Мұнай өндірісінің биосфера компмненттеріне зияны

         Мұнай  құрамындағы  мазут  топырақтың  физикалық,  химиялық  қасиетін, сапалық  көрсеткіші - құнарлығын төмендетеді.

         Зерттелген  мұнайлардағы мазуттардың ауырлығы, тұтқырылығы, күкірттік құрамын жоғары Маңғыстау және Сазанқұрақ кен орындары мұнайлары екендігі жоғарыдағы № 1 кестеде көрсетіледі.

Буканова А.С. – Перспектива  получения минеральных масел  из мазутов Атырауского НПЗ (автореф. Атырау 2005 г стр. 23)

 

                     

 

 

 

                                                                                                               Кесте № 1

Көрсеткіштер	Мұнай  кен  орындары
	Маңғыс тау	Құмкөл	Кеңқияқ	Мартыши	Сазанқұрақ
1. Тығыздылығы  20 ° С кг/м3	952,4	917,6	921,7	914,2	947,5
2. Күкірт құрамы  %	1,48	0,14	0,09	0,88	1,31
3. Тұтқырлық	9,3	2,7	3,0	3,3	14,6

 

 

 

2.2. Мұнай және  мұнай өнімдерінің жануарлар     мен адам    ағзаларына  әсері.

 

Мұнайдың жеңіл фракциялары  құрылысы жағынан – қарапайым, ол төменгі молекулалы көмірсутектерден (алкандар)  парафинді,  ароматты  көмірсутегіден  құралған.

Бұл қарапайым мұнайдың ең қозғалғыш бөлігі. Алкандар наркоздық  құрал тәрізді әсер етеді, бірақ  алкандарға қарағанда оның әсірі  тыныс алуда күшті анық байқалады. Канцерогендік активтілігі жоғары қатерлі ісік ауруының жиілігін ұлғайтады. Ұзақ улану адамдардың бауыр мен бүйрек жұмыстарының өзгеруін, кан-тамыр органдарының тітіркенуіне әсер етеді. Сонымен қатар мутагендік әсері бар, созылмалы ісік ауруын тудырады.

Ароматты көмірсутектер  – улы мұнай компоненті, оның 1% - тік концентрациясы судағы өсімдіктердің  бәрін жояды. Мұнайдың  20-38 %  ароматты көмірсутегісі болса жоғары сатыдағы өсімдіктердің өсуіне қысым жасалады. Ароматты көмірсутегінің  ішінде жиірек тараған мутагендік және канцерогендік  заттардың өкілі 3,4 – бензо (а) пирен.

Ароматты көмірсутектер  қиын бұзылады. Деградация басты факторы  фотолиз  процессі болып табылады. Бұл ултракүлгін сәулелендіру  арқылы  жүреді.

Бузашы және  Қара арна кен орындарының ауыр мұнайылы, құрамында  концерогендік ароматты көмірсутектерден тұрады. Кесте №1,2  көрсетілген.

Алкандар органикалық  заттар аралығында активтілігі төмендеу, наркоздік әсері күшті, теріге әсері  өте қауіпті. Мұнай адам терісіне тигенде дермотит немесе экзема ауруына  душар  етеді.

Бензин организмге ауаны  жұту арқылы тыныс алу жолымен  ішек – қарын трактісінен қанға  сіңіріледі бензин орталық  системаға, тері қабаттарына әсер етеді, улануға  кейде өлім жағдайына әкеп соқтырады. Ауада бензиннің концентрациясы 0,005 – 0,001 мг/м3 нәтижесінде адамдар  қатты уланады, ал концентрациясы 0,04 мг/м3 ұлғайған жағдайда бірден өлім қаупін туғызады.

