент – экономикалық ғылымда қаржы, басқару, есеп және талдау салаларындағы теориялық практикамен сәтті біріктіріп келе жатқан перспективті бағыт.

Қаржылық менеджмент іс жүзінде  қолданбалы ғылымдарға жатады. 
Жалпы түрде қай ғылым болмасын консептуалдық негіздері, оның тақырыбы мен әдістерін тұжырымдау және теңестіру арқылы көрсетіледі. 
Қаржылық менеджменттің ғылыми аппараты – бұл шаруашылық субъектілердің қаржылық қызметін басқарудың жалпы ғылыми және нақты ғылыми әдістерінің жиынтығы.

Фирмалардың ұйымдық құрылымындағы  қаржы службасы. 
Шаруашылық субъект қаржылық жұмысын ұйымдастыру үшін арнайы қаржы службасын құрады. Қаржы службасының қызметінің басты мақсаттарына бағындырылған: олар қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономикалық өсу және табыс табу үшін алдын ала тұрақты жағдай жасау.

Фирманың қаржы службасының  міндеттері:

1. тиімді басқару шешімдерін  қабылдау үшін қаржы құжаттарын  тез, сапалы және қажетті көлемде  дайындау;

2. кәсіпорынның басты мақсатына  жету үшін барлық бөлімдердің  қызметін байланыстыру және бағыттау  қабілеті;

3. шаруашылық субъектінің қаржы  жоспарларының сапалы құрастырылуына  жауапкершілікті; 

4. нарықтық жағдайда кәсіпорынның  дұрыс жұмыс істеуі бұл службасыз  мүмкін еместігі.

Қаржы службасы бірыңғай шаруашылық қызметті басқару механизмінің бөлігі, сол себептен кәсіпорнының басқа да службаларымен тығыз байланысты. 
Нарықтық қатынастарының дамуымен, сыртқы рынокқа шығу қаржы службасының алдында жаңа да сапалы міндеттер қояды. Олар: нарықтық экономикаға парапар әдістермен каржылық ресурстарды тиімді басқаруды ұйымдастыру. Бұл міндеттерді ойдағыдай шешу қаржылық менеджмент деңгейінде ғана мүмкін.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі  және төлем қабылеттілігі ең алдымен  қаржылардың оңай ұйымдастырылуымен  анықталады, ақша қатынастарының жүйесі болып табылады және ақшалай қорлардың  айналым процесінде олардың қалыптасуы мен пайдалануын көрсетеді. Кәсіпорынның негізгі міндеті оның иелерінің әл-ауқатынын максималды көбеюі болып табылады, яғни пайданың, кәсіпорынның нарықтық бағасы.

Қаржыларды басқарудың екінші жағы-қорларды сатып алу болып  табылады. Олардың қайнар көзі әр түрлі  болуы мүмкін және әрқайсысының өзіне  тән мінездемесі бар, олар капиталмен жабдықтаушылармен анықталады: баға, төлемнің мерзімі, белгілі бір уақытта  қолда бар болуы, мүмкін болатын  қайшылықтар және тағы басқа шарттар. Осы факторлар негізінде қаржылық менеджер кәсіпорынды қаржыландыру көздерінің оңтайлы шешімдерін қабылдап отыруы керек.

Қаржылық менеджмент - бұл кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылуымен, бөлінуімен, оларды қолданумен және кәсіпорынның ақшалай жүйе айналымының ұйымдастырылуымен байланысты болатын басқару нәтижелерінің әзірленуі және жеткізуінің принциптері мен әдіс-тәсілдерінің жүйесі болып табылады.

Қаржылық менеджмент фирманың қаржысымен жұмыс атқарады, яғни фирманың өндірістік әрекетіне жұмсалған  фирманың өз капиталы және қарыз капиталымен  жұмыс атқарады.

Қаржылық менеджмент акция  иелерінің хал - ахуалын немесе меншік кірістерін барынша көбейту барысында  өткізіліп отырған, басқарудағы  нарық жағдайында фирманың қаржы-қаражатының  оңтайлы құрылымын құрып, оны  сақтаумен байланысты қабылданған  шешімдер жиынтығымен байланысты.

Сонымен қатар қаржылық менеджмент басқа да экономикалық пәндермен  тығыз байланысты теориялық пән  болып табылады.

Қаржылық менеджмент келесі бөлімдерден тұрады:

• қаржылық талдау және шешім қабылдау жүйесі;
• қысқа мерзімді қаржы ресурстарын қолдануды жоспарлау: қамсыздандырылмаған қысқа мерзімді қаржыландыру, қамтамасыз етілмеген қысқа мерзімді қаржыландыру, қысқа мерзімді жалды қаржыландыру;
• ұзақ мерзімді қаржы ресурстарын қолдануды жоспарлау:капиталды бюджеттендіру, лизинг немесе ұзақ мерзімді несие, қарапайым және артықшылығы бар акциялар шығару, инвестициялық жобаларды бағалау және инвестициялық қоржынды басқару, алдағы кезеңдегі кіріктерді ескере отырып, ақшаның құнын бағалау;
• мүмкін болатын тәуекелді талдап, бағалау;
• шешімнің нұсқамасы және орындалуы;
• шешімнің орындалуын бақылау;
• шешімнің жүзеге асырылуы барысын талдау және оның орындалуы туралы есеп беру.

