Акционерлік қоғамдар және олардың түрлері

3 Акционерлік қоғамдардың табыстылығын  болжау.

 

Кілттік сөздер:Ерікті дивидендтік теориясы, Артықшылықты дивиденттер теориясы, Консервативті тәсіл, Бірыңғай тәсіл, Агрессивті тәсіл, Дивидендтерді азайту теориясы немесе салық теориясы, Дивидендтік саясат, Дивидендтік төлем көздері.

1. Нарықтық экономикасы дамыған  елдерінде оптималды дивидендтік  саясат қалыптастыруға көптеген  теориялық зерттеулер арналған. Олардың ішінде дивиденд саясатын  қалыптастыру механизмімен байланысты  ең көп тараған теорияларға  жататындар:

1) Ерікті дивидендтік теориясы. Оның авторлары Ф.Модильяни және  М.Миллердің тұжырымдауынша таңдалған  дивидендтік саясат не кәсіпорынның  нарықтық құнына (акцияның бағасына), не меншік иесінің ағымдағы  немесе болашақтағы кезеңдегі  тұрмыс жағдайына ешқандай әсерін  тигізбейді, өйткені бұл көрсеткіш  үлестірілген пайдаға емес, қалыптастырылған  сомма көрсеткіштеріне байланысты. Осыған сәйкес дивидендтік саясат  теориясының пайданы басқару  механизмі енжарлық рөль атқарады. Соның өзінде олар өз теориясына  көптеген шектеулер жасаған, сондықтан  көптеген нақтылы практикада  пайданы басқаруды қамтамасыз  етуі мүмкін емес. Аталған кемшіліктеріне  қарай, практикада қолдануда Модильяни  және Миллер теориясы дивидендтік  теорияны қалыптастыру механизмнің  оптималды шешім қабылдауды іздестірудің  басталған жері ретінде қаралады. Бұл теорияның маңызы акционерлердің  игілігіне дивиденд әсер етпейді, табысты қайта инвистициялау  тиімді талдау айқындаған.

 Соның нәтижесінде, дивиденд  төленеді, мына жағдайда табыстың  есебінен қайта қаржыланса, инвестициялық  проектіге қолайлы және т.б  табысты қайта инвестициялауды  қолдану орынды, дивидендтің барлығы  төленбейді, керісінше, инвестициялық  проектіге икемді болмаса,  табыстың  барлық көлемі дивидендке төленеді.

2) Артықшылықты дивиденттер теориясы. «Аспандағы тырнадан гөрі қолда  бар сары  шымшық артық»  оның  авторлары – М. Гордон және  Линтнердің тұжырымдауынша, ағымдағы  табыстың әрбір бірлігі (дивиденд  түрінде төленген) жайына қарай, ол «тәуекелдіктен тазартылған»  әр уақытта болашаққа бөлінген  табыстан артық болады. Осы теорияға  сәйкес пайданы капитализациялаумен  салыстырғанда дивидендтік төлемді  көбейту дұрысырақ.

Бірақта бұл теорияның қарсыластары көптеген жағдайларда дивиденд түрінде алынған табыстар бәрібір акцияға қайта инвестицияланады деп тұжырымдайды.  Жоғарыда аталған теорияның оппоненттерінің ойынша дивидендтік саясат акционерлердің игілігіне әсер етеді. Бұл теорияның мақсаты инвесторлар болашақта ағымдағы дивидендтерді қалайды, бастапқы тәуекелді минималдау принципіне, акционерлердің капиталына мүмкін теңестірілген үлесі. Содан басқа, компаниялар табысты инвестициялауға мақсатталған инвесторларға қатысты тұрақсыздылық деңгейін азайтады ағымдағы дивиденд төлеуде: оларды инвестицияланған капиталға норма аз табысы қанағаттандырады, акционерлік қоғамның нарықтық бағасының өсуіне әкеледі. Керісінше, егер дивиденд төленбесе онда тұрақсыздылық өседі, акционерлердің норма табысы қолайлы және өседі, акционерлік қоғамның нарықтық бағасының төмендеуіне әкеледі.

