Нарық жағдайында кәсіпорында еңбек ақыны төлеуді басқару

     Еңбек ақының  ең маңызды қызметін ұдайы өндірістік, ынталандырушылық, қалпына келтіру, реттеушілік,бөлшеулік бөлімше,ресурстық орналастырушылық және тұрғындардың төлем қабілеттілік сұранысын қалыптастырушы қызмет түрлері атқарады.

     Еңбек ақының ұдайы өндірістік – жұмыскерлер мен олардың жанұя мүшелерінің жұмыс күшін ұдай өндіру үшін өмір сүруге қажетті игіліктермен қамтамасыз ету. Мұнда қажеттілікті жоғарылатудың экономикалық заңнамада іске асырады. Бұл қызмет мемлекеттік реттеу ерекшеліктерімен тығыз байланысты.

     Қалпына келтіру қызметінің мәні жұмыскердің өзінің жұмыс күшін қалпына келтіру мүмкіндігінде жатыр, ол үшін оның еңбек ақысының мөлшері, оның жұмыс күшін қалпына келтіруге жетуі керек. Басқа сөзбен айтқанда, оның еңбек ақысы тұрмыс жағдайын көтеруге, ел қатарлы өмір сүріп (пәтер ақысын төлеу, әл-ауқат, киім-кешек сатып алуға) демалып, денсаулығын қалпына келтіруге нақты мүмкіндігі болуы керек. Әр жұмыскердің отбасын асырап, бала-шағасын баулап тәрбиелеуге мүикіндігі болу керек. Міне, бұл функцияның басты мәні осыда жатыр. Бұл мәселе қазіргі нарықтың кезінде өте өзекті мәселе, өйткені өмір сүрудің жоғарғы деңгейге жетуі еңбек ақының мөлшеріне байланысты.

     Ынталандыру қызметінің өнеркәсіп басшылығына тәуелділігі, жұмыскердің еңбекке деген белсенділігін арттыру үшін, жоғары деңгейде қайтарымдылығы болу үшін керек. Бұл жағдайда еңбек ақының мөлшері жұмыскердің еңбектегі жеңістігіне байланысты болуы керек. Басқа жағдайда жұмыскердің еңбекке деген ынтасы төмендейді, инициативасы басылады. Әрбір жұмыскер жоғарғы еңбек ақы алу үшін өзінің жұмыс деңгеін көтеріп, жоғарлатуға мүдделі болуы керек. Өнеркәсіп иелері еңбектің өнімді болуы және тауарлардың сапасы жоғары болуы үшін жоғары білікті жұмыскерлерді жұмысқа алуы керек. Ынталандырушы қызмет - өндірісте жоғары нәтижеге жетуде материалдық ынталандыру арқылы іске асады. Материалдық ынталандыру жұмыскерлердің еңбек нәтижесін үнемі жақсартқан сайын, соғырлым оның қызығушылығы артуы қажет. Бұл қызмет сондай-ақ оның өнімділігінің, еңбек тиімділігінің өсуіне әсер етеді. 

     Ынталандыру қызметі өнеркәсіп басшылары негізгі істелген қорытындысына байланысты нақты еңбек ақы төлеу арқылы іске асырады. Және де еңбек ақы қорының мөлшері өнеркәсіптің тиімділігіне байланысты болуы керек.

     Еңбек ақының  ұйымдастыру жүйесін жетілдіруінің  негізгі бағыты еңбек ұжымының  қызметінің соңғы қорытындысына  тікелей байланысты болуында. Бұл  міндетті атқаруда еңбек ақыны төлеу нышаны мен түрлерін дұрыс қолдану көп ықпал етеді. 

    Еңбек ақының  реттеушілік қызметі жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысына жұмыс күшінің қалыптасуына (саны, біліктілігі) және олардың жұмыспен қамсыздануына ықпал етеді. Еңбек ақының ең төменгі деңгейін бірыңғай тарифтік себетті (торды) мемлекеттік реттеу арқылы еңбек ақының реттеуші қызметі іске асады. Бұл қызмет жұмыскер мен жұмыс беруші арасындағы баланс ролін атқарады. Бұл ұстанымының негізіне еңбек ақыны объективті саралау принципімен төлеу, яғни әрбір жұмыскер топтарын нақты өндіріс шартымен еңбек ақыны белгілеу жатады. Бұл қызмет бағаның белгілеу шарттары орындалған және еңбек қатынастарының орындалған жағдайында қолданылады.

