Еңбек ресурстары, жұмыспен қамту және жұмыссыздық

Тақырып.

ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ, ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ

 

6.1. Еңбек  ресурстары ұғымы және жұмыс  күшінің әлеуметтік-экономикалық  сипаттамасы

6.2. Жұмыспен қамту, жұмыссыздық  нысандары және түрлері

3. Оукен заңы және жұмыссыздық деңгейін мемлекеттік реттеу

 

6.1.  Еңбек ресурстары  және жұмыс күшінің 

әлеуметтік-экономикалық сипаттамасы

Адамзат қоғамын зерттеудегі экономика  теориясы, адамның бір мезгілде экономикалық игіліктер өндіруші әрі тұтынушы болып табылатындығы туралы аса  маңызды қағидаларды негізге  алады. Адам техника мен технологияларды жасап қана қоймай, оны пайдалану әдістерін анықтайды. Өндірістің жаңа құралдары өз кезегінде еңбекті жаңартады.

Еңбек өнімділігі кұрылымының екі жағы бар: жұмыс  күші немесе еңбекке қабілеттілік және тұтыну күші немесе тұтынуға қабілеттілік. Еңбек - жұмыс күшінің қызметі, ал тұтыну - тұтыну күшінің қызметі. Осыдан адамда еңбекке қабілеттілікті, сондай-ақ тұтынуға қабілеттікті калыптастыру қажеттілігі туады. Қазіргі экономика жүйесінде адам рөлін сипаттағанда бірқатар ұғымдар пайдаланылады: «экономикалық адам», «адам ресурстары», «адам капиталы», «кәсіпкер», «жұмыс күші», «өндірістің жеке факторы», «еңбек ресурстары» т.с.с.

Экономикалық  адам - бұл таңдау бостандығы бар,жеке мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыруға ұтымды шешім қабылдайтын,нарықтық экономиканың басты шығармашылық субъектісі,еңбек ресурсы.

Еңбек нарығы қызметінің тетігін (механизмін) талдауда, төрт тұжырымдамадан тұратын көзқарас өмір сүреді:

1.  Еңбек  нарығының классикалық моделі, мұнда  толық жұмыспен қамтамасыз етілуі  нарықтың экономикалық нормасы      болып      табылады,      ал      экономикаға мемлекеттің   араласпауы   ең   жақсы   экономикалық саясат    болып    табылады.     Бұл    моделдің    негізгі теориялық ережелері:

• ұсыныс    меншікті    ішкі    сұранысты    туғызатын болғандықтан, жалпы артық өндіру мүмкін емес;

•    жұмыстың  көп  кезінде  өндірілген  өнімді  сатып алуға      жұмсайтын      каржылардың      жеткіліксіз деңгейін жоққа шығарады;

•     егер жалпы қаржы деңгейі жеткіліксіз  болса, онда баға  және  жалақы  сияқты  реттеу тетіктері  іске қосылады,  бұл  өндірістің  нақты  өнім  көлемінің қысқаруына,      жұмыссыздыққа      және      нақты табыстың төленуіне жол  бермейді;

•  еңбек  нарығындағы бәсеке ішкі жұмыссыздықты  жоққа шығарады,  өйткені  нарықпен  белгіленген жалақы ставкасымен  жұмыс істегісі келетін адамға жұмыс  табу оңай болады;

•    мемлекеттің экономикаға көмегі артық, тіптен зиян деп те айтуға болады.

2.     Еңбек    нарығының    неоклассикалық    моделі,    еңбек нарығында,   басқа   да   нарықтар   сияқты   баға   тепе-теңдігі  негізінде әрекет етеді және  еңбек нарығының негізгі    реттеушісі,       жұмыс    күшінің   бағасы   деп ұйғарады. Себебі:

•    еңбек немесе еңбекақы бағасымен  жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы  реттеледі, олардың тепе-теңдігі  сақталады;

• жұмыс  күшінің бағасы нарық қажетіне икемделу арқылы осы еңбек қызметінің нарықтық сұранысын көрсетеді. Еңбек қызметінің нарықтық ұсынымы баға арқылы барлық жұмыскерлер санын көрсетеді.

