Ақша – несие саясатының ресурстары

Қолма-қол ақша түріндегі  эмиссия түріндегі айналысқа  банкноттар мен тиындардың қосымша  шығарылуын сипаттайды.

2.2Ақша- несие  саясатын жүргізудегі Орталық  банктің рөлі.

Қазақстан Ұлттық банкі  мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты:  ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.

Коммерциялық банктер  Орталық банкке пайыз мөлшерлемесі есептел-мейтін салым ретінде ақшаны сақтайды.

Әр мемлекетте ақшаны сақтау формалары әр түрлі болады.

Ақша нарығындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде берілетін несие  көлемін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.

Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз  саясатымен қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликатор үрдісін реттеу қызметтерін атқарады.

Ақша-несие саясатының бұл құралы  1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген «ҚР коммерциялық, кооперативтік  және жеке банктердің қызметін реттеу туралы» нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20 пайыз мөлшерінде бекітілген болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 10,5 пайызды құрайды.

 

 

 

2.3.Қазақстан  Республикасындағы ақша-несие саясатының  бағыттарын талдау.

Пайыздық саясат  ақша-несие  саясатының бағыттарының бірі болып  табылады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.

Теңгені айналысқа енгізгеннен  кейінгі пайыздық саясаттың негізгі мақсаты- теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер, дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі. Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.

Қазақстандағы жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға  мүмкіндік беретін келесі бір факторға- шетел валютасына деген шектен тыс сұранысы азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының  қарыздық нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамымен анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштері  мен қарыздар бойынша пайыздық мөлшерлемелер және бағалы қағаздар бойынша табыстылық арқылы анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындағы қатынастың  бұзылуы ұлттық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді.

Несие операциялары Ұлттық банкпен Қазақстан Республикасының  Министрлер Кабинеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес Ұлттық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті несиелерҮкімет белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар арқылы банктерге берілетін несиелер. 1994 жылы Министрлер Кабинетінің қарамағына Ұлттық банк ұсынған несиелердің 75 %  несиеге берілген. Сонымен бірге бюджеттің кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5 млрд. тенге сомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза төлемдер бюджет кірісінің 17 %  несиесін құрады.

Директивті несиелердің айналысында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан бұл несиелерді қайтару  бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие Үкіметтің кепілдемесі бойынша төленеді деп сенді, өйткені несиелер Қаржы Министрлігі және Экономика Министрлігінің рұқсаты арқылы, несиелік қабілетіне байланыссыз барлық шаруашылық оргондарға берілді. Нәтижесінде 4,6 млрд. теңгеден (қайтарылуы міндетті сомадан) 1994 жылы 1,8 млрд. теңгесі ғана қайтарылды.

Сөйтіп, банк жүйесі арқылы төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қысым көрсетілді, олар банк несиесі есебінен бюджет дотациясын жасады, өйткені несие қайтару жүгі Қаржы министрлігіне ауысты.

Санациялау мен банкроттық механизмін пайдаланусыз басымдылық салалардың кәсіпорындарының қаржы мәселесін  шешудің  сәтсіз аяқталуы нәтижесінде 1995 жылдың ақпаннан бастап, директивті несиені беру тоқтатылды.

1994 жылғы ақпан-көкек  айларындағы, кәсіпорындардың міндеттемелері  мен өзара талаптарын республика  ішіндегі шаруашылықаралық есепке  алу арқылы төлемсіздік мәселесін  шешуге ынтасы өткен жылдың тағы бір рецидиві болып шықты. Есепке алу нәтижесінде өткен жылғы наурыз айындағы ақша массасы оның алдындағы айдың көрсеткішіне қарағанда 40,6%-ға ал көкек айында – 56,4% -ға өсті.

