Ақша – несие саясатының ресурстары

                    R                       

                                             S L1                          S L2

 

                       ..................... 

                  R    

                       .......................................... L D

                                                             M

                                                              P

 

Ақша нарығының реакциясы L D қисығының тікшелей болуынан ақшаға сұраныстың сипатына, түріне тәуелді болады.

Ақшаға сұраныс пайыз  мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты сезімтал болса онда ақша жиынының өсуіне пайыз мөлшерлемесінің болымсыз өзгеруі әсер етеді. Және керісінше, ақшаға сұраныс пайыз мөлшерлемесінің  өзгерісіне әлсіз әсер етсе, онда ақша ұсынысының өсуі пайыз мөлшерлемесінің едәуір төмендеуіне алып келеді.

 

 

  R                  S L1           S L1                                                                                        S L1                    S L1 

                                                              ..................

                                                        R

     ..................                                                 .................................

R   ................................. D L                                                                                                                      D L 

                               M                                                              M

                                 P                                                               P

Келесі қадам, пайыз  мөлшерлемесінің өзгерісіне байланысты жиынтық сұранысты түзету болады. Әдетте пайыз мөлшерлемесінің динамикасына инвестициялық шығындар әсер етеді деп есептеледі. Егерде ақша нарығында пайыз мөлшерлемесінің  едәуір өзгерісі болды деп жорамалдасақ, онда пайыз мөлшерлемесінің динамикасына инвестициялық сұраныстың сезімталдығы байқалады.Басқа жағдайлар тұрақты болса, онда осы шарттан жиынтық табыстың  мультипликаторлық мәнінің кеңеюі пайда болады.

Табыстау , ақша нарығында  пайыз мөлшерлемесінің болымсыз өзгерісі немесе пайыз мөлшерлемесіне жиынтық сұраныс реакциясының болмауы , өнім көлемі мен ақша жиынының арасындағы  байланысты үзеді. Мұндай құбылыс нарықтық экономикаға көшіп жатқан мемлекеттерде байқалады. Ақша саясатын жүргізуде табыстау механизмінің сапалы жұмысынан басқа да қиындықтар кездеседі. Орталық банктің пайыз мөлшерлемесін өзгертуі экономикаға әр уақытта дұрыс әсер ете бермейді, сондықтан да Орталық банк пайыз мөлшерлемесін бір тұрақты деңгейде ұстап тұру арқылы инвесстицияны тұрақтандырады, демек мультипликатор арқылы өнім көлеміне әсер етеді. Егер экономикада өрлеу болса және жалпыұлттық өнім өссе, онда ақшаға трансакциялық сұраныс өседі.( Нақты ЖҰӨ ақшаға сұраныстың бір параметрі. Ақша ұсынысының тұрақты жағдайында пайыз мөлшерлемесі өседі, демек ақша ұсынысын бұрынғы қалыпты жағдайда ұстау үшін, Орталық банк ақша ұсынысын өсіруі қажет. Мұндай жағдай ЖҮӨ өсуін қосымша ынталандырады және инфляцияның пайда болуына әкеледі.

Экономикадағы құлдырау және ақшаға сұраныстың азаюы жағдайында Орталық банк пайыз мөлшерлемесінің  төмендеуін болдырмау үшін, ақша ұсынысын азайтуы қажет. Бірақ мұндай жағдай жиынтық сұранысты    төмендетіп, экономикадағы құлдырауды шиеленістіре түседі.

Ақша-несие саясатының жанама әсерлерін де ескерген жөн. Мысалы, егерде Орталық банк ақша ұқсынысын  өсіру қажет деп есептесе, онда ол құнды қағаздар нарығынан облигация сатып алу арқылы ақша базасын кеңейте алады. Бірақ ақша ұсынысының өсуімен қатар пайыз мөлшерлемесі төмендей бастайды. Бұл жағдай екі коэффициентке әсер етуі мүмкін. Халық депозиттегі қаржыларының бір бөлігін нақты ақшаға айналдыра алады,

онда    С =  cr өседі,банктер  артық резервтерін өсіреді, ол  R= rr мәнін өсіреді.

            D                                                                                     D    

Мұндай шаралардан кейін  ақша мультипликаторы төмендейді, бұл жағдай ақша жиынын кеңейту тенденциясының төмендеуіне әсер етеді.