     Бөлшеулік-бөлімше қызметі - өндіріс құралдарының иелері мен жалдамалы жұмыскерлер арасында табысты бөлуде еңбек өлшемін анықтау үшін қарастырылады. Сондай-ақ еңбек ақы арқылы өндіріс процесіндегі әрбір жұмысшының жеке еңбек үлесі анықталады.

     Ресурстық орналастырушылық қызметі – еңбек ресурстарын аймақ, сала, кәсіпорын бойынша орналастыруынан жасалады. Яғни, осылар бойынша жұмысшы кез-келген салада, аймақтарда жұмыс тауып  қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін еңбек ақының мөлшеріне қарай жұмыс орнын ауыстырып отырады.

     Тұрғындардың төлемге қабілеттілік сұранысын қалыптастырушы қызметі – төлемгеқабілетті сұраныс қажеттілік пен қоғамның сияқты 2 негізгі фактор есебінен қалыптасады. Осының нәтижесінде еңбек ақы көмегімен нарықтық жағдайда тауарлық және қызмет көрсетушілік, сұраныс пен ұсыныс арасындағы  пропорция шығады.

    Еңбек рыногында жұмыс күші бір жағынан сатылады, ал екінші жағы оны сатып алады. Сондықтан жұмыс күші деген ұғымға тоқталайық. Жұмыс күші дегеніміз адамның физикалық және ой қабілеті, осы қабілетін ол материалдық және рухани игіліктерді өндіруде пайдаланады. “Жұмыс күші” деген ұғым тек экономикада жалданып жұмыс істеп жүргендердің нақтылы еңбекте пайдаланатын қабілеттері. Бұл ұғымға жұмыс іздеген жұмыссыздардың және де жақын болашақта жалданатын еңбек резервтер қатарына жататын адамдардың еңбектену қабілеттері жатады. Жұмыс күшінің еңбекке деген қабілеті әр түрлі болады, алайда еңбек кезінде оның барлығы бірдей қолданылмайды. Сондықтанда, еңбек күшінің нақтылы еңбекке қажет қабілеттері бағаланады, белгілі кәсіп жасауға жұмсалынған жұмыс істеу қабілеттері өмірге, тіршілікке қажет заттарға айырбасталады. Демек, еңбек нарығы дегеніміз “жұмыс істеп жүрген” жұмыс күші нарығы. Ол қоғамда туған жұмыс күшіне деген сұраныспен, кәсіптік қабілет пен оны бағалаумен, жұмыс күшті белгілі уақыт ішінде пайдалану қатынастармен байланысты. Бұл жерде айырбастау, сату-сатып алу объекті ретінде еңбекке деген қабілеттің істе көрінуі, басқаша айтқанда, іске қосылған жұмыс күші болмақ. “Жұмыс күшінің бағасы” бұл оның құнының ақшалай мөлшері. “Жұмыс күшінің бағасы” өнеркәсіпте еңбек ақыны сараптау үшін және әрбір жұмыскермен келісілген еңбек ақы көлемін анықтау үшін қолданады.

    Еңбектің төлемі  – бұл істелген жұмыстың ақшалай  мәні. Бұл төлем істелген жұмысты  оның ақшалай бағасымен салыстыруға  мүмкіндік туғызады. Өлшем бірлігі үшін бір сағатта атқарылған жұмыстың  бағасын алуға болады. Әр түрлі атқарылған жұмыс бағасын тарифтік мөлшермен анықтауға болады. Белгілі бір істелген жұмыс бағасын белгілей отырып өнеркәсіп иелері еңбек ақы мөлшерін реттейді. Бір жағынан, еңбек ақыны тым төмендетуге болмайды, өйткені жоғары квалификациялы жұмыскерлер мен қызметкерлер кетіп қалуы мүмкін. Екінші жағынан, өте жоғары баға қоюға да болмайды, өйткені шығарылатын тауарлар сапасы жағынан және баға мөлшерімен де бәсекеге қабілетті болуы керек. Басқа жағдайда тауардың сату көлемі азаяды, бұл жұмыс күшінің сұранысы мен жұмыспен қамтамасыздығын азайтады. Жоғарыда көрсетілген функцияларды іске асыру еңбекті бағалаудың келесі принциптерін қолдану керек. 