Қаржы менеджментінің басты мақсаты - қазіргі кезде және болашақта кәсіпорын иелерінің әл - ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады.

Қаржылық  менеджменттің  басты міндеті - бұл фирма кірісінің қалыпты деңгейін сақтай отырып, қарапайым акция бойынша, мүмкін болатын дивиденд бойынша көбеюін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет тәртібін анықтау.

Қаржы менеджментінің нарықтық экономикадағы жалпыға бірдей қабылданған  жоғарыда атап өткен мақсаты туралы сөз еткенде, біздің көпшілігімізде қалыптасқан, кәсіпорынның қаржы әрекетінің басты мақсаты пайданы барынша  көбейту деген ойымызға қарама-қайшы  келетінін атап өткен жөн.

Қаржылық менеджмент өзінің басты мақсатын жүзеге асыру үрдісінде  төмендегі негізгі тапсырмаларды  шешуге бағытталады.

Кесте 1 –  Қаржылық менеджменттің  негізгі тапсырмалар жүйесі

Қаржылық менеджменттің  басты мақсаты	Қаржылық менеджменттің  өзінің басты мақсатын жүзеге асыруға  бағытталған негізгі тапсырмалары
Қазіргі кезде және болашақта  кәсіпорын иелерінің әл-ауқатын  барынша көбейтуді қамтамасыз ету	алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету; кәсіпорынның негізгі бағыт аясында қаржы ресурстарының құрылған көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету; көзделген пайда дәрежесінде қаржы тәуекелі дәрежесін барынша азайту; кәсіпорынның даму барысында,оның қаржы тепе-теңдігін үнемі қамтамасыз ету;

• Алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма кәсіпорынның алдағы уақытта қажетті жалпы қаржы ресурстарын анықтау, ішкі көздер есебінен өзінің қаржы ресурстар көлемін барынша көбейту, сыртқы көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құрудың мақсатқа лайықтылығын анықтау, ресурстық қаржы потенциалын құру және құралдар мен көздерді оңтайландырылумен жүзеге асырылады.
• Негізгі бағыт аясында қаржы ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының құрылған көлемін бөлуді оңтайландыру, олардың кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму мақсатына қажетті пропорцияны анықтайды.
• Қаржы айналымын оңтайландыру. Бұл тапсырма кәсіпорынның ақша айналымы үрдісінде ақша ағымын тиімді басқару, жеке кезеңдер бойынша ақша қаражатының түсуін және шығындалуын қамтамасыз ету, айналым активтерінің қажетті өтімділігін қолдау жолымен шешіледі. Осындай оңтайландыру нәтижесінде бос ақша активтерінің орташа қалдығы азаяды, бұл өз негізінде тиімсіз қолданудан және инфляциядан болатын шығынды азайтуды қамтамасыз етеді.
• Көзделген қаржы тәуекелі негізінде кәсіпорынның пайдасын көбейтуді қамтамасыз ету. Пайданы барынша көбейту, кәсіпорын активтерін тиімді басқару, қарыз қаржы-қаражатын шаруашылық айналымға енгізу, операциялық және қаржы әрекетінің тиімді бағыттарын таңдау арқылы жүзеге асырылады.
• Көзделген пайда дәрежесінде қаржы тәуекелін барынша азайту. Егер кәсіпорынның пайда дәрежесі алдын-ала жоспарланған немесе тапсырылған болса, ең басты тапсырма қаржы тәуекелін азайту болып табылады.
• Кәсіпорынның даму барысында, оның қаржы тиімділігін үнемі қамтамасыз ету. Бұл тиімділік қаржы тұрақтылығының жоғары дәрежесіне және кәсіпорынның барлық даму кезеңіндегі төлем қабілеттігімен сипатталады, әр түрлі көздер есебінен қаржы ресурстарын құру көлемінде тиімді пропорциясымен инвестициялық қажеттілікті өзін-өзі қаржыландырудың жеткілікті дәрежесімен сипатталады.

Жоғарыда қарастырылған қаржы менеджментінің барлық тапсырмалары әр түрлі бағытта сипат алғанымен, бір-бірімен өте тығыз байланысты. Сондықтан қаржы менеджменті үрдісінде жеке тапсырмалар өзара оңтайландырылуы қажет, бұл оның басты мақсатын тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Қаржылық менеджменттің  ең негізгі екі буыны – пайда  және тәуекел, олардың арақатынасы, әрбір нақты бір кезеңде корпорацияның  қаржы менеджерінің нақты шешімін  анықтайды. Осыған байланысты қаржылық менеджмент құрамына қаржы әрекетінің екі түрі енеді: біріншіден – пайданы  көбейту, екіншіден  - компанияның  нақты өтімділік деңгейін қамтамасыз ету.