Кез келген    баға арқылы еңбек қызметінің сұраныс  көлеміне (санына) әсер ететін негізгі  факторлар:

•    еңбек қызметінің баға деңгейі;

•    еңбек   қызметінің   көмегімен   өндірілген   өнімге сұраныс;

•    еңбекке          ұсынылатын          комплиментарлық ресурстардың бағасы мен көлемі;

•    еңбектің  шекті   өніміне   әсер  ететін  техникалық өзгерістер;

Әрбір мүмкін деген баға    арқылы еңбек  қызметінің ұсыныс көлеміне (санына) әсер етуші негізгі факторлар:

•    жұмыскерлердің   өз   еңбегін   сатуға   дайындығы және саны;

•    туу, өлу және миграция деңгейі;

•    еңбек ету қабілеттілігі;

•    жалдамалы еңбектің баламалы құны;

•     жалақыдан басқа да табыс көздерінің болуы. Еңбек   нарығында   өзіндік   (спецификалык)  тауар  -

жұмыс күші функциясы - еңбек сатылады және сатып алынады. Адамдардың дарыны мен қабілеті қаншалықты саналуан болса, бұл функция да соншалықты сан-алуан. Сонда да еңбекті сандық және сапалық сипаттамасы бойынша келесі түрлерге бөлуге болады: білікті және біліксіз, қарапайым және күрделі; ер, әйел және балалар еңбегі. Төлем деңгейіне қарай олар жынысы, жасы, ұлты және аумақтық белгісімен қатаң сараланған. Бір деңгейлі жұмыскерлер - Германияда - немістер мен түріктер, мұнайшылар - Қазақстанда - немістер, ағылшындар, қытайлар және қазақтар. Олардың әрқайсысы әртүрлі еңбекақы алады. Бұл мысалдар еңбек нарығы функциясы тетігінің қолдануымен түсіндіріледі.

•    мемлекеттің ең төменгі жалақы деңгейін белгілеуі, кәсіподақтар айқындамасының күшті болуы, босаған орындар  туралы ақпараттардың жоқтығы нарықтағы  теңсіздікті күшейтеді,

•     еңбек нарығын теңдестіру үшін орталық  банктің есептік мөлшері, орталық  банк шоттарында коммерциялық банктердің міндетті қор (резервтер) мөлшерінің болуы  сияқты тетіктерді пайдалану тиімді.

Сонымен, еңбек нарығының икемділігі нарықтық бағалар тетігі арқылы іске асырылған, жетілдірілген бәсекемен сипатталады, мұнда не жекелеген жұмыс берушілер, немесе жекелеген жұмыскерлер нарықтық ахуалға тұтасымен ықпал ете  алмайды, жалақының тең ставкалары нарыққа қатысушылардың жалпы өзара келісімдерімен анықталады.

Еңбек нарығында  қазіргі кезеңде жұмыс күшінің  жаппай қозғалуы болуда, оның сапалық  және сандық құрамы үнемі өзгеріп  тұрады. Бұл мәселелер жұмыс күшіне сұраныстың өзгеруін туғызады, яғни өндірістің ұлғаюы, оның дамуы, құрылымдық өзгерістер жоғары білікті маман жұмыскерлерді  талап етеді.

Еңбек нарығы - бұл динамикалық, өзгермелі нарық. Бұл ірі сегменттер мен ұсақ секторлардың, жұмыскерлердің белгілі санаттарының (категорияларының) және жекелеген  экономикалық агенттердің сұранысы, ұсынысы, еңбек бағасы мен байланысты. Онда адам ресурстарының ірі, орташа, ұсақ бөлімдерінің үздіксіз айналысы жүреді, жұмыскерлердің елеулі бөлігі тұрақты түрде халықтың экономикалық белсенді құрамына кіреді, одан шығады, жұмысқа тұрады, қайтадан жұмыстан шығады т.с.с.

Сонымен, еңбек нарығында белгілі ағын қалыптасады: жұмыс күші құрамынан  шыққандар; жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысқа байланысты ұлғаяды немесе азаяды;

•    еңбек         нарығында         тепе-теңдік         болса, жұмыссыздықтың болуы мүмкін емес;

•    жұмыссыздықтың    себебі,    жұмысшылардың    аз жалақыға еңбек  етуден бас тартуы;

•  кәсіподақтар   ықпалы,    мемлекеттің   жалақының  төмен  ставкасын  белгілеуі,  акпараттың  болмауы нарықтың   негізгі   «жетілдірілмегендігі»   ретінде қарастырылады.