Керосинде бензин тәрізді  жалпы әсерлері бірдей дерманит мен  экземада ұшыратады. Көміртегі (СО) –  иіссіз, түссіз газ. СО ₂ табиғи газдың толықтай жанбауынан бөлініп шығады және атмосферада 2-4 ай  сақталады. Ауадағы ПДК СО₂ жұмыс зонасындағы 20 мг/м³ құрайды. Концентрациясы 600 мг/м3  кезінде жеңіл уланды 10-30 мин кейін күшті улану, 3600 мг/м3,  1800 мг/м3 концентрацияда 1-5 минуттан  кейін адамдарды өлімге әкеп соқтырады. Көміртегі оксиді қанның оксигемоглобинінен оттегін бөлуі нәтижесінде карбоксигемоглабин түзіледі. Қанда көміртегі оксидінің қатысуы кезінде тканьдердегі  О₂- ң тасымалдануы  нашарлайды.

Ауадағы СО ₂ 0,005 – 0,01 % концентрациясында бас ауруы байқалады, СО ₂ одан әрі жоғарғы концентрациясы кезінде естен тануға, кейде өлім  жағдайына ұшырауы мүмкін.

Әдебиеттерді куәландыра отырып, метан орталық нерв жүйесін  біртіндеп зиян келтіріп, нейрон және нейрон аралық синапстың  байланысына  әсерін тигізеді.

Меркаптан - жоғарғы токсинді органикалық күкіртті қасылысты  газ. Меркаптан мұнай айыру мен  мұнай кәсіп орындарының ауасында күкіртті сутекке қарағанда жүздеген, мыңдаған есе төмен. Меркаптандар (тиола  қазіргі атауы) табиғи газды тазалап, бөлу  процессі нәтижесіндегі жаңаша өнім болып табылады. Меркаптандар концентрациясы       2 х 10 ^-9 мг/ л болған жағдайда ауада өте жағымсыз  иісті пайда болады: көміртегі сияқты меркаптандар да жоғарғы  концентрацияда адамның тыныс алу орталықтарда сал ауруы пайда болады. Меркаптандардың ұзақ әсері бауырдың антитоксикалық және белок түзу фугкциясын  бұзады, адамдардың дене салмағының  және жалпы денсаулығының жағдайын төмендетеді.

Азот диоксиді - тұншықтырғыш өткір иісті газ. Азот диоксиді  температурасы 140 °С  N O₂ және O₂ – ге бөліне бастайды. Азот диоксиді (NO₂) концентрациясы - 0,8 – 5 мг/м3 ортада 3-5 жыл жұмыс істеген адамның өкпелеріне қатты әсер етеді, сонық нәтижесінде адамда созылмалы бронхит, астма ауруларына  душар болып және жоғарғы онцентрацияда орталық нерв системасын зақымдайды. Жұмыс зонасында ауадағы ПДК (NO ₂) -2 мг/м3.

Суатқа үдемелі антропогендік  әсер ету, оның гидрохимиялық және гидрологиялық  өзгеруіне алып барады, экосистеманы дегратацияға шақырады, биоәртүрлікті  төмендетеді; жоғары биопродуктивті биоценоз аз продуктивтілікке алмасады. Балықтар су экосистемасының соңғы  графикалық қатары сияқты, оның жиі негізгі  компоненттері болып табылады және техногендік негізгі ауырлығын  өзіне қабылдайды. Соңғы онжылдықта балықтарды (бауырларының, бүйрек, желбезек аппараттарының ) патоморфологиялық  өзгерістер байқалуда. Балықтардың  құртшабақтарын мұнайдың суда еритін фракция ертіндісіне ауыстырған (жіберген) кезде олардың меланин  пигменттерінің төмендеп , екі жұмадан  кейін олардың 100 % -і өлгені байқалған.

Күкірт қышқылы - күкірт диоксиді  және су буларынан түзіліп, цитозинді  алмастырады дезамин дейді.

Натрий бисульфиті – канцероген ДНК – дағы бір тізбекті полунуклеотидтерге пиримидинаментмен әсерлесіп ол цитозинді урацилге айналдырады.

Күкіртті сутек - түссіз, жағымсыз иісті газ. Күкіртті сутектің сезілгіш иісінің ауадағы құрамы 1,4 – 2,3 мг/м3, өте жоғарғы концентрацияда иісі күштілігі әлсіздеу болған сайын  үйреншікті бола бастайды. Организмге күкіртті сутек организмге тыныс  алу органдары арқылы түседі, аз мөлшерде тері және қарын арқылыда енеді, қанның оттегімен қанығу қабілетін  төмендетеді. Күкіртті сутекпен  ұзақ уланғанда, гемоглабиннің оттегін  сіңіру қабілеті      80-85 %  жағдайда  – 15 % дейін жетеді.