    - әр өнеркәсіптің  еңбек ақыны ұйымдастыруына, оның түрлері мен мөлшерін белгілеуінде дербестік болуы керек;

    - атқарылған  жұмыс мөлшеріне байланысты еңбек  ақыны саралау. Бұл принцип  жұмыскердің өз еңбегінің біліктілігі  мен сапасының жоғары болуына  мүдделілігіне байланысты. Қазіргі  заманда бұл принцип көп орындалмайды. Өйткені жұмыскердің алатын айлығы олардың біліктілігіне сай келмейді. Мысалы, жоғары білікті дәрежелі жұмыскерлер істейтін салада  білім беру, мәдениет салаларында істейтін жұмыскерлердің еңбек ақылары басқалардан төмен. Мұндай еңбек ақы мөлшерінің жұмыскердің біліктілігіне сай келмеуі олардың басқа жұмысқа кетуіне себеп болады;

     - жұмыскерлердің еңбектегі  жоғарғы көрсеткішіне жету материалдық  мүдделігі; 

- еңбеккердің әлеуметтік  қорғанышы; 

     - еңбек  өнімділігінің артуының еңбек ақының артуынан жоғары болуы;                                                                                                                                                                                                                                               

      Еңбек  туралы мәселе қозғалғанда ақшалай  және нақтылы еңбек ақының  арасын ашып алу керек. Ақшалай  еңбек ақы дегеніміз - әрбір  сағат, күн, жеті т.б. үшін  төленетін ақша. Нақтылы еңбек  ақы – бұл ақшалай еңбек  ақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызмет немесе ақшалай еңбек ақының сатып алу мүмкіндігі. Әрине нақтылы еңбек ақы ақшалай еңбек ақыға және тауарлардың бағасына тәуелді.                                                                                                                                    

     Егерде  ақшалай еңбек ақы өссе, онда  азық-түліктің, киім-кешектің және  басқа тауарлардың бағасы өссе  де нақтылы еңбек ақы азаяды. Бұл әрине қазіргі Қазақстан  Республикасындағы жағдайына сәйкес  келеді. Бізде қазіргі кезде еңбек ақының 60-70% азық-түлік сатып алу үшін жұмсалады, ал алдыңғы қатарлы өркендеген елдерде азық-түлік үшін еңбек ақының 20-30% ғана жұмсалады.

     Республика  экономикасында нарықтық қарым-қатынас  кезеңінде еңбек ақының қалпына  келтіру және ынталандыру ролі төмендейді. Бұл еңбек өнімділігінің төмендеуіне еңбек ақы мен еңбек нәтижесі арасының қашықтауына, шығындардың көбеюіне, шығарылған тауарлардың бағасының өсуіне әкеп соқты.

    Еңбек өнімділігінің  төмендеуіне еңбек құнының азаюы,  нақтылы еңбек ақының төмендеуі себеп болды. Еңбектің бағасының төмендеуі оның экономикамен өнеркәсіптер арасында қате саралымдалуы, еңбек ақы мен жұмыс күшінің бағасы және еңбектің сапасы мен мөлшері арасындағы байланысты бұзды. Бұл көптеген шаруашылық иелерінің еңбекті ұйымдастыруына атүсті қарауына әкеп соқты.

     Өнеркәсіптің  қай саласы, қандай жеке меншік  формасы болса да еңбек ақының  мөлшерін ұйымдастыру кезеңінде  екі жауаптың шешілуі қажет:

•   әрбір қызметкерге еңбек ақыны оның істеген еңбегіне қарай төлеуге кепілдік беру;
• қандай болмасын жұмыс берушінің істелінген жұмыстардың нәтижесінде шыққан шығындарын өтеп қана қоймай, белгілі бір мөлшерде пайда табуына мүмкіндігі болуы керек;

     Осының  нәтижесінде еңбек ақының мөлшерін  дұрыс ұйымдастыру арқылы жұмыс  беруші мен жұмыскерлердің мүдделерінің арасында керекті ымыра орнайды да, нарықтық экономиканың екі негізгі қозғалыс күштерінің арасында дұрыс әлеуметтік әріптестіктің өсуіне жағдай туады.        

