Электрэнергетикалық кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығын бағалау

 

Кәсіпорынның тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің де көлемі артып отырғанын байқаймыз. Мысалы еңбек өнімділігі есепті жылы 12477,9 мың теңгеге өскен бұның өсу себебі өндіріс көлемі артып өнімді өткізуден түскен табыс артқан, үш жылдада қор қайтарымдылығы көрсеткіші қор сыйымдылығы көрсеткішінен жоғары болып отыр, бұл жақсы нәтиже, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда қордың қайтарымдылығы коэффициенті 1,14 пунктке жоғарлаған. Кәсіпорын 2009 жылы 0,52 пайыз, 2010 жылы 3,4 пайыз рентабелділікпен шықса, 2011 жылы 1,9 пайызды құрады. Бұл көрсеткіш 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 1,5 пайызға азайған, азаю себебі өткізілген өнімнің өзіндік құны есепті жылы жоғары болып отыр. Жалпы кәсіпорынның нарықтағы жағдайы тұрақты деп қорытынды шығаруға болады, жылдан жылға кәсіпорынның өндірістік ауқымы ұлғайып байқаймыз.

4 кестеде «Қызылорда энерго» ЖШС – нің ликвидтілік көрсеткіштеріне талдау жүргізілген. Кесте деректері бойынша талданып отырған мерзім ішінде ағымдық ликвидтілік коэффициенті 2009 жылы 2,46, 2010 жылы 1,15, 2011 жылы 2,35 пунктті құрады. Ағымдағы ликвидтілік коэффициентінің жеткілікті шамасы 2 және 2,5 аралығында біздің талдап отырған кәсіпорынымызда бұл көрсеткіш жеткілікті деңгейде.

Ал қатерлі ликвидтілік  коэффициенті талданып отырған мерзімде 1,54-1,12 аралығында болған, бұл көрсеткіштің мәні жеткілікті деңгейде әлде қайда жоғары. Абсолюттік ликвидтілік коэффициентінің мәні төмендеп кеткен. Жалпы бұл көрсеткішітің мәні 0,2-0,25 аралығында болуы керек, біздің талдап отырған кәсіпорында көрсеткіштің деңгейі жеткілікті мөлшерлен әлде қайда төмен болып отыр. Сонымен берілген кәсіпорында ликвидтілік деңгейін орташа деңгейде деп айта аламыз. Кәсіпорынның төлемдік қабілетін талдай отырып, оның қаржылық қиындықтарының себептерін олардың құралу жиілігі мен мерзімі өткен қарыздар ұзақтығын қысқарту қажет.

 

Кесте 4 - Ликвидтілік көрсеткіштерін талдау

Көрсеткіштер	2009 ж	2010 ж	2011 ж	Өзгерісі 2011 -2010 ж.ж
1. Ағымдық активтер, мың  теңге	1719964	1163398	2192316	+1028918
1.1 Материалдық запастар, мың теңге	534172	831032	1003114	+172082
1.2 Ақшалай қаражат,  мың теңге	8603	38850	78439	+39589
1.3 Дебиторлық қарыз,  мың теңге	1066085	172103	970184	798081
2. Ағымдық пассивтер,  мың теңге	2065105	1469842	1351338	-118504
2.1 Қысқа мерзімді несие  мен заемдар, мың теңге	1345282	1141950	945000	-196950
2.2 Кредиторлық қарыз,  мың теңге	648728	133847	13030	-120817
2.3 Басқа да қысқа  мерзімді міндеттемелер	71095	194045	393308	+199263
3. Ликвидтілік көрсеткіштері
3.1 Ағымдық ликвидтілік  коэффициенті	2,46	1,15	2,35	+1,2
3.2 Қатерлі ликвидтілік  коэффициенті	1,54	0,21	1,12	+0,91
3.3 Абсолютті ликвидтілік  коэффициенті	0,01	0,04	0,08	+0,04
3.6 Ағымдық активтердегі  ақшалай қаражат пен қысқа  мерзімдік құнды қағаздар үлесі	0,005	0,03	0,04	+0,01
Ескерту – «Қызылорда энерго» ЖШС – нің жылдық есеп мәліметтері негізінде есептелді

