Табиғи өнім

Сапалы тамақ өнімдерін  өндіру – нарықтық шаруашылықтың  негізгі элементтерінің бірі болып  табылады. Ол – шаруашылық салалары мен халықтың қажеттілігін қанағаттандырудағы экономикалық қатынастардың негізін  құрайды. Сондықтан тамақ өнімдері мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін, тамақ өнімдерін тұтыну сұранысын  қамтамасыз етеді.

 

Сапалы өнімдерді өндіру Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мүмкіндіктерін айқындайтын және әлемдік нарықтағы  бәсекелік қабілетін арттыратын маңызды факторлардың бірі. Қазіргі  кезде елімізде ДСҰ-ға кіруге дайындық жұмыстары жүргізілуде, бұл орайда отандық өнімдердің сапасын арттыру  алдыңғы кезектегі мәселеге айналды.

 

ҚР Үкіметімен бекітілген агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013- 2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020»  бағдарламасында органикалык ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі мен оның айналымын дамыту қарастырылған.

 

Жалпы соңғы 20 жылда әлемде өнімнің органикалық өндірісі дами түсуде. Органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі халықаралық  федерация (ІҒОАМ) анықтамасы бойынша, экологиялық таза өнім – генетикалық  өзгеріске ұшырамаған, өсіру мен  өндіру кезінде пестицидтер, гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын өнімдер. Өсімдікті қорғау биологиялық әдіспен  немесе түбі табиғи препараттармен, ал өсімдіктерді қоректендіру – органикалық  тыңайтқыштар есебінен жүргізіледі. Мал  шаруашылығында өсім стимуляторларын, гормондарды және антибиотиктерді  қолдануға тыйым салынса, емдеу  үшін профилактикалық және гомеопатикалық заттар қолданылады. Қазіргі уақытта  әлемде органикалық өнім өндірісіне 37 млн. га жер сертификатталған және оның өндірісі жыл сайын орта есеппен 10 пайызға өсуде. Бұл ретге мұндай өнімнің 97 пайызын АҚШ және ЕО елдері тұтынады. Аталмыш өнім кәдімгі өнімнен  біраз қымбатқа сатылады. Қазақстанда  халықаралық экологиялық стандарт бойынша өнім өндірісімен айналысатын  ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының саны бойынша ресми статистика жоқ. Десек те, 2009 жылдан 2011 жыл аралығында ЕО қолдауымен іске асырылған «Қазақстан-герман аграрлық-саяси диалогы» жобасы аясында 2011 жылы Қазақстанда халық­аралық сертификаттаудан өткен бақылаушы органдармен  сертификатталған 8 ауыл шаруашылығы кәсіпорны қызмет еткен. Олар өз өнімдерін негізінде АҚШ және Еуропа елдеріне сатуда. Осы кәсіпорындардағы жалпы егіс алқабы 130 мың га кұрайды, онда бидай, рапс, күнбағыс, қытай бұршағы, зығыр өндіріліп, нарыққа шығарылады.

 

Қазіргі кезде Еуро Одақтың  аккредитациядан өткен 6 компаниясы бар, олар өз кезегінде Қазақстан  Республикасында биоөнім өндірушілерді  сертификаттаудан өткізу мүмкіндігіне ие. Бүгінде Қазақстанда өндірілген эко астықтың ірі сатып алушылары: Германия, Италия, АҚШ және Франция.

 

Десек те, елімізде органикалық  өнім өндірісінің мәселелі тұстары  бар, атап айтқанда: органикалық егіншілік  үшін заңнамалық негіздемелердің жоқтығы, өнімдер үшін «эко» және «био»  түсініктері заңды түрде бекітілмегендігі. Қазақстан Республикасының Экологиялық  кодексі экологиялық өнімдерді  таңбалау бойынша негізгі ережені  анықтайды («эко», «эколо­гиялық таза өнім»), бірақ колданыстағы экологиялық  таза өнім ҚР СТ 1618-2007 стандарты органикалық  өндірістің халық­аралық түсінігіне сәйкес келмейді; қазақстандық бакылаушы органның жоқтығы, аккредиттеу және сертификаттау  бойынша халықаралык ұйымдарда  қазақстандық өндірушілерді сертификаттау  кезіндегі жоғарғы шығын; эко  өнім үшін сыртқы және ішкі нарықтың зерттелмеуі, эко кәсіпорындар үшін кеңес беретін  құрылымдардың жоқтығы. 2008 жылы Еуропа комиссиясының қолдауымен елімізде экологиялық мәдениетті интеграциялау  Қорының Луи Болка Агро-Эко  институтымен ынтымақтастығы нәтижесінде  «Органик» орталығы құрылды. Орталықтың негізгі міндеті – органикалық  қозғалысты күшейту және Қазақстан  Республикасында, Орталық Азияда органикалық  ауыл шаруашылығын дамыту үшін қолайлы  жағдай жасауға көмек беру.