Ақша-несие саясаты  көлемді сыртқы кешеуілдеуге ие бола алады (шешім қабылдағаннан  бастап, нәтижеге дейін), өйткені экономикадағы  инвестициялық белсенділік өзгерісіне байланысты пайыз мөлшерлемесі тербелістері ЖҮӨ көлеміне әсер етеді, мұндай құбылыстар ұзаққа созылады.

Ақша-несие саясатының қазіргі кезеңднгі тиімділігі Орталық  банктің саясатына деген сенімділікпен  тығыз байланысты.

Ақша-несие саясаты  салық бюджет және сыртқы экономикалық саясатпен  тығыз байланысты.

Егерде Орталық банк тұрақты айналым курсын ұстап  тұруды көздесе, онда дербес, тәуелсіз ішкі ақша саясаты болуы мүмкін емес, өйткені айнымалы  курсты ұстау  мақсатындағы әрекеттер, валюталық  резервтердің көбеюі және азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруіне әкеледі. (Мысалы , валюта сатып алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседі). Салық бюджет және ақша саясаттарын бір-біріне сәйкес келтіру белгілі қиындықтарды  тудырады. Егер мемлекет экономиканы мемлекеттік шығындарды көбейту арқылы ынталандырса , онда мұндай іс-әрекеттердің нәтижесі ақша саясатымен байланысты болады.

Қазыналық саясаттың  нәтижесінде бюджетте тапшылық болса, онда мұндай  жағдайда тиімді, тұрақты  монетарлық саясат болмайды.         

 

 

 

 

 

 

 

3.2.Шетелдік  ақша–несие саясаты тәжірибесін  пайдалану және   жетілдіру жолдары.

Нарық экономикасы әлемде екі дәрежеде қызмет атқарады, олар «макроэкономика және микроэкономика»  болып бөлінеді. Осыған сәйкес экономикалық талдау да – «макроанализ» және «микроанализ» деңгейінде жүргізіледі. Осылай талдау жасаған Дж.М.Кейнс 1936 жылғы «Еңбекке тарту, процент пен ақшаның жалпы теориясы» деген еңбегі батыс экономистері арасында кең қолдау тапқан.

Микроэкономика-жеке буын немесе негізгі экономикалық буынның (фирманың) қызмет ету саласы. Микроэкономиканың нарық жағдайындағы басты сипаты және негізгі мақсаты – табыс табу.

Макроэкономика- бұл жалпы  экономикалық процестер саласы қоғамдық- «фирмалардың жиынтығы» болып табылады.

Қазақстан Республикасын  қаржыландыру мен толық жұмыспен қамтуды ынталандырудың несие-ақшалай және қаржы – бюджеттік саясаты.

Пайда мөлшерін және сұранысты  арттыру ақшалай (номиналды) жалақыны кеміту арқылы болады. Бұл классикалық  теорияның концепциясы. Жалақыны қысқарту бағаның төмендеуіне және нақтылы табыстың жалдама жұмысшылардан басқа өндіріс факторларына (кәсіпкерлерге), кәсіпорындардан рантьеге қайта бөлінуіне алып келеді. Жалпы қайта бөлу тұтынуға бейімділікті кемітеді. Осының нәтижесінде күрделі қаржы жұмсаудың – тиімділігі артады. Бұдан басқа, бағаның төмендеуімен ақшалай табыстың шектеулігі нақты ақшаға сұранысты азайтады. Өз кезегінде қарыз өсімінің деңгейі төмендеп, қаржыландыруға қолайлы жағдайлар жасалады. Бұл жол, жалақының икемді саясаты атанып, ақшалай жалақы бірлігінде көрсетілген ақша санын өзгерту әдісін бейнелейді. Рыноктық экономика жағдайындағы демократиялық қоғамда бұл саясатты жүзеге асыру күрделі мәселе. Авторитарлық қоғамда ғана жалақы –қаржы саясаты арқылы жоғарыдан реттеледі. Нарықтық экономикада жалақыны біржақты қаулылар арқылы реттеу, әсіресе төмендету кәсіподақтардың қарсылығына ұшырайды. Екіншіден ,бұл саясат нәтижесінде бағаның тұрақсыздығы артып кәсіпкерлер арасындағы іскерлік байланыстарды қиындатады. Мұның салдары қаржыландыру сұранысына да теріс әсерін тигізді. Жалақы саясатының теріс жақтарын болғызбау үшін ақша саясатын да шұғыл өзгертіп отыратын іс әрекет механизмі керек ашық нарықтағы несие ақшалай  мөлшерін реттеу, есептік ставка мен міндетті қосалқы қор мөлшерін реттеу осының барлығын Кейнстің есебі бойынша үкіметтің қолынан келеді. Жалақы бірлігіндегі  ақша мөлшерін көбейту жалақының мөлшерін өзгерпей-ақ өсім дәрежесін төмендетуге , бағаның және қаржылардың  шекті тиімділігін арттыруға жол ашады. Сондықтан бұл қаржыландыру сұранысы мен толық жұмыспен қамтуды ынталандырады. Жинақ ақшаның өсімінің төмендеуі тұтынуды арттырып, банктерден ақшаның кетуін тездетеді.