 

Кәсіпорынның төлемдік қабілеті оның несиелік қабілетінің  ұғымымен тығыз байланысты. Несиелік қабілеті – бұл несие алуға  мүмкіндік беретін және оны өз уақытында қайтара алу мүмкіндігі бар кәсіпорынның қаржылық жағдайы. Кәсіпорынның төлемдік қабілеті мен несиелік қабілетін бағалау барысында қатерлі ликвидтілік коэффициенті 0,5 төмен түспеу керек, ал жалпы коэффициент 1,5 төмен болмауы керек. Ағымдық ликвидтілік коэффициенті < 1 кіші болса, онда кәсіпорын 1 класқа, егер 1-1,5 болса, онда 2 класс, ал > 1,5 жоғары болса 3 класқа жатқызамыз. Егер кәсіпорын 1 класқа жатса, онда банк несиеге қабілетті емес кәсіпорынмен жұмыс жүргізіп жатыр деп есептейміз

 

Кесте 5 - Төлемдік қабілеті мен несиелік қабілеті белгісі бойынша топтау

Кәсіпорын	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл
«Қызылорда энерго»  ЖШС	Кағ>1	Кағ ғ> 1	Кағ> 1
	3 класс	2 класс	3 класс

 

 

Банк бұл жағдайда тек ерекше шарттармен үлкен процентке  ғана кредит бере алады. Біздің жағдайымызда «Қызылорда энерго» ЖШС – нің төлемдік қабілеті мен несиелік қабілеті 3 класқа жатқызылады. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсы жағдайда екенін көрсетеді.

3 Электрэнергетикалық  кәсіпорынның қаржылық жағдайы  мен тұрақтылығын жақсарту жолдары. Капиталдың құрылымын оңтайландыру кәсіпорынның қаржыны басқару процесіндегі ең күрделі тәртіптерінің бірі болып табылады. Ол меншікті капиталдың кірістілік нормасы мен берешек коэффициенті арасындағы ең тиімді өзара байланысты қамтамасыз ететін меншікті және қарыз капиталының арақатынасын білдіреді. Мұның өзінде кәсіпорынның нарықтық құны (бағасы) барынша өседі. Капитал құрылымын оңтайландыру процесі мына қисынды дәйектілікпен жүзеге асырылады:

1. Капиталдың бірқатар  кезеңдегң (тоқсан, жыл) құрамын  талдау, сондай – ақ оның құрылымының өзгеру үрдісін талдау (меншікті және тартылған көз арасындағы арақатынас бойынша). Талдау процесінде қаржы тәуелділігінің коэффициенті, берешек, қауырттылық, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттеме арасындағы арақатынас сияқты параметр қарастырылады. Бұдан кейін актив пен меншікті капиталдың айналымдылық пен кірістілік көрсеткіші зерделенеді.

2. Капиталдың құрылымын  анықтайтын факторды бағалау.  Аталмыш факторға:

- кәсіпорынның салалық  ерекшеліктері (даяр өнімнің сипаты, өндірістік және қаржы сатысының ұзақтығы, сатып алушымен және жеткізушімен жасалатын есеп айырсу нысаны және т.б);

- тауарлық және қаржы  нарығындағы іскерлік ахуал;

- кәсіпорынға жүктелетін  салық жүктемесі (сатудан алынатын  түсімнен төленетін жанама және  тікелей салық үшін - брутто);

- акционерлік капиталдың  шоғырлану дәрежесі (капитал иелерінің  акцияларының бақылау пакетін  сақтап қалу әрекеті);

- кәсіпорынның өміршеңдік  кезеңінің сатысы (өнімі бәсекеге  қабілетті және жаңа технологиясы  бар жас компания даму үшін  қарыз капиталын көбірек тартуы мүмкін, ал жетілген компания көбінесе меншікті қаражатты пайдаланады).

Келесі 6 - кестеде 2009-2011 жылдары «Қызылорда энерго» ЖШС – нің қарыз капиталының тиімділігіне бағалау жүргізілген.

