Табиғатты қорғау және Тұрақты даму

б) табиғат,  ресурстарын  игеру  кезінде  оның  қоршаған ортаға  пайдалы  әсеріне  көңіл  бөлінуі  керек;    

 в)  табиғат  ресурстарын  сол қалпында  сақтау  үшін  қорықтар, қорыққорлар, ұлттық  саябақтар  мен  басқа  да  ерекше  қорғалатын  объектілерді  көбейту  қажет     

 г)  қоршаған  орта  мен  адам  баласының  денсалығын  сақтау  үшін экологиялық  қауіпсіздік  шаралары  қадағаланып  отырады.     

Табиғатты қорғаудың тағы  бір мақсаты:

экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету.  Ол  қазіргі  және  болашақ   ұрпақтың  салауатты өмір сүруі үшін адамның теріс ісәрекеттерін  шектеу  және  табиғаттағы  төтенше апаттарды болдырмау.

Оны жүзеге асыратын  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы 

және  табиғат  қорғау  заңдары.     

 

 

 

 

 

             

                                                             4

 

Табиғат  қорғау  заңын  орындау  негізгі  ұстанымдары  мен  ережелеріне  негізделген.     

Табиғат  қорғаудың  бірінші  ұстанамы. Табиғат  байлықтарын  пайдалануды  тұтынушылардың  мақсатын  ескере  отырып  жүзеге  асыру.  Мысалы,  орман  тек  құрылыс  материалы  емес, ол  ауа  райын  реттеуші,  ылғал  көзі, дәрі-дәрмек, аң мен құстың мекені, топырақты  қорғаушы  және  адам  үшін  денсаулық  кепілі  екенін  ескеру   қажет.    

Табиғат  қорғаудың  екінші  ұстанамы.  Табиғат  байлықтарын  пайдалану   барысында  оның  жергілікті  жер  үшін  маңызы  мен  қорын  қатаң  есепке  алу. Бұл әсіресе орман,су қоры үшін қажет.Мысалы, Әмудария  мен   Сырдария   өзендерін  ауыл  шаруашылығына   барынша  пайдаланып, оның Арал теңізі үшін маңызы ескерілмеді. Нәтижесінде  Арал  теңізінің  біржола  құрып  кету  қаупі  төніп  тұр.     

Табиғат  қорғаудың  үшінші  ұстанамы.  Табиғат  қорларын  пайдаланғанда  олардың бір-бірімен байланысты екендігін есте сақтау керек. Яғни, табиғаттың тарихи-табиғи байланысын, тепе-теңдік  процесін  бұзбау  деген  сөз. Мысалы,  Семей  өңіріндегі  Шыңғыстау  ормандарының  құрылыс  үшін  кесілуі – осы  өңірді  аң-құсы  мен  шұрайлы  жайылымынан  айырды.    

 Қорыта  айтқанда, адам  баласы  табиғат  қорларын  пайдаланбай  өмір  сүру  мүмкін  емес. Сондықтан  табиғат  қорларын  ғылыми  негізде  қайта   отырып  пайдалану  және  қорғау  мақсат  етіліп  қойылуы  тиіс. Табиғат  заңдарында  көрсетілген  ұстанымдар мен  ережелерді  орындау  азаматтың  міндетті  борышы.    

 Адам  баласы  жануарлар  мен  өсімдіктер  туралы  мәліметтерді, ғылыми-фактілерді  саралап  келіп,  ендігі  жерде  оларды  қорғау  қажеттігі  туралы  тоқтамға  келді. Кейбір  өркениетті  елдерде  жануарларды, өсімдіктерді, ормандарды, өзен-көлдерді  қорғау  туралы  мемлекет  деңгейінде  құжаттар  қабылдана  бастады. Орыс  патшасы  I Петр  Мәскеу  маңындағы  ормандар  мен  оның  қойнауындағы  табиғат  байлықтарының   бәрін  "патша  қазынасы”  деп  жариялап, жарлық  шығарған. Тіптен, өзен  бойынан  3 км  жерге  дейін  ағаш  кескендерді  қатаң  жазалаған.    

