Бюджет тапшылығы және оны азайту

Ақша - өндіріс және  бөлу  процесіндегі  адамдар  арасындағы  қатынасты  бейнелейтін,  тарихи  түрде  дамып  келген  экономикалық  категория. Ақшаның  экономикалық  категория  ретіндегі  мәні,  оның  мынадай  үш  қасиетінің  біртұтастығынан  байқалады:

-    жалпыға  тікелей  айырбасталу  формасы;                         

• айырбас  құнының  дербес  формасы;    

-   еңбек  өлшемінің  эаттай  (материалдану)  формасы.

 Жалпыға  тікелей  айырбасталу  формасы,  оның  кез  келген 

материалдық  бағалы  затқа  айырбасталатынын  сипаттайды. Екіншісі  тауарларды  сатумен  байланыссыз. Соңғы  қасиеті  тауар  өндіруге  жұмсалған  еңбектің  ақша  көмегімен  өлшеуге  болатын  құнын  сипаттайды.

Ақшаның  өзінің  дамуы  барысында  екі  түрге  бөлінеді:  толық  құнды  ақшалар  және  толық  құнсыз  ақшалар [4].

    Толық  құнды  ақшалар – номиналдық  құны  оны  дайындауға  кеткен  нақты  құнымен  сәйкес  келетін  ақшалар.

Мұндай  ақшаларға  металл  ақшалар,  соның  ішінде:  мыстан,  күмістен  және  алтыннан  жасалғандары  жатады.  Металл  ақшалар  әр  түрлі  формада  болған.  Монета  түріндегі  формасы – бұл  олардың  соңғы  формасы.  Монетаның  бет  жағы – аверс  және  жаны  гурт  деп  аталады.

Толық  құнсыз  ақшалар – номиналдық  құны  нақты  құнынан,  яғни  олардың  өндірісіне  кеткен  қоғамдық  еңбектен  жоғары  болып  келетін  ақшалар.

     Оларға  мыналар  жатады:

-  құнның  металдық  белгілері – арзан  бағалы  металдардан  жасалған      ұсақ  монеталар,  мысалға  жез,  алюминий  т.б.  монеталар;        

• құнның  қағаздан  жасалған  белгілері.

Ақшаның  қазіргі  экономикадағы атқаратын  қызметіне  мыналар

жатады: 

1.құн  өлшемі  және  баға  масштабы;

2.айналыс  құралы;

3.төлнм  құралы;

4.қорлану  және  қор  жинау  құралы;

5.дүниежүзілік  ақша [5].

Ақшаның  құн  өлшемінің  қызметі.  Ақша  жалпыға  бірдей  балама  ретінде  барлық  тауарлардың  құнын  өлшейді.  Ақша  құн  өлшемі  ретінде:  мөлшері  жағынан  аттас  сапасы  жағынан  салыстыруға  келетін  тауарлар  құнын  бейнелеу  үшін  тауарлар  дүниесіне  материал  беру  қызметін  атқарады.  Бірақ  та  тауарларды  өзара  өлшейтін  ақша  емес,  тауарлар  өндірісіне  кеткен  қоғамдық  қажетті  еңбек  олардың  бірінің  біріне  өлшеуіне  жағдай  жасады.  Барлық  тауарлар  қоғамдық  еңбек өнімдері  сондықтан  олардың  құнын  өзіндік  құны  нақты  ақшалар  өлшей  алады.

 

 

 

Тауар  құнының  ақшамен  бейнеленуі  оның  бағасы  деп  аталады.  Баға  тауарды  өндіруге  және  сатуға  қажетті  қоғамдық  еңбек  шығынымен 

анықталады.  Әрбір  елде  ақшаның  өлшемі  ретінде  қабылданған  және  тауарлар  бағасын  өлшеуге   қызмет  ететін  металдық  баға  белгілеу  процесіндегі  ақша  бірлігіне  бекітілетін  салмақты  саны  баға  масштабы  деп  аталады.

Бағалардың  негізінде  және  олардың  қозғалысында  құн  заңы  жатыр.  Ақшаның  құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін сипаттайды. Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді [6].

Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі: 

Ақша жалпыға  бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды қамтамасыз етумен қатар байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.

Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті қашаннан  алтынға жүктелген.

Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асырылады десе болады:

1.Кәсіпорындар мен ұйымдардың  ағымдық және жинақ депозиттік  шоттардағы сол сияқты банктегі  басқа шоттардағы ақшалай қаражат  қалдықтары түрінде қоғамдық  қорлану формасында;

2.Банктегі халық салымдарында  облигацияларда жинақталған жеке  қорлану формасында [7].

