Атмосфералық ауа сапасының нормативтері

 

ШРК _мб.- елді мекеннің ауасындағы заттардың шекті рауалы максималды бір жолдық концентрациясы, мг/м³.бұл концентрация ауаны 20 минуттай жұтқанда адам организмінде рефлекторлық реакцияны туғызбауы қажет;

ШРК от_.- елді мекеннің ауасындағы улы заттардың шекті рауалы орташа тәуліктік  концентрациясы, мг/м³.  Зиянды агенттің адам организміне өткенде (демалу, тамақпен және т.б) оларға қатты ықпал жасамайтын ең көп мөлшері.

Ластағыш  заттардың мөлшері кәсіпорындардың  территориясында ШРК_жз-ның 0,3 бөлігінен аспайтын етіп белгіленеді. Кәсіпорындар территориясындағы ШРК_жз- 3 есе аз мөлшер белгіленген себебі осы территориядағы ауа өндіріс ғимараттарындағы ауаны жаңартуға қолданылады, олардың ауасындағы қоспалардың мөлшері анда-санда өте жоғарылап тұруы мүмкін. Атмосфералық ауаны ластайтын басқа да көздері бар аймақта жаңа кәсіпорынды салу жобаланса, онда оның ауаға жіберетін қоспаларын нормалағанда бұрыннан салынған және істеп жатқандардың шығарындылары міндетті түрде ескеріледі. Егерде қоршаған ортаны зиянды заттармен ластайтын бірнеше көздер болса, онда ауаның сапасы төмендегідей анықталады. Кәсіпорында территориясында

 

                                               N

                                    ∑ С_i ≤ 0.3 ШРК_жз - С_ф                                     (11)

                                               і=1

елді  мекеннің ауасында

                                               N

                         ∑ С_mi ≤ ШРК_ауа – С_ф                                               (12)

                                               і=1

мұнда  Сі- і көзден түсетін зиянды заттардың  концентрациясы;

             С_mi – атмосфералық ауаға і-көзден түсетін зиянды заттардың максималды концентрациясы;

             N-ауа бассейініне белгілі зиянды  заттарды жіберетін көздердің  саны.

Егер  де атмосфералық ауада зиянды эффектісі  бар бірнеше заттардың шығарындылары  болса, онда мөлшерсіз концентрацияға көшу қажет. Санитарлық норма келесі жағдайда ғана орындалады, егер                 

                                               N

                                               ∑ q_i ≤ 1,     q_i = Сі/ (ШРКі - С_фі)               (13)

                                               і=1

 

3.3 Кесте  - Ауаға арналған шекті рауалы концентрациялардың топтастырылуы

Шекті рауалы концентрация (ШРК)
жұмыс зонасындағы максималдық  біржолдық (ШРКжз)	өнеркәсіп территориясындағы (алаңдағы) максималдық біржолдық (ШРКөа)
Елді мекеннің атмосфералық ауасының ШРК е.м
Максималды біржолдық  ШРК м.б	Ортатәуліктік ШРК о.т
Үлкен қалалар мен денсаулыққа  шипалы болатын жерлердің максималды біржолдық (0,8 ШРК м.б)

3.4 Кесте - Қазақстан  республикасы бойынша елді мекендердегі  атмосфералық ауа құрамындағы  кейбір зиянды заттардың (қосылыстардың)  шекті рауалы концентрациясы 

Қосылыстардың аты	ШРК, мг/м3		Қауіптілік  классы
	Максималды  бірлік	Орташа тууліктік
Көміртек оксиді	5,0	3	4
Азот оксиді	0,4	0,06	3
Диоксид азота	0,085	0,04	2
Шаң-тозаң (өлшенді заттар)	0,5	0,15	3
Фенол	0,001	0,003	2
Формальдегид	0,035	0,003	2
Қорғасын	-	0,0003	1
Аммиак	0,2	0,04	4
Күкірт диоксиді	0,5	0,05	3
Күкіртсутек	0,008	-	2
Хлор	0,01	0,03	2
Фторлы сутек	0,02	0,005	2
Мыс	0,003	0,001	2
Хлорлы сутек	0,2	0,2	2

 

2.1Атмосфералық ауа жай-күйіне бақылау

Қоршаған  орта жай-күйіне бақылаулар 1972 жылдан бастап ұйымдастырылып,  1999 жылы қалпына келтірілді.

