Ұйымның шығындары және оның қаржылық нәтижелері

Өзіндік құнның көрсеткіштерінің маңыздылығымен байланысты ол әртүрллі критерилер бойынша  бірнеше түрге жіктеледі. Өйткені  осы жіктеулердің кейбіреулері кәсіпкерге өзіндік құнды жақсы игеруге  мүмкіндік береді:

а)шығу көзі бойынша шығындар (өндіріс,цех, участок);

б)жұмыс және қызмет көрсету түрлері  бойынша;

c)өнім өндірісімен байланысты  барлық шығындар жиынтығы екі  негізгі элементтерге бөлінеді:

материалды шығындар (шикізат, материалдар, жанармай, энергия, қосалқы бөлшектер, құрал-жабдықтың ескіруі және т.б.);

тірі еңбекті қамтамасыз етуге  шығындар (еңбекақы, әлеуметтік   

сақтандыру, демалысқа, ауырған күндерге  төлемдер және т.б. );

               д) шығындарды басқаша топтастыру  оларды мүмкін болатын өнім  өндірісіндегі фирма ұйымдастырылуы, қызметі, яғни калькуляция статьялары  бойынша бөлістірілуі мүмкін:

материалдар (шикізат, материалдар,сәйкес көліктік дайындау шығындары);

еңбекақыға тікелей шығындар(өндіріс  процесінде жұмысбасты жұмысшылардың  еңбекақысы );

жартылай фабрикаттар және комплекттаушылар;

құрал-жабдықты ұстауға және жөндеуге шығындар;

цехтық (өндірістік) шығындар;

жалпышаруашылық шығындар;

е) дайын өнім шығындар құнын  аудару  әдісі  бойынша:

тікелей шығындар;

жанама  шығындар;

f) қалыптасу уақыты бойынша:

ағымдық  шығындар;

болашақ кезең  шығындары (өндірістің келесі кезеңінде қолдануға арналған ағымдық кезеңдегі өндіру );

Қазақстан       экономикасындағы     барлық     салалары        бойынша 

кәсіпорындардағы жұмыс пен  қызметке қосылатын өзіндік құнына қосылатын шығындарды бірегей  анықтау  мақсатында  1992  жылдың  30  шілдесінде  Министрлер  Кабинетінің  Нұсқауы  негізінде  жүзеге асырылады. Қазақстанда өзіндік құнның қалыптасуы толықтай жетілмеген, ол өтпелі экономика және соған сәйкес мәселелермен байланысты. 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап кәсіпорындар бухгалтерлік есептің жаңа басты есептеу жоспарына көше бастады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ТӨМЕНДЕУІНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

 

       Шығындарды жүйелі  түрде төмендету — кәсіпорындардың  жұмыс істеу тиімділігін арттырудың  негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында  залалды кәсіпорындарды қаржылай  қолдау қағидаға жатпайды.

       Ұлттық экономиканың  барлық салаларында өндіріс шығындарын  төмендетудің мына төмендегі  негізгі бағыттарын айтуға болады:

• ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін  пайдалану;

• өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды  жетілдіру;

• экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.

       Fылыми-техникалық  прогрестің жетістіктерін іске  асыру – бұл бір жағынан  өндіріс қуатын, шикізат және  материалдар, оньң ішінде отын-энергия  ресурстарын көптен көп пайдалану,  ал екінші жағынан тиімді жаңа  машиналарды, жаңа технологиялық  процестерді іске асыру.

       Шығынның белгілі  бір мөлшерін мейлінше тиімді  ету – шаруашылықты жүргізудің  әр түрлі мәселелерін шешуге  келгенде басты талап осы болып  отыр. Тек қанша өнім өндірілгендігінің  ғана емес, оны өндіруге қанша  еңбек жұмсалғандығының да маңызы  зор. Мәселенің 6ұлайша қойылуы  мынаны аңғартады: шикізат пен  материалдарды жұмсай отырып  немесе машиналар мен механизмдерді  пайдалана отырып, шикізаттардың  әрбір бөлігін неғұрлым кѳп  ѳнім алуға, әрбір станок пен  технологиялық процестердің түсімін  ѳсіруге， шығындарын бұйымдардың өзіндік қүнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге, өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.