 

Кесте 6  - «Қызылорда энерго» ЖШС – нің қарыз капиталының тиімділігін талдау

Көрсеткіштер	2009 ж	2010 ж	2011 ж	Өзгерісі 2011-2010 ж.ж
				+,-	%
1. Жалпы активтер, мың теңге	2100905	3398386	4582185	+1183799	134,8
2. Қарыздық капитал, мың теңге	2071558	1708541	2728734	+1020193	159,7
3. Ұзақ мерзімді қарыздық капитал, мың теңге	6453	238699	1377396	+1138697	5,7 есе
4. Қысқа мерзімді қарыздық капитал,  мың теңге	2065105	1469842	1351338	-118504	92,0
5. Меншікті капитал, мың теңге	29347	1689845	1853451	+163606	109,6
6. Кысқа мерзімді активтер, мың  теңге	1719964	1163398	2192316	+1028918	85,2
7. Тауарлы – материалдық запастар, мың теңге	534172	831032	1003114	+172082	121,0
8. Өнім өткізуден түскен табыс,  мың теңге	6160233	4313902	7314840	+3000938	169,5
9. Қаржы қауырттылығы коэффициенті (Кқ.қауырт)	0,99	0,50	0,59	+0,09	-
10. Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз капитал арасындағы арақатынас коэффициенті (Кс)	0,003	0,16	1,02	+0,86	-
11. Қаражат тарту коэффициенті (Кқт)	1,20	1,26	0,62	-0,64	-
12. Запастың орын толтыруда қаражат  тарту коэффициенті (Кқтк)	3,88	2,05	2,72	+0,65	-
13. Қаржылық тұрақтылықтың қорытындыланған коэффициенті (ОКфу)	0,02	0,57	0,70	+0,13	-
14. Капиталдандыру коэффициенті (Кк)	0,18	0,12	0,42	+0,30	-
15. Борыштың және сату мөлшерінің  арақатынасының коэффициенті (Ксдп)	0,33	0,40	0,37	-0,03	-
Ескерту- «Қызылорда энерго» ЖШС – нің жылдық есеп мәліметтері негізінде есептелді

 

6 кесте деректерінен көріп отырғанымыздай кәсіпорын бойынша жалпы активтердің құны 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 20067487 мың теңгеге немесе 56,6 пайызға, қарыздық капитал құны 4981613 мың теңгеге немесе 19,4 пайызға, ұзақ мерзімді қарыздық капиталы 2930874 мың теңгеге немесе 12,3 пайызға, қысқа мерзімді қарыздық капитал 2050739 мың теңгеге немесе 2,1 есеге, соңғы үш жылда кәсіпорында тауарлық материалдық запастар орын алмаған. Өнімді өткізуден түскен табыс 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 15559079 мың теңгеге немесе 30,3 пайызға кеміген.

Келесі қарыз капиталының  тиімді пайдалануын бейнелейтін  тиімділік көрсеткіштеріне тоқталатын болсақ қаржы қауырттылығы коэффициенті 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 0,17 пунктке, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз капитал арасындағы арақатынас коэффициенті 5,96 пунктке, қаржылық тұрақтылықтың қорытындыланған коэффициенті 0,22 пунктке, капиталдандыру коэффициенті 0,06 пунктке кеміген, ал қаражат тарту коэффициенті 0,38 пунктке, борыштың және сату мөлшерінің арақатынасының коэффициенті 0,36 пунктке өсіп отыр. Талдау қортындысынан көріп отырғанымыздай есепті жылы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайы төмендеген, себебі кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс көлемі кеміген.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау ойынша жүргізілген зерттеу нәтижелері, бірқатар теориялық және тәжірибелік тұжырымдамалар мен ұсыныстар келесідей қорытындылар жасау үшін негіз болды.

1. Нарықтық экономика  жағайында кәсіпорынның шаруашылық  іс - әрекетін біршама мұқият әрі  жүйелі түрде талдауды және  оның даму страегиясын құруды  талап етті. Осы кешенді талдауды  жоспарлау алдыңғы зерттеулердің  негізі болып табылады. Тек талдау  қорытындысына сүйене отырып қана кәсіпорынның даму мақсатына қол жеткізуге болады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жалпы жүйелік талдаудың маңызды құраушы бөлігі болып табылады.