 Мұндай көзқарастар  кейінен  басқа  да   елдерде  қолдау  тауып, Еуропа, Ресей, Қытай, Үндістан, Жапон  елдері  табиғат  қорғауға  көп  көңіл  бөлген.  Кейбір  мемлекеттерде  қорықтар, ұлттық  саябақтар  құрылған. Осындай  шаралардың   бірі  Халықаралық  табиғат  қорғау  ұйымы  (ХТҚҰ) еді.  Ол  1948  жылы  құрылды. Ұйымның  мақсаты – дүние  жүзіндегі  сиреп  немесе  құрып  бара  жатқан  аң  мен  құстарды  және  өсімдіктердің  "Қызыл  кітабын”  ұйымдастыру  болатын. Оған  дейін  халықаралық  "Қара  кітаптың”  тізімі  жасалды. Оған  жер  бетінен  біржола  құрып    кеткен  аңдар    мен  құстар  енгізілді.    

"Қызыл  кітап”  туралы  пікірді   ағылшын  табиғат  зерттеушісі  Питер  Скотт  айтқан  болатын. 1963  жылы  халықаралық "Қызыл  кітаптың”  алғашқы  басылымы, одан  соң  1966-1975  жылдар  аралығында  5  томы  жарық  көрді. 1978  жылы  КСРО-ның  "Қызыл  кітабы”  шықты.  Қазақ  КСР-ның   алғашқы    "Қызыл  кітабының”  жануарларға  арналған  бөлігі  1978  жылы, ал  1981  жылы  өсімдіктерге  арналған  бөлігі  жарық   көрді.  Қазақстанның    "Қызыл  кітабы”   содан  бері   1991  және  1996  жылдары  өнделіп, қайта  басылып, көпшілікке  ұсынылды.

                                                5    

"Қызыл  кітапты”  ұйымдастыру  үшін  Қазақстан  Республикасының   Ұлттық  Ғылым академиясының бірнеше  ғылыми-зерттеу  институттарының  ғалымдары  ұзақ  жылдар  бойы  еңбек  етіп, ғылыми-практикалық  конференциялар  ұйымдастырды.   "Қызыл  кітапқа”  енетін  әрбір  түрге  ғылыми  сипаттама  беріліп, талқыға  салынды.    

 Одан  соң  жануарлар  туралы  қарар  қабылданып  отырды.  Мұндай  шараларды ұйымдастыруда бұрынғы "Зоология”, қазіргі  "Генеқорлар”  институтының  қызметкерлерінің  де  еңбегі  зор.      

"Қызыл  кітапқа”  белгілі  бір  түрді  енгізу  үшін  ғалымдар  әр  жануарлардың 

не өсімдіктің 5санатын(категориясын)анықтаған. Осы  санатқа  сәйкес  келген  жағдайда  ғана  ол  түр    "Қызыл  кітапқа”  енгізілген. Ол  санаттар  төмендегідей:     

I санат –жойылып  бара жатқандар. Бұлар  туралы  соңғы  50  жылда  ешқандай  деректер  жоқ. Мысалы, қызыл  қасқыр, қара  күзен,  қабылан,  қызылқұм  арқары, құдыр,  т.б.    

I  санат – саны  азайып  бара  жатқандар  ( жақын  арада  жойылып кетуі  мүмкін). Мысалы,  балқаш  алабұғасы,  сары  құтан,  жұпар, құлан, т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                            6

Адамның салауатты және қолайлы  қоршаған табиғи ортаға құқығы

 

Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында былай делінген: "Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына колайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады". Осының нәтижесінде республика азаматтарының өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған табиғи ортаны қорғау мемлекеттің міндеті ретінде бекітілген. Сонымен бірге республиканың әрбір азаматына табиғатты сақтау мен оның байлықтарына ұқыптылықпен карау міндет болып табылады. Адамның қолайлы қоршаған ортаға құқығы әр түрлі заңдарда бекітілген. Бүгінгі күні адамның қолайлы қоршаған табиғи ортаға құқығы мынадай мәселелерді қамтиды:

• халықаралық және ұлттық стандарттарға сай келетін салауатты қоршаған табиғи ортада өмір сүрудің шынайы мүмкіндіктері;
• экологиялық қауіпсіздікке байланысты шешімді дайындауға, талқылауға және қабылдауға қатысу, қоршаған табиғи ортаның жай-күйі туралы тиісті ақпараттар алу;
• қоршаған ортаның ластануы нәтижесінен адам денсаулығына келтірілген зиянды мемлекеттің өтеуі құқығы.