Төлемсіздікті шаруашылық аралық есепке алу арқылы шешу, бір  жағынан мәселені шешсе , екінші жағынан кәсіпорындардың айналым қаражаттарын жоғалтуға  әсер ететін факторды – бағалардың өсуін ынталандырды. Ақша-несие саясатының бұл құралы өткен уақыттың еншісінде қалды. Оның орнын тұрақты түрде жұмыс жасайтын клиринг алу керек және ол кәсіпорындардың қаржы тәртібін сақтаған кезде ғана төлемсіздік мәселесін шешуге мүмкіндік береді.

Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны баламалы көздер жабу мүмкіндігімен  анықталды. Қаншалықты бюджет тапшылығы  жоғары болса, соғұрлым несие эммиссиясының ықтималдығы үлкен болады да, ол инфляцияға ықпал етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз көздерді  кеңейтуге мән  береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің  бағалы қағаздары жатады.

Орталық банк бағалы қағаздарды сатып алған кезде коммерциялық банктердің минималды резервтер мөлшерін көбейтіп, клиенттермен активті қарыздық операцияларды жүргізу мүмкіндігі кеңейеді, яғни ақшалардың қлма-қолсыз эмиссиясы үлкейеді. Орталық банк коммерциялық банктерге бағалы қағаздарды сатқан кезде олардың резервтегі қаражаттары азаяды, ал банктердің несиелік ресурстары қысқарады, нәтижесінде ақша массасы азаяды. Міне, сөйтіп Орталық банк ашық нарықта бағалы қағаздары бойынша операциялары арқылы айналыстағы ақша массасының көлеміне, коммерциялық банктердің резервтеріне, олардың несие қабілеттеріне әсер етеді.

Ұлттық банк ашық нарықта  бағалы қағаздармен операциялар  жүргізу формасы бойынша тікелей  немесе қайтарымды болуы мүмкін. Тікелей  операция коммерциялық банктерге бағалы қағаздарды қалыпты түрде сату немесе сатып алу түрінде сипатталады. Қайтарымды операциясының мағынасы кемиді. Орталық банкпен  бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу операциясы орындалғаннан кейін міндетті түрде алдын-ала белгіленген баға бойынша орындалған операцияға кері операция жүргізілуі керек. Аукционды белгілі бір тәртіппен бір күнде жүргізеді, бұл Орталық  банктің бағалы қағаздардың жаңа партиясын сатып алу күнімен алдында сатып алынған бағалы қағаздардың  қайта сатылу күні сәйкес келуі үшін жасалады.

Бұның бәрін  Орталық  банк айтылған  операция арқылы коммерциялық банктердің несиелік мүмкіндіктерін реттеу мақсатында жүргізеді. Егер Орталық  банк алдында сатып алған бағалы қағаздарын қайта сату көлемі жаңа партия көлемінен көп болса , банктердің несие ресурстарының  мөлшері шектеледі және керісінше.

Орталық банк ашық нарықта  операцияларын мұқтаждық пайда  болуына немесе ақша-несие эмиссия  көлемінің кеңеюіне байланысты жүйесіз  жүргізеді.

Ақша саясатының құралы ретінде Ұлттық банкіге ашық нарықта  операцияларды пайдалануға бағалы қағаздардың жеткіліксіз «портфелі» жол бермейді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды Ұлттық банкінің сату-сатып алу операциялары көбінесе екінші реттегі нарықты жандандыру мақсатында жүзеге асырылады. Егер, оның даму динамикасы бойынша қарасақ мұндай жағдай негізінен мүмкін болады.

Ақша массасын шұғыл  түрде реттеудің басты құралына ақша агрегаттары бойынша мақсатты бағдардан шығатын, көлемі белгіленген  Ұлттық банкінің ноталарының эмиссиясы  жатады.

 

 

 

 

 

 

 

3.1 Салыстырмалы  қатаң ақша саясаты және салыстырмалы икемді ақша  саясаты.