Екінші көзқарас көп қолданылды. Соған байланысты келесі факт, қандайда бір бірлік нысандандырылған алгоритм дивидендтік саясатта анықталған өндіріc - көптеген факторлармен анықталады, сонымен қатар қиын нысандандырылған, мысалы психoлогиялық. Сондықтан әр компания өзіне тән субъективті саясатын таңдау қажет. Екі негіз қалаушы вариантты ерекшелесе болады, дивидендтік саясатты оптималды таңдау процесінде таңдалады. Олар өзара байланысты және қамтамасыздандырылған қорытынды:

• Акционерлердің жиынтық игілігін барынша көбейту;
• Компанияның қызметін қаржыландыру жеткіліктілігі;

Дивидендтік саясатта барлық элементтер қарастырылады: дивиденд көздері, төлеу тәртібі, дивиденд төлеу түрі және т.б.

Акционерлік қоғамның дивидендтік саясатының негізгі типтері*

Дивидендтік саясатты қалыптастырушының анықтаушы тәсіл	Дивидендтік саясат типтерін пайдалану варианттары
1. Консервативті тәсіл	Дивидендтік төлемнің қалдық саясаты. Тұрақты мөлшердегі дивиденд төлем саясаты
2. Бірыңғай тәсіл	Минималды, тұрақты мөлшерде дивиденд саясaты
3. Агрессивті тәсіл	4) Тұрақты деңгейлі дивиденд саясаты 5) Тұрақты түрде дивиденд мөлшерінің  өсіру саясаты

3) Дивидендтерді азайту теориясы  немесе салық теориясының артықшылығы. Бұл теорияға сәйкес дивидендтік  саясаттың тиімділігі меншік  иесінің ағымдағы және болашақ  табыстарынан салықтық төлемдерді  азайту критерийлерімен анықталады. Өйткені ағымдағы табыстарға  алынатын дивиденд түрінде салық  салу әр уақытта болашақтікімен  салыстырғанда жоғары болады. Дивидендтік  саясат дивидендтік төлемді азайтуды  қамтамасыз етіп, соған сәйкес  пайданы барынша капитализациялау  арқылы, меншік иесінің жинақы  табысын салықтан қорғау үшін  қажет. Бірақта дивидендтік саясатқа  мұндай әдіс көптеген табыстары  шамалы ұсақ акционерлерді қанағаттандырмайды.

Аталған теорияларды практикада қолдану дивидендтік саясатты қалыптастырудың үш әдісін жасауға мүмкіншілік тудырады- «консервативті», «бірыңғай» және «агрессивті». Аталған әрбір әдіске белгілі дивидендтік саясат типі сәйкес келеді.

2. Дивидендтік саясатты  анықтаушы фактор

Дивидендтік саясатқа әсер етуші объективті және субъективті сипаттар бар. Солардың негізгісін қарастырайық:

1. Құқықтық шектеу сипаты. Фирмалардың меншікті капиталы ірі

үш элементтерден тұрады: акционерлік капитал, эмиссиялық табыс, үлестірілмеген пайда. Көптеген мемлекеттерде дивиденд төлеуге заңдылықпен екі схеманың біреуіне рұқсат берілген - не тек таза пайдадан, немесе пайдадан және эмиссиялық табыстан.

Сонымен дивидендтік саясатқа тікелей қатысты үш жалпы ереже бар:

а) таза пайда ережесі

б) капиталдың эрозиялану ережесі

в) төлеуге қабілетсіз ережесі

Бірінші ережеге сәйкес дивидендтер тек қана ағымдағы және өткен кезеңдердегі пайдадан ғана төлені мүмкін; дегенмен ереже бірдей айтылғанымен, оның талқыламасының біршама айырмашылығы бар. Айталық, Англияның заңы бойынша компанияларда эмиссиялық табыс үлестірмеген қорға жатады және дивиденд төлеуге пайдаланылмайды; қол сұғылмайтын тек баланстық бағаланған жарғы капиталы. Екінші ереже, бірінші ережеге сай - дивидендті жоғары капиталы есебінен төлеуге тыйым салынады. Үшінші ережеге сәйкес төлем қабілетсіз компания дивидендті төлемейді. Ұлттық заңдарда басқадай да дивиденд төлеуге шек қоюшы жайлар бар.  Сонымен қатар, акционерлердің тек қана алған дивидендтерге табыс салығы салынуына қарай дивидендке үлестірілмеген пайдаға салынатын салық төмендетілген мөлшерлемемен салынады.