3.     Еңбек нарығының кейнстік моделі - тұрақты және мықты  тепе-теңсіздік   жағдайындағы  еңбек  нарығы. Оның  негізгі ережелері:

•     экономикада толық жұмыспен  қамтамасыз  етуге кепілдік   беретін   ешқандай   тепе-теңдік   тетігінің  болмауы;

•    толық жүмыспен қамту кездейсоқ, ол заңды емес;

•    еңбек нарығына пайыздық ставканың  өзгеруі және жалақы мен бағаның  арақатынасындағы икемділік көмегімен  әсер ету мүмкіндігі жоққа шығарылады;

•    жұмыс     күшінің     бағасы     еңбек     нарығының реттеушісі болып саналмайды;

•    еңбек нарығын реттеу рөлі мемлекетке беріледі, ол жиынтық сұранысты азайтып, не ұлғайтып, еңбек нарығындағы теңсіздікті  жоя алады т.б.

4. Еңбек  нарығының монетаристік моделі  экономи-каны тұрақтандыру  және  жұмыспен қамтамасыз етудің ақша-несие  әдістерін жоғары қояды, сондықтан:

•    нарық шаруашылығының ішкі жүйесі тұрақтылық пен өздігінен қалпына келтіруге  ұмтылады;

• нарықтық шаруашылықтағы барлық үйлеспеуші-ліктер мен орындамаушылықтар сыртқы араласудың нәтижесі;

•     мемлекеттің араласуы, нарыктық шаруашылық фрикциондык және құрылымдық жұмыссыздықты  толықтырады, ал өрлеу кезеңінде  ол болмайды.

Жұмыссыздық ретінде әдетте, статистикалық зерттеу  кезінде жұмыссыз болған, бірақ жұмысты  белсене іздеп жүрген және жұмысқа  тұруға дереу дайын адамдарды  есептейді. Жұмысы бар, сондай-ақ толық  емес жұмыс күн уақытымен жұмыс  істейтіндер жұмыссыздарға жатпайды.

Жұмыспен  камтылғандар мен жұмыссыздардың жиыны  жұмыс күшін құрайды. Жұмыс күшінен  шыққандар жұмысы жоқ бірақ еңбекке  қабілетті адамдар, жұмысты белсене  іздеуші оқушылар, зейнеткерлер, тұрғылықты мекені жоқтар, үй шаруашылығындағы әйелдер, сонымен бірге институционалды  мекемелерде (жүйкеден ауыратындар  ауруханасы, түрме т.б) ұзақ уақыт  болған адамдар.

Жұмыссыздық деңгейі жұмыссыздар саны мен  жұмыс күші санының арақатынасы  немесе ай сайын жұмысынан айырылғандар үлесі мен ай сайын жұмыс тапқандар  үлесінің арақатынасы ретінде анықталады.

Жұмыссыздықтың   табиғи   деңгейі    (НАІКІІ)   елдің өткен 10 жылы мен келесі 10 жылдағы  жұмыссыздықтың нақты      деңгейінің      орта      шамасымен      анықталады.

Жұмыссыздықтың     болатын     табиғи     (тұрақты) деңгейінің негізгі себептері  мыналар:

1.     Жұмыссыздықты сақтандыру жүйесі  жағдайында жұмыс   іздеу   уақытының  көбеюі,  жұмыссыздар  санының өсуіне және оның деңгейінің  артуына ықпалын тигізеді.

2.     Жалақының      тұрақтылығы      «жұмыссыздық-ты күтуді»     туғызады.     Жалақының     "қатаңдығы" жұмыс орындарының  салыстырмалы жетіспеушілігіне      әкеледі,      еңбек ұсынысы  сұраныстан асып кетеді.