     Еңбек ақының экономикалық  міндеті жұмыскердің өмір сүруіне  мүмкіндік тудыру. Осы үшін адам өз қызметін жалға береді. Жұмыскердің өз қажеттілігін жақсылап қанағаттандыру үшін неғұрлым жоғары еңбек ақы алуға тырысуының ешқандай сөкеттігі жоқ. Екінші жағынан еңбек ақының жоғары мөлшерде болуы түгел елдің экономикасына ықпал жасайды да, тауар мен қызметке жоғары сұранысты қамтамасыз етеді.

    Жалпылай еңбек ақының  жоғары болуы және оның тұрақты  өсуі тауар мен қызметтің сұранысының  өсуіне әкеледі. Бұл жағдай  өнеркәсіптердің өсуіне және  жаңа кәсіпорындардың пайда болуына  себеп болады. Өнеркәсіп саласы өскен елдерде еңбек ақы пайданың негізгі және қалың халықтың күн көріс көзі. Еңбек ақының ынталандыру қызметі басқа түсімдерге қарағанда жоғары және түгел ел мен экономиканы қамтиды. Ақырынды жоғары деңгейдегі еңбек ақы кәсіпорын басшыларын жұмыс күшін дұрыс пайдалануға, өнеркәсіпті ұлғайтуға ынталандырады. Әрине, еңбек ақыны тағайындағанда одан жоғары көтеруге болмайтын белгілі бір мөлшері болады.

     Еңбек ақы әрине жоғары болуы керек, бірақта оның шексіз өсуі сұраныстың ұсыныстан жоғары болуына және құнсыздану процесінің тууына себеп болады, еңбекпен айналысудың азаюына жұмыссыздықтың өсуіне әкеп соғады.

     Еңбек ақы – қызметкердің  орындаған жұмыс көлемі мен  белгіленген еңбек шартты және  мансап инструкциясына байланысты  төлем. Еңбек тиімділігін арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары болып, сыйақы, қосымша төлем, кепілді төлем ақы және т.б. болып табылады . Жұмысқа алушы еңбек ақы жүйесі мен нысанын Еңбек туралы ережеге сәйкес, нақтылы еңбек жағдайын ескере отырып, персоналдар ережесі бекіткен жұмысшылар категориясы және жұмыс уақыты режімі бойынша өздері белгілейді. Аталған ережелер жұмысқа алушыға тек еңбек шартына отыру немесе еңбек режімін ұйымдастыру үшін ғана емес, сонымен қатар шығындар мен төлемдерді негіздеу мақсатында да қажет.

      Барлық дерлік  жұмыскерлер есептелген жалақы  мөлшерінен аз соманы алады.  Оның себебі: бухгалтерия есептелген  жұмыскер жалақысынан заң актілеріне, сот шешіміне сәйкес немесе  жұмыс беруші нұсқауымен, жұмыскердің  сұрауымен орнатылған белгілі шегерімдер жасайды. Бұл шегерімдерді статистикада 2-ге бөліп қараймыз:

1. Әлеуметтік сақтандыруға нақты аударымдар, олар:

• Зейнетақы қорына міндетті аударымдар;

• Зейнетақы қорына еркін аударымдар,
• Жеке табыс салығы;
• Алименттер.

2. Әлеуметтік сақтандыруға шартты аударымдар:

• Қарызды өтеуге ұсталымдар;
• Есеп берушілік сомаларды өтеу;
• Кәсіпорын жарналары;
• Кредитке алынған мүлік сомасын өтеу;
• Кәсіпорын жұмыскерлерінің зиян келтірген материалдар үшін ұсталымдар;
• Банк шоттарына және депозиттерге аударымдар;
• Коммуналдық қызмет ақылар.

     Бүгінгі күнде “Қазақстан  Республикасының зейнетақымен қамтамасыз  ету” заңына сәйкес жалақыдан  міндетті зейнетақы қорына ұсталымдар  және “Бюджетке салық және  басқа да міндетті ұсталымдар”  Қазақстан Республикасының заңы  негізінде жеке тұлғадан табыс салығын ұстау қарастырылған. Жалақыдан ұсталымдар – бұл меншік құқына ие бола алмайтын жұмыскер табысы, себебі:

• Жалақыдан ұсталған салықтар мемлекет меншігі болып табылады;