Кәсіпорынның меншік капиталы 3 элементтен тұрады : акционерлік капитал, эмиссияланған табыс, таратылмаған табыс.

 Көптеген мемлекеттерде заңда  екі схеманың біреуін таңдауға  рұқсат берілген - дивиденд төлеуге  шығымдалады тек табыстан, немесе  пайдадан  және  эмиссиялық табыстан. Заңда басқа да шектеулер дивиденд  төлеуде қолданылады. Егер кәсіпорынның  төлеу қабілеттілігі болмаса  немесе банкрот жарияланса, дивиденд  ақшалай формада төлеу, ережеге  сәйкес берілмейді. Өйткені акционерлер  дивиденд алғанда салық салынады, ол дивиденд ұзартылса (таратылмаған  табыс) салық салынбайды, кейде компаниялар  дивиденд төлемейді, өйткені салықтан  жалтарылады. Бұл жағдай қарастырылған  жергілікті салық органы таратылмаған  табыстан асып түсуі орнатылған  нормативтермен (АҚШ –та 250 долларға  тең) салық салынады. Себебі бұл  шектеулер кредиторлардың құқықтарын  қорғауға қажет және компанияның  өз капиталын жұмсаудан сақтайды. Кейбір акционерлік қоғамда дивиденд  жариялау процесі екі топтан  тұрады:

• Аралық дивиденд ұйым басшысымен жариялайды және тіркелген

көлемде;

• Жалпы жиналыста дивидендті бекітеді,  жылдың қорытындысы

бойынша ағымдағы дивидендті төлеу есебінен.

Дивиденд көлемі басшысы ұсынысынан көп бола алмайды, бірақ жиналысты азайта алады. Тіркелген дивидендке қатысты артықшылықты акция, пайыздалған облигацияға тең, көлемі шығарылған уақытта орнатылады.

2. Келісім- шартты шектеу  сипаты. Көптеген елдерде төленетін дивидендтердің көлемі арнайы келісім- шарттымен сол уақытта реттеледі, егер коммерциялық кәсіпорын ұзақ мерзімді несие алғасы келсе. Мұндай қарызға қызмет етуді қамтамасыз ету үшін келісім-шартта: қайта инвестицияланбаған табыстың минималды пайызы, максималды табыс пайызы, дивиденд төлеуге бағытталған, әлбетте үлестірілмейтін пайданың төменгі шегі қаралады.

3.Өтімділіктің жетіспеушілігіне  байланысты шектеу. Жоғарыда ескерткендей ақшадай түрде дивидендтер тек сол уақытта төленеді, егерде фирманың есеп шотында ақшасы болса. Теориялық тұрғыдан қарағанда коммерциялық мекемелер дивидендті төлеуге несие алуына болады, бірақ та ол қосымша шығындармен байланысты. Сонымен, коммерциялық мекемелер пайдалы болуы мүмкін, бірақ дивиденд төлеуге дайын болмауы мүмкін, себебі нақтылы ақша қаражатының бомауы себебінен.

Қазақстанда кәсіпорындардың өзара төлем қабілетінің болмауы жағдайына байланысты мұндай жағдайлардың болуы мүмкін. Дивиденд ақшалай форма түрінде төленеді, тек мына жағдайда кәсіпорын есеп шотында ақшасы болса және ақша эквиваленті, айырбасталатын ақшалар, төлеуге жеткілікті болады. Теорияда кәсіпорын дивиденд төлеу үшін несие алуына болады, бұл әрқашан мүмкін бола алмайды, одан басқа қосымша шығындармен байланысты. Соның нәтижесінде кәсіпорын табысты бола алады, дивиденд төлей алмайды, себебі нақты ақша қаражаттарының жоқтығынан. Ресейде төлемқабілеттігі төмен ондай жағдай болуы мүмкін.