 

Бұл үшін фермерлік шаруашылықтар  қарапайым ауыл шаруашылығы өнім өндірісін органикалық деп сатуға болатын өнімге өту үшін екі жылдан кем емес уақыт аралығы болуы  керек.

 

Екі жылдық кезең өткен  соң жетістікке жеткен операторларға  «органик» сертификаты ұсынылып, осы сәттен бастап олардың өнімдері органикалық болып таңбалану  мүмкіндігіне ие болады. Елімізде органикалық  ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісін және айналымын дамыту, сондай-ақ органикалық өнімнің экспорттық әлеуетін іске асыру үшін органикалық өнімді өндіру және сертификаттау жүйесінің жұмыс істеуі үшін жағдай жасау қажет. Осы ретте, органикалық өнімді өндіру мен өткізудің құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық негіздерін айқындайтын нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу мәселесі пысықталуда.

 

Органикалық ретінде таңбаланған  тауарлар мен шикізатқа тұтынушылардың сенімділігін қамтамасыз ету мақсатында органикалық өнімді өндірудің барлық кезеңдерінде бақылау жүйесін, органикалық  өнім өндіруді, қайта өңдеуді инспекциялау және сертификаттау, өндіріс субъектілерін  тіркеу рәсімдерін енгізу қажет. Сондай-ақ, органикалық өнімдер өндіруді мемлекеттік  қолдау тетіктерін әзірлеу және био-ұйымдар, ассоциациялар немесе агенттік құру қажеттілігі туындап отыр.

 

Әлемдік тәжірибе топырақ  құнарлылығын сақтау, адам денсаулығы үшін пайдалы әрі экологиялық  таза өнім өндірісі мен өнімнің бәсекеге қабілеттілігі есебінен өнімнің  өзіндік құнын төмендетпей-ақ органикалық  ауыл шаруашылығына көшу үлкен экономикалық тиімділік беретінін көрсетіп отыр.

 

 

Aдам денсаулығы үшін  қауіпті нәрсе тамақ өнімдерінде  болатын – ауыр металдар (РШШ  – рауалды шекті шама деңгейінен  жоғары). Кез – келген тамақ өнімдерінен ауыр металдарды байқауға болады, бірақ әрбір тағамда металдық ластану дәрежесі (құрылымы) әр түрлі болып келеді.

 

 Ауыр металдардың шамамен 70 пайызы адам ағзасына тамақ өнімдері арқылы түседі. Тамақ өнімдерінің уытты металдармен ластануы адамдардың денсаулығына зиян келтіреді. Өндірілетін өнімнің металлдық ластану құрылымы негізгі дайындалатын шикізатты өсіру жағдайы мен тазалылығы, оны технологиялық өңдеудің сапалылығы және пайдаланылатын қосымша материалдарға тәуелді болады.

 

IFOAM (органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі халықаралық федерация) анықтамасы бойынша, экологиялық таза өнім – генетикалық өзгеріске ұшырамаған, өсіру мен өндіру кезінде пестицидтер, гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын өнімдер. Экологиялық таза тамақ өнімі дүние жүзінде әртүрлі терминдермен аталады. Батыс Еуропа елдерінде «биологиялық өнім», Солтүстік Еуропада «экологиялық өнім», АҚШ пен Ұлыбританияда «органикалық өнім», Финляндияда «табиғи өнім» деп аталады.

 

 «Экологиялық таза»  дәрежесін алу үшін, өнім тек таза күйінде өсіріліп қана қоймай, химиялық заттарды пайдаланбай сақталынған, қайта өңделген, жабдықталған және тұтынушыға жеткізілген өнім болуы керек. Мысалы, Еуропада «био», «эко», немесе «органик» маркаларымен белгіленген тауарлар тыңайтқыштар, улы химикаттар және пестицидтерді пайдаланылмай өндірілген өнім түрін білдіреді.