Осы орайда адам құқықтарының оның міндеттерінен  бөлінбейтіндігін атап кеткен жөн. Бұл  дегеніміз: адам қолайлы қоршаған табиғи ортаға деген құқыққа ие бола отырып, оның сақталуы үшін қажетті, тиісті нәрсенің бәрін жасауға міндетті дегенді  білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                             7

       Экологиялық құқықтың негізгі қайнар көздері

Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) атынан Әлемдік қауымдастық қоршаған ортаға және болашақ ұрпаққа зиян келтірмейтіндей қазіргі адамның өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін Тұрақты (орнықты) даму тұжырымдамасын әзірледі. Бұл тұжырымдама — қоғам мен табиғаттың өзара әрекетін көрсететін қазіргі заманға сай, неғұрлым кең тараған және қолдау тапқан тұжырымдамалардың бірі. БҰҰ Бас хатшысының бастамасымен 1984 жылы қоршаған ортаны қорғау және дамыту жөніндегі Халықаралық комиссия құрылды.

• 1996 жылы Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы қабылданды. Бұл құжатта экологиялық қауіпсіздік "қоршаған ортаға шамадан тыс антропогендік әсер ету салдарынан, сондай-ақ дүлей апаттардың, өнеркәсіптік кездейсоқ оқиғалар мен күйреулердің зардаптарынан жеке адамдардың, қоғам мен мемлекеттің қорғалу дәрежесі" ретінде қарастырылады.
• 1997 жылы 15 шілдеде қабылданған: "Қоршаған ортаны қорғау туралы" ҚР Заңы табиғатты қорғау саласындағы басты заң болып табылады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүддесі үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін анықтайды, сонымен қатар ол экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, адамның шаруашылық және өзге қызметінің табиғи экологиялық жүйеге зиянды әсерінің алдын алуға, биологиялық әртүрлілікті сақтау мен табиғатты тиімді пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.
• 1997 жылы 15 шілдеде "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасынын Заңы қабылданды. Қазақстанда қорықтар мен қорықшаларды сақтау бұл заңды қабылдаудың мақсаты болып табылды. Осы заңға сәйкес ерекше қорғалатын аумақтардың мынадай түрлері белгіленді: мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, мемлекеттік табиғат ескерткіштері, мемлекеттік қорықтық аймақтар, мемлекеттік табиғи қорықшалары және т.б.
• 1997 жылы 18 наурызда "Экологиялық сараптама туралы" ҚР Заңы қабылданды. Бүгінгі күнде экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болмайынша қандай да бір шаруашылық қызметті жүзеге асыруға рұқсат етілмейді.
• 1993 жылы 21 қазанда қабылданған "Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы" ҚР Заңының маңызы зор. Жануарлар әлемі мемлекеттің меншігіне жатады. Елді мекендердің құрылыстарын салғанда, өсімдіктерді қорғау үшін химиялық дәрілерді қолданған кезде, өндірістік процесстерді жүзеге асырған кезде, табиғат апаттары кезінде, жабайы андардың қоныс аудару және олардың тіршілік ету ортасын өзгерту кезінде осы заң бойынша белгілі бір талаптар қойылады. Мұның бәрі орындалуы керек. Аң, балық аулау үшін арнайы тәртіппен пайдалану квотасы мен шектері белгіленеді.

Қазақстанда табиғатты қорғау қызметін реттейтін арнайы кодекстер бар. Олар: 2003 жылы 20 маусымда қабылданған "Жер кодексі", 2003 жылы 9 шілдеде қабылданған "Су кодексі; 2003 жылы 8 шілдеде қабылданған "Орман кодексі",

 

 

 

                                                               8

• 2002 жылы 11 наурызда "Атмосфералық ауаны қорғау туралы" ҚР Заңы қабылданды. Бұл заң әрбір қазақстандыққа қоршаған ортаны ластағаны үшін кәсіпорынды сотқа беруге мүмкіндік береді.

Республиканың атмосфералық ауасына жыл сайын үш жарым мың тоннадан астам зиянды заттар шығарылады. Қазақстан 1992 жылғы Рио-де-Жанейро Декларациясында 6-қағидасымен бөліп көрсетілген экологиясы неғұрлым нашарлаған елдердің қатарына жатқызылған.