Мұндай жағдай альтернативті бола алады:

• Дивиденд, вексель немесе қолхат формасында төленеді, т.б

дивидендке куәлік;

• Компанияның меншік акцияларын екі нарықта сатып алу.

Бірінші жағдайда бәрі түсінікті болса, ал екіншісіне түсініктеме қажет. Мына жағдайда қолданылады, егер компания меншік акцияларын сатып алуға аз ақша қаражаттары қажет болса, акционерлерге дивиденд төлеу жағдайына қарағанда.

Кейбір елдерде, Мысалы: Велекобританияны қарастырайық мына жағдайда шешілді 1981 жылы, алдын-ала компанияда қолдануға акционерлерден рұқсат алуы қажет, сонымен қатар көлеміне шектеу орнатады бағалы қағаздарды сатып алуға және күшін жоюға қолданылғаннан кейін. Мына қатал шаралармен байланысты, компанияға өзінің акцияларын сатып алуға тиым салынады:

• Акцияның нарықтық бағасы өседі жалпы көлемі төмендесе;
• Көбейеді ЕРS;
• Ара қатынасының көбеюі ЗК/СК меншік капиталының;
• Ірі акционерлердің акцияларының көлемі салыстырмалы түрде

төмендеуі мүмкін;

Айтыла кететін нәрсе, көптеген елдерде қолдануға рұқсат берілмейді.

4. Өндірістің ұлғаюымен  байланысты шектеу. Көптеген компаниялар, кәсіпорындар бастапқы қалыптасукезінде өндіріс қуатын кеңейтуге байланысты қаржы көздерін іздестіру проблемасымен әуре болуда. Қаржы ресурстарының қосымша көздері- өндіріс көлемін жоғарғы қарқымен дамытатын фирмаларға – қосымша өндіріс қуатын алуға, сондай-ақ салыстырмалы түрде шамалы қарқымен дамитын фирмаларға да, оның материалдық техникалық базаларын жаңартуға қажет. Бұл жағдайда көбінесе дивиденд төлеуге шек қойылады. Практикада құрылтайшылардың құжаттарында өндірісті дамытуға байланысты, ағымдағы пайданың бөлігін минималды жасап, қалғанын өндірісті дамытуға қайта қаржыландыруға бағыттайды.

5.Акционерлердің мүддесіне  байланысты. Жоғарыда айтылған

дивиденд саясатының негізінде жалпыға белгілі қаржыны басқару принципінің кілті- акционерлердің акционерлердің жинақы табысын барынша молайту. Өткен кезеңдегі оның көлемі алынған дивидендтің сомасы мен акцияның бағамдық құнының өсімінің қосындысынан жинақталады. Сондықтан, фирмалардың директорлары және акционерлер дивидендтің оңтайлы мөлшерін анықтай отырып, дивидендтің көлемін фирманың тұтас құнына қалай әсер ететіндігін бағалауы керек. Соңында, нарық бағасымен бағаланған акцияға көптеген факторлар әсер етеді: фирманың жалпы қаржы жағдайы, тауарлар және қызмет көрсету, төленетін дивидендтің мөлшері, олардың өсу қарқыны және т.б.

Жоғарыда айтылған дивидендтік саясаттың кілті принципі қаржылық басқару- акционерлердің жиынтық табысын барынша көбейту принципі. Көлемі, дивиденд алынған сомадан өту кезеңінен құралады және акция бағасының бағамдық өсуі. Сонымен дивидендтік оптималдылығын анықтағанда, компанияның басшысы және акционерлер бағалау қажет, дивидендтік компанияның тұтастай бағасы әсері қандай. Соңғысы акционерлердің нарықтық бағасына айқындалады. (Гордон формуласы) көптеген факторларға байланысты, компанияның қаржы жағдайы нарықта тауар және қызметті, дивиденд төлеу көлемі, өсу темпі және т.б.