 

 

Қорытынды:

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкінің   ақша-несие саясатының мақсаты валютаның тұрақтылығын: оның сатып алу қабілетін және алдыңғы қатардағы шетел валюталарына қатысты бағамын қамтамасыз ету болып табылады. Оның негізгі құралдары:  пайыз саясаты, ең төменгі резервтер нормасы, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және сатуға байланысты ашық нарықтағы операциялар, банктерге және Үкіметке берілетін несие, валюталық нарықтағы интервенция.

Қазіргі уақыттағы қазыналық  саясат мемлекеттің қаржылық ресурстарын  пайдаланудың негізгі бағыттарын, қаржыландыру әдістері мен қазынаны толтыратын басты  көздерді анықтайды. Жекелеп алынған  әрбір елдегі қалыптасқан нақты тарихи жағдайларға байланысты бұл саясаттың өзіне тән ерекшеліктері бар. Сонымен бірге Батыс елдерінде шаралардың жалпы жиынтығы пайдаланылады. Ол экономиканы реттеудің тікелей және жанама түріндегі қаржылық әдістерін қамтиды.

Тікелей әдіс арқылы бюджетті реттеу іс жүзіне асырылады. Мемлекеттік  бюджетті реттеу іс жүзіне асырылады. Мемлекеттік бюджет қаржылары: 1)ұдайы  өндірісті ұлғайтуға жұмсалады; 2)мемлекеттің өндіріссіз салаларының  шығыны өтеледі; 3) инфрақұрылымдарды  дамыту, ғылыми зерттеу шығындары өтеледі; 4) құрлымдық саясатты жүзеге асыру; әскери-өндірістік кешендерді ұстап тұру шығындары өтеледі.

Жанама әдіс арқылы товар  өндірушілер мен қызмет көрсетушілердің  қаржылық мүмкіндіктеріне ықпал  етеді және тұтынушылық сұраныс мөлшеріне әсер етеді.2)Экономикалық  саясатты іске асырудың келесі аспаптарының бірі –мемлекеттің ақша-несие саясаты болып табылады.

Мемлекеттің ақша-несие  саясаты дегеніміз инфляцияның  деңгейі мен өсімділігіне, инвестициялық  белсенділік пен басқа макроэкономикалық процестерге ықпал ету жолымен экономикалық процестерге ықпал ету жолымен экономикалық өсудің тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған ақша айналысы мен несиені реттеудің экономикалық шараларының жиынтығы болып табылады. Бұл саясат-рыноктік экономиканың дамуы үшін ең қолайлы жағдайларды жасау мақсатымен қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып табылады. Бұл әдісті Орталық банк іс жүзіне асырады, ақша эмиссиясын  реттейді, коммерциялық банктерге несие беруді жеңілдетеді немесе қиындатады. Осылайша Орталық банк жеке инвестицияның  белсенділігіне, тұтынушылық сұраныстың өсімділігіне, баға деңгейіне ықпал етеді.