 

 Біздің пікірімізше экологиялық таза тамақ өнімі дегеніміз – адам денсаулығына өмір бойы зиянын тигізбейтін, болашағына кері әсер етпейтін өнім және оның құрамында әр түрлі уытты заттардың, агрохимикаттардың, ауыр металдар мен радионуклидтердің болмауы тиіс.

 

 Экологиялық таза өнімді  өндірілуіне байланысты келесідей бөлуге болады:

 

1. Экологиялық таза өнім  – бұл құрамында зиянды заттар дәстүрлі өнімдерге қарағанда аз, (жол берілетін шекті шамадан аспайтын) сапасы бойынша нормативті құжаттарға сәйкес өнімдер;

 

2. Экологиялық таза өнім  – экологиялық таза аумақта қосымша минералды тыңайтқыштарсыз, қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиялар көмегімен табиғи шикізаттан алынған өнім.

 

 Ауыл шаруашылығында экологиялық таза өнім алу үшін, 3–5 жылға дейін химикаттар әсері байқалмайтын топырақ пайдаланылады.

 

 Экологиялық таза өнім  ұғымы 1924 жылы Р. Штайнердің теориялық негіздеуімен қалыптасты, ол кезде тәжірибе жүзінде биодинамикалық аграрлық қызметтер жүзеге асырыла бастады. 1930–1940 жылдар аралығында бұл идея Швейцарияда Г. Мюллердің, Ұлыбританияда Э. Бэлфер мен А. Ховордың, Жапонияда Фукуокойдың бастамасымен дами бастады (1-кесте ).

 

 Органикалық тауарларды тұтыну Одағының экологиялық ұйымдармен бірлесе отырып жұмыс жасауы генетикалық құрамы өзгертілген ауыл шаруашылық өнімдерінің нарықта пайда болуына қарсы күрес жүргізуіне мүмкіндік туғызды. Ал қазіргі кезде органикалық және агроөндірістің басқа да әдістерін нақты жолға қою қажеттілігі пайда болуда. «Био» сауда белгісі тұтынушыға өнімнің нақты белгіленген әдістерді қолдана отырып өндірілгендігін көрсетеді, яғни талаптарға сай келетінін бейнелейді. Бұл органикалық секторда өсірілетін өсімдік түрі мен сорты, мал, аң, құс тұқымы және балық түрлері дәстүрлі секторларда да өсірілетінін көрсетеді. Дегенмен органикалық өнімдердің тұтыну құндылығы дәстүрлі өнімдерге қарағанда ерекшеленеді. Мысалы, органикалық және дәстүрлі секторларда өсірілген, алманың элемент құрамы, түсі, көлемі бірдей болмайды, органикалық секторда өндірілген өнімде химиялық заттардың болмауы өнімнің тұтынушы үшін тартымдылығын көрсетеді.

 

 

1 кесте – Экологиялық таза тамақ өнімі өндірісінің қалыптасу кезеңдері мен ерекшеліктері

 

Қалыптасу кезеңдері 

Мәні 

Сипаттамалары

 

1. Алғашқы кезең

 

1930–1940 жылдар 

Экологиялық таза өнімнің  қалыптасуының алғашқы кезеңі әртүрлі  иеленушіктер жерді пайдалана отырып, экологиялық таза өнім өндіретін аз ғана тәжірибе жүргізетін шаруашылықтың пайда болуымен байланысты. 

Бұл кезеңде шаруашылықтағы тауар өндіру деңгейі өте төмен болатын.

 

2. Екінші кезең

 

ХХ ғасырдың

 

60-жылдары 

Органикалық агроөндірісті

 

қарқынды дамытуымен

 

байланысты. 

Органикалық фермаларда тауар деңгейі көтеріліп, өндіру көлемі және шаруашылықтар саны артты, экологиялық таза өнім өндіруге бағытталған мемлекеттердің саны артты.