       Егер кәсіпорын  ұжымдарының ішкі шаруашылық  резервтерін тауып, пайдалануының  негізгі бағыттарын қорытындылауға  талпыныс жасалса, онда оларды  үш топқа бөлуге болады. Өндіріс  тиімділігі, біріншіден, негізгі өндіріс  қорлардың пайдалануын жақсартудың,  екіншіден айналмалы өндіріс  қорларды негұрлым тиімді пайдаланудың  және үшіншіден, қазіргі еңбек  шығындарының нәтижелілігін жақсартудың  есебінен арттыру.

       Өндірісті және  еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге  келсек, онда бұл процесс ысырапты  қысқарту есебімен, шығындарды үнемдеумен  қатар барлығы да тәжірибе  жүзіндегідей болады, яғии нақты  еңбектің шығынын үнемдеу. Қазіргі  кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің  экономикалық  дамуы қоғамдық  еңбекті үнемдеумен салыстырғанда  едәуір салмақты нәтиже береді. Қазіргі таңда өндірісті ұйымдастыруды  жетілдірудің екі негізгі мектебі  бар: америкалъқ және жапондық. Бұл өндірісті материалдық-техникалық  жабдықтармен қамтамасыз ету,  оларды экономикалың жағынан  ынталандыру және т.б. көптеген  жүйелер. Ѳндіріс шығындарын тѳмендетуде  мемлекеттік ғылыми-техникалық прогресс  жѳніндегі бағдарламалары мен  мемлекеттік стандарттар елеулі  орын алады.

       Өнімнің өзіндік  құнын арзандату — еңбек өнімділігін  арттырудың  шартқа айналған объективті  бейнесі, экономикалық заң әрекетінің  нақты нысаны, осыған сәйкес өндірістік  шығын үнемі кеміп, жанды еңбек  үнемі ѳнімдірек болып отырады. Ѳзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.

Өзіндік кұнды кемітудің басты  факторлары:

-Өндірірістің техникалық деңгейін көтеру;

-Өндірістің  материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын төмендету;

-Басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;

технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ  НӘТИЖЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

 

2.1 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСЫ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ

 

       Табыс – төтенше таралган, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсімі немесе материалдық құндылықты алуды көрсетеді.

        Әрбір кәсіпорынның жиынтық кѳрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайда — бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық кѳрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің  бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі — қосымша еңбек – қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанда бұйым тек жұмсалған шыгыңды

ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың  қажеті не?

       Шынында да, кәсіпорын  қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі бір кезеңде ұжым  қажет болып отырған өнім өндіруді  арттырып, оның сапасын жақсартьш  ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек  өнімділігі артып, ѳндіріс шығыны  азайтылса, пайда мөлшері де  өседі. Демек, бұл кәсіпорын  өндіріс тиімділігін арттырды  деген сөз.

       Пайда баланстық  және есептеулік болып бөлінеді. Жалпы баланстық пайда мынадан  құралады:

• тауарлы өнімдерді сатудан  түскен пайда;

• тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын  басқа өнімдерден және қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;

• сатылатыннан тыс операцияларды  жоспарлаудан түскен пайда немесе зияндар. Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар  және т.б.

       Есептеулік пайда  — бұл негізгі өндірістік және  айналмалы нормативтік қорларды  және банктерден алған несиелерді  шегергендегі бюджетке түсетін  жалпы баланстық пайда. 

       Пайда жоспары  бағалар мен келісім-шарттар,  салыстырмалы және қазіргі қолданылып  жүрген бағалар негізінде жасалады. Пайда көлемін анықтау тікелей  есептеу немесе талдау әдістерімен  жүргізіледі. Пайданы тікелей  есептеу әдісімен анықтау —  өнімнің әрбір жеке түрлерін  көтерме бағамен есептегендегі  сатудан түсетін ақшалай түсім  және оның өзіндік құнының  арасындагы айырмасы болып табылады.

       Пайда белгілі  бір нысандарды орындайды. Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне  жетуде экономикалық тиімділікті  сипаттайды.