Күкірт.

Күкірттің аса бағалы, әрі  сирек  кездесетін шикізат,  сонымен  бірге ол аса қауіпті. Күкірттің  болуы табиғатқа мұнайдың әсерінің маңызды факторы болып  табылады. Күкірт мұнайдың құрамында сұйық  күйде,  күкірт сутек,  меркаптан  түрінде кездеседі.

Мұнай құрамындағы күкірт топрырақта күкірт сутекті барер  түзеді.

 Қазірдің өзінде  оның  зияны тірі табиғатқа елеулі  әсер ете бастады. Каспий жағасында  құстың  жаппай өлуі байқалуда.  Аса құнды қызыл балық жапа  шегуде. Облыста, ең алдымен Ембі  ауданында  сырқаттың тыныс  органдары дерті өсіп бара  жатқаны жиі айтылып жүр. Ауаға  жыл сайын, толық емес мәліметтер  бойынша, 52,0 мың тоннадан астам  залалды заттар тасталады. Ол  ауданның әр тұрғынына 800 кг  –нан келеді десек, облыс бойынша  орта көрсеткіштен 200 кг  артық. 

Бұрғылау мен сынау  кезінде скважинадан кеткен газ  қосындылары қазірдің  өзінде осы  алқаптың ауа  бассейнін  ласттауда. Осы орайда Қаратон поселкесінің тұрғыны, қарт мұнайшының мынадай бір  ой-түйіні: ауаға кеткен күкіртті ангидрид газы ылғалмен реакцияға түсіп, жерге  қайта отырғанда күкірт қышқылына  айналады да өсімдікді, тіпті даладағы  жаюлы кірді тесіп тастайды.

Теңіз  кен орынының  игеріле бастауына байланысты  тағы бір үлкен проблема алда тұр. Перспективалы алаңның мұнай  құрамында күкірт қоспасы  мол. Ғалымдардың  мәліметтеріне  қарағанда, күкірттің  ара салмағы 25 проценттен кем емес деп есептелуде. Мұнай мол күкіртті мұнай  Одақта  бұрын  болған  емес. Әлемде  де сирек.

Күкіртті сутек.

Адамның шаруашылық қызметі  қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі  болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын  өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, топырақққа, суға түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі. Соның бірі-күкіртті сутек (Н₂ S) Бүкіл жер шарында осы ластаушы зат күкіртті сутектің түспеген  жері жоқ деп айтуға болады. Тіпті ешқандай өнеркәсібі жоқ Антарктиданы алайық. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптің әр түрлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерден ауа ағымдарымен келіп түскен. Күкіртті сутек өзінің табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай әр түрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Егерде адам организміне күкіртті сутек көп мөлшерде әсер етсе, қатты уланып есінен танып қалады, тіптен кейде өліп кетуі мүмкін. Күкіртті сутек өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі ретінде өнеркәсіптік зауыттарымен, тау-кен өндіру және  целлюлоза қағаз өнеркәсібінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Құрамында күкіртті сутегі бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді және өсімдіктерде көп зардап шегеді. Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана  қоймайды, сонымен қатар адамдардың жүйке ауруларын туғызады. Әсіресе көкөніс, жеміс – жидек өнімдеріне  де зиянын тигізеді. Ластанған өсімдіктермен қоректенген жануарлардың, адамдардың организмінде физиологиялық өзгерістер болады. Күкіртті сутек атмосфера арқылы түрлі химиялық қосылыстарға  айналып, газ, сұйық немесе қоспа түрінде топырақ және су бетіне келіп, одан адам организміне түседі. Сол сияқты отындарды жаққан кезде кейбір қосылыстамен күкіртті сутек түзіліп, ауа ағысымен алыс жерлерге жетіп, күтпеген аймақтарда да фауна мен флораға, адамзатқа зиянын келтіріп отрады. Күкіртті сутек сонымен қатар атмосферада озонмен әрекеттесіп нәтижесінде қышқыл жауынға айналады. Ол жауын әр түрлі жағдайда топыраққа түсіп, топырақты жан-жақты құнарсыздандырады. Топырақтың мұндай жағдайға  келуі табиғатымыздың  алғашқы бұзылуының бір сатысы болып табылады. Күкіртті сутек қазіргі кезде біздің өңіріміз  Атырау қаласында да шамадан тыс көбею үстінде. Ол  әрине туған өлкемізде қаптаған  өнеркәсіп пен зауыттардың өнімдерді өндіру нәтижесінде ауамызға  үздіксіз таралу үстінде.