 

3.Үшінші кезең ХХ ғасырдың

 

90-шы жылдары 

Оның алдыңғы екі кезеңнен

 

басты ерекшелігі Батыс

 

Еуропа, Азия және

 

Солтүстік Америка мемле-

 

кеттерінде сұраныстың

 

артуына сәйкес

 

органикалық тауарлармен

 

байланысты халықаралық сауда орындарының кеңейтілуі және органикалық ауыл шаруашылығын реттеу мен мемлекеттік қолдау. 

Осы кезеңде экологиялық  таза өнім жөніндегі ұлттық және халықаралық  ұйымдар құрыла бастады, мұнда тұтынушы талғамын тұрақты қалыптастыруға мүмкіндік беретін ақпараттық және ағартушылық жұмыстар күшейтілді.

 

4. Қазіргі кезең 

«Экологиялық таза» –  саудалық маркасымен берілетін, бірақ «таза емес» баламадағы экологиялық таза тамақ өнімдерінің пайда болуы. 

Экологиялық таза тамақ өнімінің нарығын дамытуға назар аударылып, мемлекеттік талаптар қойыла бастады.

 

 Е с к е р т у – Зерттеулер негізінде автор құрастырған.

 

 

 Қазақстан Республикасындағы  тамақ өнеркәсібі өнеркәсіп салаларының маңызды стратегиялық саласы және тұрғындарды сандық, сапалық тағам өнімдерімен тұрақты қамтамасыз етеді. Табиғи шырын өндірісі тамақ өнеркәсібінің ішінде өзіндік маңызы бар сала болып табылады. Бұл осы сала өнімдерінің халық шаруашылығының басқа да салаларына кеңінен пайдалануымен түсіндіріледі, себебі бұл сала адам ағзасына қажетті дәрумендер мен минералдарды заттар жинақталған тағам өнімдерімен тұрғындарды қамтамасыз етеді.

 

 Қазіргі таңда Қазақстандағы  табиғи шырын нарығы негізінен шет елдерден әкелінген және отандық тауар өндірушілердің өнімдерінен тұрады. Алыс және жақын шет мемлекеттерден әкелініп жатқан табиғи шырындар отандық тауар өндірушілердің негізгі бәсекелестеріне айналды. Бұған қоса, ішкі өнім өндірушілер Қазақстан нарығында бәсекелік ортаның жоғарлауына ықпал етуде. Табиғи шырындардың жетіспеушілігі импортты шырындардың тұрақты өсуіне алып келді, ал ол отандық өндірушілердің бәсекеге қабілетті тауарларды өндіруіне мүмкіндік туғызды. Қазіргі уақытта импортталған арзан өнімдер Қазақстан нарығын жаулап алды.

 

 Диссертациялық жұмыста  біз шырын нарығына байланысты біршама өзекті мәселелерді қарастырдық. Қазақстан Республикасында табиғи шырын өндіретін кәсіпорындарға маркетингтік зерттеулер жасалынды.

 

 Қазақстанда сусындар спектрі өте кең- дүкендердің сөресінен шырын, нектарлар, морс, газдалмаған және газдалған су, аз алкогольді және алкогольсіз сусындарды, квас, тониктерді көруге болады, тіпті салқындатылған шай түріндегі сусындарды да кездестіруге болады. Дегенмен әр түрлі белгідегі шырындарды қарапайым тұтынушылардың таңдауы өте қиын: яғни, сусындарды таңдауда тұтынушы денсаулық үшін пайдалы және сапалы не сапасыздығына назар аудармай, керісінше сол өнімнің арзан не қымбаттығына көңіл аударады.

 

 Шырындарды тұтынудың жоғары деңгейін, сыра және күшті алкогольды сусындарды ұсынатын «солтүстік үлгі» деп аталатын Батыс Еуропалық сусындар саласымен салыстырсақ, Қазақстанда тұтынушылар әлі де болса Еуропаның солтүстік елдеріндегі шырынды тұтынудың орташа көрсеткіштерінен (халықтың жан басына шаққанда 24–28 л) артта қалып келеді. Германияда табиғи шырындарды тұтыну ерекше жоғары мәнге ие: онда халықтың жан басына шаққанда табиғи шырындарды тұтыну 42–44 л. Ресейде қазіргі көрсеткіш 10 л деңгейіне жетіп отыр. Ал Қазақстанда халықтың жан басына шаққанда табиғи шырындарды тұтыну 8 – литрден келеді.