 

       Екіншіден, пайда  ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы  қаржы нәтижесі және кәсіпорынның  қаржы ресурстарының негізгі  элементтері болып табылады.

       Үшіншіден, пайда  бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың  бірден-бір көзі. Ол бюджетке салық  түрінде түседі және басқа  да табыс түсімдерімен қатар  қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру  үшін қаржыландыруға пайдаланады.

       Нарықтың экономика  жагдайында пайданың маңызы орасан  зор. Оны алуға ұмтылу тауар  өндірушілерді өнім өткізудің  көлемін арттыруға, оған кететін  шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.

       Кәсіпорынның  пайдасы әр түрлі қызмет есебінен  алынуы мүмкін. Барлық пайданың  жиынтық деңгейі – кәсіпорынның  жалпы пайдасы. Жалпы пайданың  негізгі жиынтық элементтері  болатындар:

• өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден түсетін пайда;

• негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның  мүліктерін сатудан түсетін пайда;

• өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.

                    Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке  байланысты:  өнім бағасы және  оны өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы — сұраныс  пен ұсыныстың өзара іс-қимылының  нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында  нарықтың баға құрылымы заңының  әсерінен өнім бағасы  не жоғары, не төмен болуы өндірушінің  немесе сатып алушының болуы  мүмкін емес, ол автоматты түрде  теңеседі

 

Жалпы пайда = жалпы табыс – өндіріс  шығындары

Экономикалық пайда = жалпы табыс  – барлық ресурстардың экономикалық шығындары

Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс  – оның шығындары

Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда – өндірістің анық шығындары

Таза пайда = жалпы пайда – салықтар, міндетті төлемдер

Қалыпты пайда = капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік табыстың мөлшері

Шаруашылық пайда = қалыпты пайда  – экономикалық пайда

Шекті пайда = шекті табыс – шекті  шығындар

 

Пайда

- өндірісті ұлғайтудың көзі болып  табылады - ресурстарды пайдалану  деңгейінжәне оларды үлестірудің  оңталығын сипаттайды - инновациялық технологияларды  инвестициялауды ынталандыру

 

 

 

2.2 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ПАЙДАЛЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БӨЛІНУІ

 

       Пайданы үлестіру  объектісі кәсіпорынның баланстық  пайдасы болып табылады. Оны үлестіруді  пайданың бір бѳлігін бюджетке  жолдау деп түсінуге болады. Пайданы  үлестіру заңдылығы — салық  және басқа да тѳлем шарттары  түрінде түрлі деңгейде бюджетке  түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің  бағытын анықтау, кәсіпорынның  қарауында қалатын, құрылым статьясын  пайдалану кәсіпорынның құзіретіне  жатады.

       Пайданы үлестірудің  принциптері:

• кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен  алынган пайданы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;

• мемлекет алган пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің ѳзгеруі мүмкін емес. Салықтың құрамы және алымы, оларды есептеудің және бюджет жарнама тәртібі  заңды түрде белгіленеді;

• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері  өнім көлемінің артуы және өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;

• кәсіпорынның қарауында қалатын  пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі  дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалган бөлігі тек тұтынуға кетеді.

       Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі — кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі — тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тұтынуға бағытталган барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байланысты пайдаланбай қалган пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.

       Бөлінбеген пайда  кең мағынада пайда ретінде  тұтынуға пайдаланған және өткен  жылдардағы пайдаланбаған пайда  кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің  бар болуын дәлелдейді.

       Кәсіпорындарда  пайданы үлестіру және пайдалану  тәртібі оның жарғысында тіркеліп  қойылады және оны кәсіпорын  басшысы бекітеді.

       Тиімділік деп  кәсіпорын қызметі тиімділігінің  ең басты экономикалық көрсеткіші  аталады. Оның екі түрі бар:

• кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;

• кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысы

       Кәсіпорын қызметінің  тиімділік деңгейін бағалау үшін  алынған нәтижеге (жалпы табыс,  пайда) кеткен шығындар немесе  пайдаланған ресурстармен салыстырылады.  Пайданың шығындармен өлшемдестігі  пайдалылықты  немесе толығынан  пайдалылық мөлшерін білдіреді.