 

2 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ  ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ІСКЕ  АСЫРУ

 

2.1 Ақша  ағымдарын жоспарлаудың  негізгі мәселелері

 

Ақша ағымындағы шығындардың құрамы әртүрлі және өнімдердің өзіндік құнына жатқызу әдісіне өндірістік көлеміне байланысты жіктеледі.

Қаржы менеджментінде ақша ағымдағы шығындарды басқару өндіріс әрекетінің нәтижесіне қатаң байланыстылықта қаралады.

Ақша ағымдағы шығындардың құрамын құрылымын және көлемін жоспарлауға шешім қабылдау үшін төмендегі мәліметтерді қолданады:

- өнімдердің нақтылы өзіндік құны және алған пайда туралы  

   мәліметтер;

- болатын шығындар және табыс  туралы ақпарат.

Егерде өндіріс көлемімен оны сатудың айырмашылығы жоспарланбаса, онда  шығын  көлемі туралы  шешім қабылдауға өткен кезеңдегі  мәліметтерді пайдалануғаболады. Өндіріс бағдарламасы біршама өзгерсе онда шығындарға нақтылап талдау жасалынады. Олардың өндірілген көлемі оның бағасы еңбек ақысы және басқа факторлардың олардың тиімділігіне әсерін бағалайды [8].

Осы жағдайларға қарай қаржы менеджментінде кәсіпорынның барлық ақша ағымдағы шығындары   төмендегіше бөлінеді:

- шартты-өзгермелі;                                                                                                                                                                                                        

- шартты-тұрақты;

- аралас. 

Шартты-өзгермелі шығындар өндірілген өнімдердің көлеміне байланысты және өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей пропорционалды өзгереді. Өндіріс көлемінің өсуіне байланысты олар ұлғаяды және керісінше өндіріс көлемінің азаюына байланысты кемиді. Атап кететін жай өзгермелі шығынның өнімдердің бірлігіне қатынасы тұрақты шамада болады.

Шартты-өзгермелі шығындар өндірістік және өндірістік емес сипатта болады.Өндірістікке  қатысты өзгермелі - өзгермелі шығындарға жататындар: шикізаттар және материалдарды сатып алу, технологиялық жанармай және энергия өндірістегі жұмысшылардың негізгі еңбекақысы және т.б.

Өндіріске жатпайтын шартты - өзгермелі шығындарға жататындар: транспорт шығыны, сатуға кеткен сауда комиссиялық жинау және басқадай шығындар, әлбетте олар сатылған өнімдерден түскен түсімнің көлеміне байланысты болады.

Тұрақты шығындардың үлесінің өсуі өндірістік тұтқаның әсер ету күшін оннан аса көбейтеді. Осыған байланысты келесі қорытынды туады:

- өндірістік тұтқаның әсер ету күші кәсіпорынның активтерінің құрылымына және айналымынан тыс активтердің үлесіне байланысты. Неғұрлым негізгі қордың құны көп болса соғұрлым тұрақты шығындардың үлесі көп болады;

- тұрақты шығындардың  үлес салмағының  жоғары болуы ақша ағымдағы шығындарды басқарылу шекарасын тарылтады;

- неғұрлым өндіріс тұтқасының  әсер ету күші көп болса  соғұрлым кәсіпкерлік тәуекел  жоғары болады.

  Ағымдағы шығындарды тиімді  басқару рентабельділіктің шегін  анықтаусыз мүмкін емес [9].

Нарықтық  экономикада  кәсіпкерлікпен  айналысу  процесінде  шаруашылықпен  айналысушы  субъектілер  өндірісті  ұйымдарға  және  өнімдерді  сатуға  әртүрлі  шығындар  шығарады.

Кәсіпорынның  барлық  шығындарын  олардың  экономикалық  мағынасына,  жұмсалған  мақсатына  қарай  үш  топқа  бөлінеді:

• ағымдағы  шығындар;
• ағымдағы  шығыстар;
• күрделі  салымдар.

Ағымдағы  шығындар  өнімдерді  өндірумен  және  оларды  сатумен  байланысты.  Олар  кәсіпорынның  барлық  шығындарының  ішінде  үлесі  ең  көбі  және  ол  шығындар  негізінен  өндіріс  процесінде  ішкі  заттарды  және  материалдарды,  негізгі  өндірістік  қорларды,  жанар  және  жағар  майларды,  энергияны,  еңбек  ақы  және  т.б.  пайдаланумен  байланысты.