Орталық банк жоғарыда аталған  құралдаы арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады:

1) ақша жиынын белгілі  бір деңгейде ұстап тұру (қатаң  монетарлық саясат) ; 2)немесе пайыз  мөлшерлемесін ұстап тұру (икемді монетарлық саясат).

Ақша саясатының варианттары  ақша нарығының графигінде әр түрлі  бейнеленеді. Қатаң саясат ақша жиынын ақшаның ұсыныс қисығының вертикалды жағдайына сәйкес келетін деңгейінде орналастырады. Ал икемді монетарлық саясатта ақшаның ұсыныс қисығы горизонталды түрде болады.

Ақша-несие саясатының вариантын таңдау көп жағдайда ақшаға сұраныспен байланыста болады. Мысалы; егерде ақшаға сұраныстың өсуі инфляциялық  үрдістер мен байланысты болса, онда ақша жиынын қалыпты ұстау     үшін қатаң саясатты пайдаланған жөн, бұл жағдайда ақша ұсынысын вертикалды  түрде бейнелейді.

Егерде ақша айналымының  күтпеген, кездейсоқ өзгерісі нақты  айнымалылардың динамикасын сақтап қалса, онда пайыз мөлшерлемесін  қалыпты деңгейде ұстап тұратын  саясат пайдаланылады. Бұл жағдайда ақша ұсынысы горизонталды болады.  Ls  қисығының бұрыштық көлбеуіне байланысты ақшаға сұраныстың өзгерісі немесе ақша жиынына , пайыз мөлшерлемесіне  әсер етеді. Орталық банк бір мезгілде ақша жиыны мен пайыз мөлшерлемесін тіркей алмайды. Мысалы , ақшаға сұраныс өскен кезде тұрақты пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру үшін, банк ақша ұсынысын кеңейтеді, оны сұраныстың өсуіне байланысты пайыз мөлшерлемесін өте тез өсірмеу үшін жасайды.(Бұл құбылыс  LD  қисығын оңға қозғалтады, тепе-теңдік нүктеде өзгереді.

Мұндағы R-пайыз мөлшерлемесі,  M- ақша жиыны.

 

    R                                                                   

                                       LS

                                           B                              Салыстырмалы түрде қарағанда

R                  A                   L2 D                                             қатаң ақша саясаты

                                           L1D

 

                                 

                                                       М                                                  

                                   M

    R

                                                                       

                                                                         Салыстырмалы түрде қарағанда

R                                   Ls                                              икемді ақша саясаты

                                                   B

                              A               L2 D

                                                     L1D

                                                       М                                                  

                                   M

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2Ақша –  несие саясатының  табыстау механизмі және оның салық-бюджет, валюта  саясаттарымен байланысы

Монетарлық саясат өте  күрделі табыстау механизмінен тұрады. Жалпы саясаттың тиімділігі әр бөліктің сапалы жұмысына тәуелді. Ақша-несие  саясатының төр түрлі табыстау механизмін қарастыруға болады:

1. Орталық банк саясатының салдарынан нақты ақша ұсынысының мәнінің өзгеруі;
2. Ақша нарығындағы пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі;
3. Пайыз мөлшерлемесінің динамикасына байланысты жиынтық шығындардың (әсіресе инвестициялық шығындардың) реакциясы;
4. Жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты өнім көлемінің өзгерісі.

Ақша ұсынысының өзгерісі мен жиынтық ұсыныс реакциясының арасында тағы екі аралық баспалдақ  жатыр, осы жағдайлар соңғы нәтижеге көп ықпал етеді.

Нарықтық пайыз мөлшерлемесінің  өзгерісі экономикалық агенттердің қоржын активтерініңқұрылымының өзгеруіне байланысты болады, ал бұл өзгерістер Орталық банктің ақша саясатын кеңейтуінің салдары. Мұндай саясаттың салдары ретінде активтің басқа түрлерін сатып алу, несиесінің арзандауы, нәтижесінде пайыз мөлщерлемесінің төмендеуі байқалады.