Топырақтың эрозиясы

Топырақтың эрозиясы. Топырақ эрозиясы (латынша erosio — мүжу, бұзу)  — ағынды су мен желдің әсерінен топырақ пен оның астьңғы қабатының бұзылу нәтижесінде пайда болатын заттардың орын алмастыру және шөгу процестері жиынтығы. Эрозиялық процестерге сонымен қатар өндірістік, соғыс, жайылым және ирригациялық эрозия жатады.

Эрозияны  тудыратын факторға байланысты ол негізінен eкi түрге бөлінеді: біріншісі— жел  эрозиясы немесе дефляция - топырактьң жел әсерінен бұзылуы, екіншісі- су эрозиясы - жер бетінде уакытша  болатын су ағыны әсерінен топырактьң шайылуы мен жыралануы. Бұл ағын нөсер жаңбырдың және epireн кар  суыньң (кызыл су) нәтижесінде пайда  болады.

Су эрозиясыньң 6ip түріне ирригацияльқ (суландыру) эрозиясы — ауыл шаруашылык дақылдарын тегістелмеген  танаптарда жүйектеп немесе көлдете - бастыра суарғанда орын алатын эрозия жатады.

Эрозия процестерінің  жүру каркындылығы бойынша оны екі  топка бөлеміз. Бірінші топка  қалыпты (табиғи) эрозия —табиғи өсімдік  жамылғысы сақталған топырак  бетінде жер бедері және метеорологиялык  факторлардың әсерінен шабан жүретін  ягни топырактың бұзылу мөлшepi оның түзілуінен әлдеқайда кем болатын эрозияны айтады. Эрозияньң бұл түpi адам өзі  іс-әрекетімен араласпағанда өте  жай қаркынмен жүріп, топыраққа  көп зиянын тигізбейді. Eкiншісі - жылдамдатылган эрозия-адамның өндірістік ic-әрекетінің дұрыс болмауы нәтижесінде (табиғи өсімдіктер жамылғысын жою және басқа  да топырақты дұрыс пайдаланбау  салдарынан) эрозия шапшандығының топырақтың түзілуінен күрт артуы.

Эрозияньң сырткы көріну түрлері де әртүрл1 болып  келеді. Мысалы, су эрозиясы екі түрде: 1) топырақтың шайылуы немесе жазыктьқ эрозия-жаңбыр және кар суы ағынының әсерінен баурай бетінен топырақтьң акырын және біркелкі шайылуы. Бұл процесс - саздақты топырақтарда баурайдың  тiктігі 0,5—1,° ал кұмайт жерлерде 1— 2° болғанда басталады; 2) топырақтьң жыралануы немесе сызықтьқ эрозия —  ағын судың тар арнада шоғырлануына байланысты топырақтың тік бағытта бұзылуы. Су эрозиясының бұл түрінің нәтижесінде алдымен әртүрлі жыралар пайда болып, әpi қарай дами берсе, сайға айналуы мүмкін. Сайдың пайда болуы су эрозиясынын ең қayiптi, зиянды түрі.

Жел  эрозиясыньң  сыртқы  көрінісі  үш  түрлі  болып келеді. Бірінші, күнделікті немесе жергілікті эрозия — жаппай етек алмайтын, тек егістіктің жекелеген танаптарында немесе  жер телімі (учаскелерінің)   шеңберінен  аспайтын жел өтіндегі баурайларда болатын эрозия. Eкiншici,   шаңды  дауыл   -   кең аумакта  орын алып (жүздеген,  мыңдаған гектар),  кыска мерзімде топырактың, өңделетін  кабатынын бәрін немесе 6ip бөлігін  ұшырып әкетет1н эрозия.

Дегенмен, егіншілікке  біздің елде және бар әлемде ең қауіптілері  су (құрлықтың 31% шалдыққан) және жел эрозиясы немесе дефляция (құрлықтың 34% шалдыққан). Эрозия топырақ жамылғысы күйіне елеулі теріс әсер етеді, тіпті көп жағдайларды мүлде бұзады. Өсімдіктердің биологиялық өнімділігі құлдырайды, астықты дақылдар, мақта және т.б дақылдардың өнімділігі және олардың сапасы төмендейді.

Эрозияға қарсы шаралар. Эрозиядан болатын зардаптарды еске ала отырып, оларды болдырмау немесе эрозиялық процестерді саябырлату үшін арнаулы шаралар жүйесін міндетті түрде қолдану керек. Ең жақсы нәтижені топырақ қорғау тәсілдерінің кейбіреулерін игеруден гөрі эрозияға қарсы кешенді игеру қамтамасыз етеді.  Топырақ қорғау комплексіне ұйымдастыру, агротехникалық, фитомелиоративтік және гидротехникалық шаралар кіреді.

Агротехникалық  шаралар – топырақты өңдеу  жүйелері, байырғы аудара жыртуды  топырақты дақылдардың биологиялық  ерекшеліктеріне қарай өңдеу  жүйесіне, алғы дақылдарға, ауа райына және  топырақ жағдайларына байланысты ауыстыру, жаңа топырақты өңдеу жүйелерін (ауыспалы егісте аудара жырту, жазық  тілгішпен өңдеу және топырақтың беткі қабатын өңдеу тәсілдерін алмастыру, эрозияға қарсы тәсілдерді қолдану: ықтырмаларды себу, топырақты  саңылаулау жә т.б.) қолдану.

Фитомелиоративтік шаралар – табиғи шабындықтар  мен жайылымдарды түбегейлі және беткі қабатын жақсарту, жыралы-сайлы  жерлерді жыраларды жайпақтау және көп жылғы бұршақты және астықты  шөптердің қоспасын себу арқылы дұрыстау және т.б..  

Гидротехникалық шаралар – егістікте су әкететін және су тоқтатқыш жалдарды және т.б. құру (жалдар-террастар, су қоймалары, ағын сулар).

Ең көп  нәтижені эрозияға қарсы шаралардың комплексін қолдану қамтамасыз етеді.

Жел эрозиясына қарсы тұру шараларының негізі –  ауа ағынына кедергілер жасау  және топырақ агрегаттарының 1 мм кем бөлшектерге ұсақтауын болдырмау. Сондықтан жел эрозиясына қарсы жүйеге мына шаралар кіреді: 1) жыл бойы топырақтың үстіңгі қабатында өсімдіктерді немесе олардың қалдықтарын сақтау, сондықтан жел эрозиясы болатын аудандарда топырақты аудармай өңдеу керек; 2) жаппай егетін дақылдарды отамалы дақылдар және қара пармен жолақтап орналастыру және жолақтардың ұзын жағы эрозиялы қауіпті желдерге көлденең болуы керек; 3) биік сабақты дақылдардан ықтырмалар егу және с.с.