Күкіртті  сутек  ( Н₂ S)  нерв системасына арнайы  улылық  әрекеті (Н₂ S) 1884 жылы ашылды. Күкіртсутегі  тотығу процестердің  механизміне улы әрекет  береді. Қанды оттегімен қанығуын  төмендетеді.  

Күкірт  сутегімен  үнемі (созылмалы)  уланғанда, гемоглабиннің  оттегіні сіңіруі 80-85 % - ға дейін төмендейді, ал өткір жағдайда 15% - ға дейін жетеді.                    H₂S концентрациясы 750 мг/м³ болғанда, қауіпті улану 15-20 минут аралығында  басталады, ал концентрациясы  1000 мг/м³ немесе оданда  жоғары болса, бірден өлім қаупін туғызады. Уланудан кейін пневмония, өкпе ісігі магнит және энцефомит ауруларының белгілері жиі байқалады. H₂S мұнайды өндіргенде және  өңдеген кезде бөлінбей, әртүрлі көмірсутегілердің бірлесіп әсер етеді. Фенолдың  топтарының қосылысы да улылық эффектіге ие болады. Фенолмен уланғанда, ішкі органдармен мидың тканьінде ұсақ қаннан құйылуй байқалады. Фенол - ерекше зиянды заттардың категориясына жатады. Мұнайдың құрамына бұрын белгілі болған органикалық компоненттерден бөлек, ауыр  металдың 90% -і, ал  ауызсумен бірге 10 % -ы түседі. Ішек – қуысы тракті арқылы жуылып,  олар ұзақ уақыт бойы  жиналып сол немесе өзге органнын структурасы мен функциясын  бұзады. Қоршаған ортада ауыр металдардың шамадан тыс болуы, жүректің, кан айналым сосудтарының, нерв жүйесі  мен тканьі ауруларын туғызып ферментативті активтілігін  төмендетіп, тыныс алу органы мен теріні зақымдауға әкеліп соқтырады. Қорғасын улы ауыр металл, ол қандағы гемоглабиннің,  түзілуіне кедергі жасайды. Қорғасынмен уланғанда мынандай симптомдар байқалады. Сондай-ақ ішек шаншуы, полинефрит, анемия, тез шаршау. Ауыр металдар ( цинк, мыс, қорғасын ) ретикулярлы – эндетелиальды жүйемен ұсақталады, органда жинақталады, цинк және мыс бауырда, бүйректе, біркелкі таралады, ал мыс бауырда органикалық комплекс түрінде сақталады.

Қорғау  стратегиясы  мұнай  өңдеуде негізгі басты дәрежеде болуы керек. Мұнай өңдейтін аудандардаы  ластандырмау үшін экологиялық мониторинг жүргізу керек. Бұл қоршаған  ортада  бақылаушы  жүйе сияқты маңызды орын алады. Мониторингтің қатысында  антропогендік ауытқышылық қоршаған ортаға жинақталуын информациялық  жүйедегі  табиғат параметрі арқылы қарастырылады. Бұл мақсатта экологиялық  мониторинг  биологиялық және химиялық әдістерді қолданылуымен қатар, негізгі алынатын  мөлшері үшін технологиялық  сферада қауіпсіздікті  төмендету, шығаратын қалдық түріне байланысты. Барлық экологиялық критери  сапасы соңғы қорытындыға  байланысты.