Жобаның  таза  ағымдық  құндылығының  көлемін  анықтайтын  негізгі  факторларының  бірі,  сөзсіз,  инвестицияның,  өндірістің  немесе  сатудың  «физикалық »  көлемдерінде  көрінетін  қызмет  ауқымы  болып  табылады.  Бұдан  осы  сипатына  орай  айрықшаланатын  жобаларды  салыстыруға  арналған  бұл  әдісті  қолдануға  шектеудің  қойылуы  шығады:  NPV  үлкен  мәні  капитал  салымының  едәуір  тиімді  вариантына  әрдайым  сәйкес  келе  бермейді.

NPV  есептеуге  қажетті  ақпараттарды  толық  түсіну  үшін  әдеттегі  ақша  ағымдарын  қарастырайық;

Әдеттегі  кіріс  ақшалай  ағымдары:

• қосымша  сатылу  көлемі  және  тауар  бағасының  көтерілуі;
• жалпы  шығындардың  азаюы  (тауар  құнының  түсуі);
• инвестициялық  жобаның  соңғы  жылының  аяғындағы  құрылғылар  құнының  қалдық  мәні  ( себебі  құрылғылар  сатылуы  немесе  басқа  жоба  үшін  қолданылуы  мүмкін );
• инвестициялық  жобаның  соңғы  жылының  аяғындағы  айналым  құралдарының  босауы  ( дебиторлар  шоттарының  жабылуы,  тауар – материалдық  қорлар  қалдықтарын  сату  басқа  кәсіпорынның  акциялары  мен  облигацияларын  сату ).

Әдеттегі  шығарылатын  ақша  ағымдары:

• инвестициялық  жобаның  алғашқы  жылдарындағы  бастапқы  инвестициялар;
• инвестициялық  жобаның  алғашқы  жылдарындағы  бастапқы  айналымдық  құралдарға  деген  қажеттіліктің  артуы  (жаңа  клиенттер  тарту  үшін  дебиторлар  шоттарын  көбейту,  өндірісті  бастау  үшін  шикізат  пен  бөлшек  заттарды  алу);
• құрылғыларды  жөндеу  және  техникалық  қамтамасыз  ету;
• өндірістік  емес  қосымша  шығындар  (әлеуметтік,  экологиялық  және  т.б. ).

Жоғарыда  айтылғандай,  нәтижелік  ақша  ағымдары  инвесторлар  үшін  инвестицияланған  ақша  сомасын  қайтаруға  және  табыс  әкелуге  бағытталған.  Әр  ақша  сомасының  осы  екі  бөлікке  қалай  бөлінетінін  қарасырайық [10].

Мысал:

Кәсіпорынның  6340  $  тұратын  және  4  жыл  пайдалану мерзімі  бар  нөлдік  қалдық  құнымен  жаңа  құрал – жабдық  алуға  ақша  жұмсауды  хабарлап  отыр.  Жабдықты  енгізу,  есептеу  бойынша,  әр  жыл  сайын  2000 $  кіріс  ақша  ағымын  қамтамасыз  етеді.  Кәсіпорынның  жетекшілері  жыл  сайынғы  2000  $  кіріс  ақша  ағымын  қамтамасыз  етеді.  Кәсіпорынның  жетекшілері  жыл  сайынғы  10  %  қайтарым  деңгейінен  кем  болмағанда  ғана  инвестициялар  жүргізуге  рұқсат  етеді.

Шешуі:

Ең  алдымен  қазіргі  кездегі  таза  мәнді  есептейік:

                              NPV   дәстүрлі  есеп.

              Кесте – 2        Көрсеткіштер

Көрсеткіш	Жылдар	Ақша сомасы, $	Дисконттау көрсеткіші	Нақты мәні
Бастапқы инвестиция   Ақшаның жылдық ағымы	Қазіргі              кезде       (1-4)	(6340)     2000	1,0     3,170	(6340$)     6340$
Қайнар көзі: Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау: Оқу құралы.-Алматы: қазақ университеті, 2006.160б.

 

 

Осылайша, NPV=0, жоба қабылданды.

Бұдан кейінгі талдау 1000 $ кірістік ағымды 2 бөлікке бөледі:

• бастапқы инвестицияның кейбір бөлігін қайтару;
• инвестицияны қолданудан қайтарым (инвестор табысы).

             Кесте - 3              Ақша ағымдарын тарату есебі,$

Жыл	Осы жылға қатысты инвестиция	Ақша ағымы	Инвестициядан   қайтарым (2 графадан     10%)	Инсестицияны қайтару (3гр.-4 гр.)	Жылдың аяғын-ғы
1	2	3	4	5	6
1 2 3 4	6340 4974 3471,4 1818,54 Барлығы	2000 2000 2000 2000	634     497,4     347,14     181,854	1366    1502,6    1652,86    1818,146    3170	4974 3471,4 1818,54    0
Қайнар көзі:Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау:Оқу құралы.-Алматы:қазақ университеті,2006.160б.