Сонымен, қоршаған ортаны корғау мен адамның өмір сүруі үшін қолайлы жағдай туғызу — демократиялық мемлекеттің басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты мемлекет өз органдарын кешенді экономикалық, техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық шараларды жүзеге асыруға міндеттейді. Әрбір адамның салауатты қоршаған ортаға құқығы бар, сонымен бірге әрбір адам табиғатты аялауы керек, қоршаған ортаны ластамауы қажет. 1992 жылы БҰҰ-ның Конференциясында Бразилияда қоршаған орта және оны дамыту жөніндеРио-де-Жанейро Декларациясы қабылданды. Қазақстан осы декларацияға қосылды. Қазақстанда қоршаған ортаны қорғауға байланысты бірнеше заң актілері қабылданды, олардың мақсаты — еліміздің табиғат байлықтарын болашак ұрпақ үшін сақтау болып табылады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                       9

Қорыта айтқанда, адам  баласы  табиғат  қорларын  пайдаланбай  өмір  сүру  мүмкін  емес. Сондықтан  табиғат  қорларын  ғылыми  негізде  қайта   отырып  пайдалану  және қорғау мақсат етіліп қойылуы тиіс. Табиғат заңдарында көрсетілген ұстанымдар мен  ережелерді  орындау  азаматтың  міндетті  борышы.Адам  баласы  жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді,ғылыми-фактілерді  саралап келіп, ендігі жерде  оларды  қорғау  қажеттігі туралы тоқтамға  келді. Кейбір  өркениетті  елдерде  жануарларды, өсімдіктерді, ормандарды, өзен-көлдерді  қорғау  туралы  мемлекет  деңгейінде  құжаттар  қабылдана  бастады.Орыс патшасы IПетр  Мәскеу  маңындағы  ормандар  мен  оның  қойнауындағы  табиғат  байлықтарының   бәрін  "патша  қазынасы”  деп  жариялап, жарлық шығарған.Тіптен,өзен бойынан 3км  жерге  дейін  ағаш  кескендерді  қатаң  жазалаған.Мұндай көзқарастар  кейінен  басқа  да   елдерде  қолдау  тауып, Еуропа, Ресей, Қытай, Үндістан, Жапон  елдері  табиғат  қорғауға  көп  көңіл  бөлген.  Кейбір  мемлекеттерде  қорықтар, ұлттық  саябақтар  құрылған. Осындай  шаралардың   бірі  Халықаралық  табиғат  қорғау  ұйымы  (ХТҚҰ) еді.  Ол  1948  жылы  құрылды. Ұйымның  мақсаты – дүние  жүзіндегі  сиреп  немесе  құрып  бара  жатқан  аң  мен  құстарды  және  өсімдіктердің  "Қызыл  кітабын”  ұйымдастыру  болатын. Оған  дейін  халықаралық  "Қара  кітаптың”  тізімі  жасалды. Оған  жер  бетінен  біржола  құрып    кеткен  аңдар    мен  құстар  енгізілді.    

"Қызыл  кітап”  туралы  пікірді   ағылшын  табиғат  зерттеушісі  Питер  Скотт  айтқан  болатын. 1963  жылы  халықаралық "Қызыл  кітаптың”  алғашқы  басылымы, одан  соң  1966-1975  жылдар  аралығында  5  томы  жарық  көрді. 1978  жылы  КСРО-ның "Қызыл кітабы” шықты. Қазақ КСР-ның   алғашқы    "Қызыл  кітабының”  жануарларға  арналған  бөлігі  1978  жылы, ал  1981  жылы  өсімдіктерге  арналған  бөлігі  жарық   көрді.  Қазақстанның    "Қызыл  кітабы”   содан  бері   1991  және  1996  жылдары  өнделіп, қайта  басылып, көпшілікке  ұсынылды.    

"Қызыл  кітапты”  ұйымдастыру  үшін  Қазақстан  Республикасының   Ұлттық Ғылым академиясының бірнеше ғылыми-зерттеу  институттарының  ғалымдары  ұзақ  жылдар  бойы  еңбек  етіп, ғылыми-практикалық  конференциялар  ұйымдастырды.   "Қызыл  кітапқа”  енетін  әрбір  түрге  ғылыми  сипаттама  беріліп, талқыға  салынды.    

 Одан  соң  жануарлар  туралы  қарар  қабылданып  отырды.  Мұндай  шараларды ұйымдастыруда бұрынғы "Зоология”, қазіргі  "Генеқорлар”  институтының  қызметкерлерінің  де  еңбегі  зор.

рытынды:

 

                                                         10

 

Қолдалынған адебиеттер

1. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М.: 2003.
2. Пехов А.П. Биология с основами экологии. Санкт-петербург, 2000.
3. Пономарева И.Н., Соломин В.П., Корнилова О.А. Общая экология. М.: 2005.
4. Тупкин Е.И. Общая биология с основами экологии и природоохранной деятельности: М.: ПрофОбрИздат, 2001. – 384 с.
5. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. Ростов н/Д: 2003. – 576 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                     11