Атмосфералық  ауа жағдайы – Қазақстан Республикасының  елді – мекендеріндегі атмосфералық ауаның ластануын бақылау жүйесі. Әрбір елді-мекендердегі бақылау  мен тарату мемлекеттік күзет  орындарының саны нормативтік талаптардың  негізінде халық санымен, жергілікті рельефтер, ластанудың фактілік деңгейін есепке алу арқылы анықталады.

Атмосфералық ауа жай-күйі үшін бақылаулар желісі. 
Республиканың 28 елді-мекеніндегі стационарлық бақылау пунктерін қамтиды.                                                                                                         Атмосфералық ауа ластануын зерделеген кезде 17-ден астам ластаушы заттар, оның ішінде жүзбе заттар(шаң) күкірт диоксиді, көмірсутегі тотығы, азот диоксиді, күкірт сутегі, фенол, формальдегид, аммиак және т.б   анықталды.

         Атмосфералық ауа жағдайының мониторингін Қазақстан   Республикасы қоршаған орта жөніндегі Министрліктің «Қазгидромет» РГБ www.kazhydromet.kz  арқылы жүзеге асырады.                            «Қазгидромет» РГБ өнімдерінің тізімі:                                                                   Aэрология бойынша:

ауа температурасы, дымқылдық, шық нүктесінің дефициті, желдің бағыты мен жылдамдығы туралы мәліметті кез келген атмосфералық биіктіктен (жерден 30 км қашықтыққа дейін) ,жердегі және жоғарыдағы инверсиялар туралы мәлімет, табиғи ортаның ластануы бойынша

қалалардағы атмосфералық ауаның ластану деңгейі  

2.2 Атмосфераға стационарлық көздерден ластаушы заттар 
шығарындыларының нормативтерін есептеу