Ақша-несие  саясатының негізгі аспаптарына жататындар: ашық рыноктағы іс-әрекет, есептеу  мөлшерін өзгерту (дисконттық саясат), міндетті резервтер нормасын өзгерту т.б. бұл аспаптардың ішінде ашық рыноктағы іс-әрекет (операция) ең көп қолданылатын әдіс болып табылады. Осы аспап арқылы Орталық банк мемлекеттің бағалы қағаздарды қызығарлықтай  өсім процентімен халықтар мен коммерциялық банктерге сатады. Бұл іс-әрекетті Орталық банк қайта сатып алу туралы келісіммен іс жүзіне асырылады. Ол келісімде белгілі уақыт өткеннен кейін сатылған бағалы қағаздар валюталарды көтеріңкі бағамен қайта сатып алу, өтеу міндеттемесі көрсетіледі. Өтелу бағасы мен сатып алу бағасы арасындағы айырма ақша қаражаттарын бергені үшін төленетін өсім (%) болып табылады.

Ақша-несие саясатының бұл шаралары рыноктік экономикадағы  елдерде құбылмалы құбылыстарға қарсы тиімді реттеушілікті жүргізуге  мүмкіндік береді. Өкімет қатал  ақша-несие саясатын жүргізу арқылы белгілі деңгейде ақша массасының көлемін тұрақтандырады, немесе икемді ақша-несие саясаты арқылы бір қатар берілген деңгейде өсімді (%)  есептеуді тұрақтандырады. Осылайша инфляцияға қарсы саясат қалыптасады

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

1.  Ақша, несие, банктер [Мәтін] [Мәтін] / жалпы

ред. басқ. Ғ. С. Сейітќасымов.- Алматы: Экономика,

2001.- 466 б.

 

2.   Банк қызметі туралы [Мәтін]: ҚР құқықтық

актілер жиынтығы.- Алматы: Юрист, 2005.- 177 б.

 

3.      Зиябеков, Бейсенбек.     Банк-экономиканың өзегі

ғана емес, мемлекеттің  діңгегі болуы керек [Мәтін]:

[Экономика]// Жаңа ғасыр.- 2006.- №2.- 36-38 б.

 

4. Күнболатқызы, Динара.     Қазақстанның банктік

жүйесі қалай дамуда: [Қаражат]// Жас қазақ.- 2005.-

27 мамыр- 9 маусым.- 10 б.

 

5.  Мақыш, Серік Биханўлы.     Коммерциялық  банктер

операциялары [Мәтін]: оқу ќұралы.- Алматы: Қазақ

университеті, 2002.- 229 б.

 

6.  Марченко, Г.     Кәсіпкерлердің "Халық банкімен"

бірге өскеніне мүдделіміз [Мәтін]: [Бүгін "Халыќ банкінің" құрылғанына 83 жыл]// Жас Алаш.- 2006.-10 қазан.- 3 б.

 

7.  Найманбаев, Серік Мұсанұлы.     Банктік құқық         жалпы және ерекше білімдері : (қысқаша оқу құралы).- Алматы: Жеті жарғы, 2005.- 152 б.

 

8.    Оралбай, Әмір.     Болар банк беталысынан білінер[Банк]// Нұр-Астана.- 2005.- 29 қыркүйек.-4 б

 

9 .  Сауытбекова, Әйгерім.     Банк жүйесінің өзекті мәселелері [Мәтін]: [Қаржы-қаражат]// Дала мен қала.- 2006.- 14 сәуір.- 5 б.

 

10.   Сақтағанұлы,  Төлбек.     Экономикалық  ілімдер тарихы: оқу құралы / жауапты ред. Н.  Даужанов.-       Қызылорда,  1999.- 87 б.

 

11. Сафрончук, Марина Валентиновна.     Микроэкономика  С    218    конспект лекций : учеб. пособие.- М.: Эксмо, 2006.-    253, [3] с.: ил., табл

 

12.     Сәбден, Оразәлі.     ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз Алматы: Қазақстан,   1997 ж.- 192 б.

 

13.     Тактамысова, Данара Ануаровна.     Экономическая теория: ответы на вопросы студенту.- М.: Экзамен,2006. 48с

 

14.  Тұрлыбекова, А.     Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын бағалау : // Экономика негіздері. Основы экономики.- 2006.- №3.- 33-35 б.

 

15. Экономикалық саясат : лекциялар / Д. Қ.Қабдиев, Т. Қ. Оралтаев, Ә. Е. Ескендіров [ж. б.].- Алматы: Экономика, 2002.- 170 б.

 

16.      Іскер адамның орысша -қазақша экономикалық  түсіндірме сөздігі Русско-казахский толковый экономический     словарь     делового человека /жауапты Э.Жакулина.- Алматы: Мұраттас, 2005.- 793б.