3.     Ұзақ мерзімді кезеңдегі жұмыссыздықтың  табиғи деңгейінің     ұлғаю     үрдісі     мыналармен сипатталады:

жұмысқа кірушілер; жұмыс іздеуден бас тартушылар; жұмысынан  айырылғандар; жұмыстарын аяқтағандар; жұмыс алғандар т.с.с. Бұл өзгермелі  ағындар қоғамдағы жұмыс күшінің  нарықтық динамикасын сипаттайды.

 

2.  Жұмыспен қамту, жұмыссыздық нысандары 

және  түрлері

Экономика жағдайын және экономикалық саясат тиімділігін  жалпы бағалауға экономика теориясы тәжірибесінде "кедейлік индексі" жиі пайдаланылады, ол макроэкономикалық  тұрақсыздықтың екі негізгі көрсеткіштері  ретінде жұмыссыздық пен инфляция деңгейі көлемін көрсетеді.

Жұмыссыздықтың  негізгі нысандары фрикциондық, кұрылымдық және циклдік техникалық, конъюнктуралық, ерікті болып табылады. Олар үш түрде болады:

•    тұйық;

•    қазіргі;

•    жасырын.

Фрикциондық жұмыссыздық жұмыс іздеу және күтумен байланысты. Ол біліктілігіне  байланысты жұмыс күтумен айқындалады  және белгілі уақытты қажет етеді. Ол мамандықтың түрғылықты мекен-жайдың өзгеруімен байланысты т.с.с. Сондықтан  фрикциондық жұмыссыздық ерікті және қысқа мерзімді болады.

Құрылымдық  жұмыссыздық ҒТП салдарынан "ескірген" мамандықтарға сұраныстың өзгеруінен, өндірістегі техникалық ығысулармен  байланысты. Мұндай жұмыссыздық көбіне мәжбүрлеу және ұзақ мерзімді сипатта  болады.

Фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздық жұмыссыздықтың табиғи деңгейін құрайды.

Циклдік жұмыссыздық дегеніміз - жұмыссыздық  деңгейінің табиғи ауытқуы. Циклдік  құлдырау кезеңінде фрикционалдық  және құрылымдық жұмыссыздықты толықтырады,ал өрлеу кезеңінде ол болмайды.

Егер  жұмыссыздықтың нақты деңгейі өткен  жылға қатысты өзгермесе, онда нақты  ЖҮӨ-нің өсу қарқыны жылына 3% құрайды. Бұл қарқын халық өсімімен, қаржының қорлануымен және ҒТП-мен қамтамасыз етіледі. Жұмыссыздық деңгейінің әрбір 1%-ға ұлғаюында (өткен жыл көрсеткішіне қатысты) нақты ЖҮӨ-нің өсу қарқыны 2,5% төмендейді.

Жұмыссыздық, осылайша, қоғамның бүкіл экономикалық өміріне қолайсыз әсер етеді. Ол ең алдымен экономикалық шығындарға әкеледі, ұлттық өнімнің нақты деңгейін төмендетеді.

Жұмыссыздық адамдардың табыстан толық немесе жарым-жартылай айырылуына, тұрмыс деңгейінің төмендеуіне  әкеледі. Ол қылмыстың өсуін, психикалық аурулар санының көбеюін туғызады. Бұл әлеуметтік проблеманы жеңілдету  үшін мемлекет ішінара жұмыспен қамтуға  немесе толық емес жұмыс аптасына қаражат береді. "Артық" халықты  қысқарту ретінде әдетте "жұмыс  орындарын бөлу" әдісін пайдаланады, бір жұмыс орнын екі жұмысшыға  жалақысын төмендетіп ұсынады. Осының нәтижесінде компанияларға салық  жеңілдіктері туады.

Жұмыссыздықты азайту үшін жұмыс орындарын қайта  құру кезінде "мерзімнен бұрын" зейнеткерлікке шығу және тұтынушыларға  ұсынылатын қызметті әмбебаптандыру (универсализация) есебінен жұмыспен қамтуды кеңейту  тәжірибесі қолданылады. Мұндай әдіс, сөзсіз түрде сағаттық еңбек өнімділігі көрсеткішінің өсуіне әкеледі, бұл  жұмысшы табысымен салыстырғанда  қосылған құнның өсім қарқынының неғұрлым жоғары екендігін көрсетеді.