3. Атмосфераға  стационарлық көздерден ластаушы  заттар шығарындыларының нормативтері (шекті жол берілген шығарынды  - ШЖБШ) өнеркәсіп кәсіпорындарының  даму болашағын және атмосферада  зиянды заттардың сейілуін ескере  отырып, осы көзден және қаланың  немесе басқа елді мекеннің  көздерінің жиынтығынан жер бетіндегі  шоғырлану елді мекендердің шекті  жол берілген шоғырлануларынан  аспайтындай етіп әрбір нақты  атмосфераны ластау көзі үшін  анықталады. Жалпы кәсіпорын үшін шығарындылар нормативтері осы кәсіпорынның қолданыстағы, жобаланатын және реконструкцияланатын ластаушы көздері үшін шығарындылар нормативтері мәндерінің жиынтығы бойынша белгіленеді. 
      Ықтимал болатын авариялық жағдайлар кезіндегі ластаушы заттар шығарындыларының нормативтері белгіленбейді. 
      Жаппай ластаушы көздерінің шығарындылары нормалауға жатады. 
      4. Шығарындылар көздерінің тізбесі және олардың сипаттамалары жобаланатын объектілер үшін - жобалау ақпаратының негізінде, қолданыстағы объектілер үшін - атмосфералық ауаға ластаушы заттардың шекті жол берілген шығарындылары нормативтерінің жобасын әзірлеудің бірінші кезеңі болып табылатын, атмосфераға ластаушы заттар шығарындыларының және олардың көздерінің түгендеуі негізінде айқындалады. 
толтырылады. 
      6. Көздерден шығарындылар нормативтері уақыт бірлігінде (секундына) шығарылатын ластаушы заттың массасы (граммен) ретінде айқындалады. Ең жоғары бір реттік ШЖБШ-мен (г/сек) қатар жедел мақсаттарда шығарындылардың төмендеуін және газ-ауа қоспасымен әкетілетін зиянды заттарды мүмкін болатын кәдеге жаратуды жобалық бағалауларды орындау үшін әрбір көз және жалпы кәсіпорын үшін ШЖБШ-ның жылдық мәндері (тонна жылына - т/жыл) белгіленеді. 
      7. Атмосфераға шығарындылар нормативтері объектінің санитарлық-қорғаныш аймағының шекарасында, сондай-ақ жақын тұрғын үй аймағының аумағында атмосфералық ауаның жерге жақын қабатындағы ластаушы заттардың ең жоғары бір реттік шоғырлануы аялық шоғырлануларды ескере отырып, елді мекендердің атмосфералық ауасы үшін тиісті гигиеналық нормативтерден аспайтындай етіп белгіленуі тиіс. 
      8. Курорттарды санитариялық қорғау аймақтары, ірі санаторийлер мен демалыс үйлерінің орналасу орындары, қалалардың демалыс аймақтары үшін, сондай-ақ, атмосфералық ауаны қорғауға жоғары талаптар қойылатын басқа да аумақтар үшін әлеуетті қауіпті химиялық заттардың шекті жол берілген ең жоғарғы бір реттік шоғырланулары (бұдан әрі - ШЖБШу_е.б.) 0,8 ШЖБШу_е.б.-ға ауыстырылады. 
      9. Ластаушы заттардың атмосферадағы таралу есебі атмосфералық ауаға әсерді бағалау мақсатында алаңда тұрақты (стационарлы) жұмыс істейтін жылжымалы көздердің іштен жану қозғалтқыштарынан ластаушы заттардың ең жоғарғы бір реттік шығарындыларын ескере отырып жүргізіледі. 
Егер нысаналы көрсеткіштер белгіленсе, онда нормалау осы нысаналы көрсеткіштерге сәйкес орындалады. 
      Көз бойынша атмосфераға жыл ішіндегі соммалық шығарынды, егер мұндай белгіленсе, шығарындылардың квотасынан аспауы тиіс. 
      10. Объектінің санитарлық-қорғаныш аймағы (бұдан әрі - СҚА) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 93 қаулысымен  бекітілген «Өндірістік объектілердің санитариялық-қорғаныш аймағын белгілеу бойынша санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидаларға сәйкес белгіленеді. 
      11. Елді мекендердің атмосфералық ауасы үшін гигиеналық нормативтер ретінде атмосфераға шығарындыларды нормалау мақсатында: әлеуетті-қауіпті химиялық заттардың шекті жол берілген ең жоғарғы бір реттік шоғырлануының мәндері немесе, ШЖБШу_е.б. болмаған жағдайда - әлеуетті-қауіпті химиялық заттардың бағдарлы қауіпсіз әсерлер деңгейлері (бұдан әрі - БҚӘД) нормативтерінің мәндері қабылданады; егер зат үшін тек шекті жол берілген орташа тәуліктік шоғырлануы (ШЖБШу_0.Т.) болса, онда ол үшін 0,1 С<ШЖБШу_0.Т. қатынасы қолданылады.

 

3.Атмосфералық ауаны қорғау

Белгілі бір ортада сол жерге  тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін. 
 
Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (Жер шарында бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы белсенді), тау жыныстарының үгітілуіне, шаңды дауылдардын тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде) теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерігінді тамшыларының құрғауына, өлген организмдердің іріп-шіруі процестеріне байланысты. Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни, әртүрлі ауру қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары, сонымен қатар космос шаң-тозаңдары жатады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер қалдықтарынан пайда болады. Секундыша атмосфера арқылы үлкен жылдамдықпен (11-ден 64 км/сек дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады да, 60-70 км биіктікте көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардын айтуы бойынша тәулігіне жер бетіне 10¹⁸ кішігірім метеориттер түседі. 
 
Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т.б. жатады . Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: газ, бу, ауа тозаңы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өpic, жарық , ультракүлгін және лазерлі сәулелендірулер және т.б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық құрамы отын-энергетика ресурстарының және өндірісте қолданылатын шикізаттың түріне, оларды өңдейтін технологияға байланысты болады. Атмосфераға бөлінетін 52 Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-ын көмір қышқыл газы мен су буы құрайды (бұлар әдетте ластағыштар қатарына кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни, тонналап атмосфераға шығарылатындыларға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртегі оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. 
 