2. Бастапқы талдаудың  қорытындысы ретінде «Қызылорда энерго» ЖШС – нің қаржылық жағдайын баға берілді және теңдестік құрылымының жарамдылығы мен төлемқабілеттілігі анықталды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы 2009 және 2010 жылдарға қарағанда 2011 жылы күрт жақсарған. Қаржылық тұрақтылық, өтімділік, қаржылық тәуелсіздік коэффициенттері жеткілікті нормада болып отыр. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелері бойынша да осындай жағдайды көрсетіп отыр. Өнімді өткізуден түскен табыс 2010 жылға қарағанда  2011 жылы 69,0 пайызға өскен.

3. Кәсіпорынның қаржылық  іс - әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр түрлі ақша қорларын қалыптастырып. Оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы кәсіпорынның шаруашылық іс - әрекеті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б іске асырылады.

4. Кәсіпорынның өсуі мен табысты дамуы стратегияны өндіру мен өткізумен және түзілу процесін басқару тактикасымен, жинақтау, табысты ұлғайту мен рентабельділікпен байланысты.

Кәсіпорынның  барлық қызметі осымен айқындала  отырып, табысты құру процесінде кәсіпорынның рентабельділігін анықтайтын төмендегі үш негізгі бағытқа бөлуге болады:

- өнім айналымын  жылдамдату;

- айналым шығындары  деңгейін төмендету;

- бағаны көтеру  жолымен табыс мөлшерін ұлғайту  (баға үстемелерін көтеру).

Бұл табыс пен рентабелділікті  көтерудің  негізгі бағыттары. Бірақ тәжірибеде ұзақ мерзімді табыс табу мен рентабельділік бәсекелестік жағдайды, өндіруші нарығындағы жағдайларды, нарық жағдайларын сипаттайтын факторлардың барынша көп санына байланысты (олардың саны 30 дан асады).

Электр энергетикасы саласы кәсіпорынның жұмысының тәжірибесінде табыстың өсуінің үлкен қорлары бар. Олар дәстүрлі (сипатқа ие өнім айналымының өсуі, айналым шығынының төмендеуі және т.б). Қазіргі заман жағдайында табысты ұлғайтуға тек дәстүрлі жолдарды пайдаланып қана қоймай, нарық пен жекешелендіру барысындағы жаңа жолдарды да пайдалану керек. Соның бір тәсілі кәсіпорында табысты перспективалық болжау

Перспективті талдау мақсаты алдыңғы кезеңдегі тұрақты  заңдылықтар мен тенденцияларды айқындау, олардың негізінде болашаққа көрсеткіштерді болжаудың, даму альтернативаларын таңдау кәсіпорынның дамуының ең тиімді нұсқасын анықтау бойынша практикалық ұсыныстарды дайындау болып табылады. Табысты талдау үшін корреляциялы-регрессиялық әдістің тікелей экстраполяция әдісін қолданудың кейбір практикалық аспектілері қолданылады. Тікелей экстраполяция әдісі ¾ болжамның ең қарапайым тәсілі. Оны, егер біркелкі және көлемі бойынша кең бастапқы ақпарат болса, яғни жеткілікті түрде ұзақ уақыт қатары болса қолдануға ұсынылады. Экстрополяциялық болжам алдындағы экономикалық құбылыстың (көрсеткіштің) өзгеру динамикасын зерттеуге негізделген. Әдістің жетістігі оның әмбебаптығынан, ал кемшілігі болжам сенімділігінен оның мерзімін ұлғайтумен төмендетуге  әкеп соқтыратын бақылаудың  үлкен санын жүргізу қажеттілігінен тұрады.

5. Электрэнергетикасы саласы кәсіпорынның қаржысын тұрақтандырудың негізгі жолдары пайдаланымдағы ақша қаражаттарын оңтайландырумен және олардың тапшылығын жоюмен байланысты қаржылық жұмыстарды жетілдірудің басты бағыттары келесі болып саналады:

- кәсіпорынның іс - әрекетін  ұдайы әрі жүйелі түрде талдау;

- кәсіпорынның старегиялық  қаржы саясатын әзірлеу және  оны іске асыру;

- кәсіпорында қаржылық  жоспарлаудың тиімді жүйесін  ұйымдастыру;