Индустриалды дамыған елдерде атмосфераны ластайтын негізгі көздер - автокөліктер, транспорттың басқа түрлері және өндіріс орындары. Зерттеу мәліметтері бойынша антропогендік әсерден атмосфераға жыл сайын 25,5 млрд. тонна көміртегі оксиді, 190 млн тонна күкірт оксиді, 65 млн тонна азот оксиді, 1,4 млн тонна хлорлы және фторлы көміртектер (фреондар), көмірсутектің, қорғасынның органикалық қосылыстары, сондай-ақ қатерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді заттар бөлінеді. Ең таза ауа мұхит бетінде. Ауылды жерлерде ауа құрамындағы шаңды қоспалар мұхит бетімен салыстырғанда 10 есе, кішігірім қалаларда 35 есе көп. Ал үлкен қалалар үстінен қара тұманды байқауға болады. Мұнда шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Лас ауа ірі қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін созылады. Бұл лас тұман жазда күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар. Әрбір автокөлік жылына 4 тонна ауа жұтып, 800 кг көміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі көмірсутектерді атмосфераға бөледі. Автокөліктерден бөлінетін газдар - 200-дей заттардың Қоспалары.

 

3.1 Атмосфераны ластаушы көздерді және зиянды физикалық әсерлерді бақылау

Атмосфералық ауаны ластаушы көздерді бақылау «Атмосфераны ластаушы көздерді бақылау әдістемесі» ОНД — 90 және басқа да әдістемелік құжаттармен атқарылады. Зиянды заттардың массалық шығарындысы әртүрлі нақтылықпен келесі әдістермен анықталады: инструментті, инструментті – зертханалық, индикаторлы және есептік.

Инструментті  әдіс – бақылаудағы көздерден шығарылатын шығарындылардың қосындыларының концентрациясын үздіксіз өлшейтін автоматты газоанолизаторларды қолдануға негізделген.

Инструментті – зертханалық  әдіс- қолданғанда біріншіден ластаушы көздердегі газдардың үлгілерін алады, одан кейін олар зертханада автоматты және жартылай автоматты құралдарда анализдейді.

Индикаторлы әдіс шығарындылардан шығатын қосылыстардың концентрациясына байланысты өзінің түсін өзгертетін индикаторлы элементтреді қолдануға негізделеді. Бұл әдіс шығарынды газдар қосылыстарының концентрациясын алдын-ала бағалау және экспресс-анализ үшін қолданады.

Есептік әдіс- ластаушы заттардың массалық шығарындыларын анықтау үшін қолданылады. Онда шикізатпен отынның құрамы туралы мәліметтер бойынша, технологиялық режим, газдарды тазарту дәрежесі және т.б негіздерді есепке ала орындалады.

 

3.5 Кесте – Ауа анализінің негізгі инструментті әдістері

Анализ әдісі	Сезімталдық, г	Анализдеуші заттар
Жалынды фотометрия	10-8	Күкірт диоксиді, күкіртсутек, күкірторганикалық қосылыстар, күкірткөміртек және т.б.
Кондуктометрия	10-6	Күкірт диоксиді, күкіртсутек, аммиак және т.б.
Масс-спектрометрия	10-11	Органикалық және бейорганикалық қосылыстар
Газды хромотография	10-8 - 10-13	Органикалық қосылыстар
Сұйықтықты хромотография	10-8	Органикалық қосылыстар
Жұқақабатты хромотография	10-7	Көмірсутек, альдегидтер, майқышқылы, фенол, этиленгликол және т.б.

 

Хроматографиялық әдістер жоғары сезімталды және селективті болып келеді, ол жекелеген органикалық заттардың және күрделі қосылыстардағы компоненттредің концентрациясын анықтауға мүмкіндік береді. Хроматографтың сезімталдығы және нақтылығы қолданатын детектор типіне байланысты болады. Қазіргі газды хроматографтарда жоғары сезімталды жалынды-ионизациялық, электронды ұстамды және трмионды детекторлар қолданылады.