Банк ісіндегі ақпараттық жүйе

КІРІСПЕ

 

Қазіргі таңда сақтандыру қоғамның әлеуметтік-экономикалық

тұрақтылығын  қамтамасыз ету мақсатында рыноктық әдістермен экономиканы басқарудың негізгі құралы болып табылады. Өмірде, әсіресе қазіргі кезде өте күрделі кездейсоқ жағдайлар толы. Адамның өмір сүру әрекеті негізінде жол апатына, тонауға, ауырып қалуға, нарықтық экономикалық жағдайда алдын-ала болжаған ақша, не материалдық шаралары пайда әкелмей, керсінше зиянға ұшырауы әбден мүмкін. Адам өзінің өмір сүру кезеңінде толы жағдайлардың алдын алып, кездейсоқ жағымсыз жағдайларға тап болмаc үшін, тіпті тап болған жағдайдайдың өзінде де, аз шығынмен шығу үшін алдын-ала сақтандыру шараларын жасауымыз керек.

  Сақтандыру-қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша

сферасын  бейнелейтін көне категорияларының бірі.Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты  себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық – заттай қосалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады. Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және

ұжымдық қорғау болып табылады.

        Сақтандыру шараларының жұмыстарын арнайы мекемелер және арнайы

маман жұмыскерлер жүргізеді. Олар сақтандыру келсім шарттарын

азаматтармен  және ұйымдармен жасайды, алымдарды  жыинайды, басқа да

керекті құжаттарды жүргізеді. Азаматтардан алынған алымдардан “Сақтандыру қоры” жасалынады да, шартында көрсетілген жағдайлар  туындаған кезде, сақтандыру шартында көрсетілген ақша сомасы төленеді.

Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру — қолайсыз құбылыстар мен кутпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи тулғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.

Бұл курстық  жұмыстың негізгі мақсаты – сақтандыру мәнінің  өмірімізде өте қажет  және оны құқықтық нормада толтыру, онымен танысу, сақтандыру ұғымын жеткілікті меңгеру. Сақтандыру қазіргі кезде өте қажет және оның қолданылуы сапалы түрде жүргізіліп жатқанын көздегім келеді. Сақтандыру саласы қоғамға қызмет көрсетудің керекті саласы. Әр азаматтың сақтануы өз қолында.

1 МҮЛІКТЕРДІ  САҚТАНДЫРУДЫҢ МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН

 ЖОБАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

Сақтандыру — сақтандыру ұйымдары мен жеке заңды тұлғалар

арасындағы, сондай-ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінің  арасындағы жеке және заңды тұлғалардың  мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі  құқықтық қатынастар. Сақтандыру ерікті және міндетті нысандарда жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыру сақтанушы мен  сақтандырушы арасындағы шартқа негізделеді. Ерікті сақтандырудың ортақ шарттарын  және оның жүргізілу тәртібін айқындайтын  ережелерін сақтандырушы дербес айқындайды. Міндетті сақтандыру заңға сәйкес жүзеге асырылады.

Сақтандыру объектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін мүліктік мүдделер жатады, олар: сақтанушының немесе

сақтандырылған  тұлғаның өмірімен, денсаулығымен, еңбек  етуге 

қабілеттілігімен, зейнетақымен қамсыздандырылуымен байланысты мүдделер (жеке басты сақтандыру), мүлікті иеленумен, пайдаланумен, билеумен байланысты мүдделер (мүлікті сақтандыру), сақтанушының жеке адамға немесе жеке тұлғаның мүлкіне келтірген зиянын өтеумен байланысты мүдделері

(жауапкершілікті  сақтандыру). Қазақстан Республикасының аумағында

орналасқан  заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін (қайта сақтандыру мен 

өзара сақтандырудан  басқа) және ҚР резиденттері болып табылатын жеке тұлғалардың мүлкін тек cақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар заңды тұлғалар ғана сақтандыра алады. Сақтандырушы сақтандыру қызметін өз агенттері мен делдалдары арқылы жүзеге асырады. Сақтандырылатын

 болжалды  оқиға сақтандыру тәуекелдігі  (қатері) болып табылады. Сақтандыру  тәуекелдігі ретінде қарастырылатын  оқиғаның басталуында ықтималдық  пен кездейсоқтық белгілер болуға  тиіс. Ол белгілі болған жағдайда  сақтандырылған тұлғаға, пайда  алушыдан сақтандыру өтемі түрінде  немесе сақтандыру жағдайы басталғанда  сақтандыруды қамсыздандыру түрінде  сақтандыру төлемі төленеді. Сақтандыру  шартында айқындалған немесе  заңда белгіленген ақшалай сома 

сақтандыру  сомасы деп аталады, осы соманың  негізінде сақтандыру

жарнасының  немесе сақтандыру төлемінің мөлшері  белгіленеді.

 Мүлікті  сақтандыруда сақтандыру сомасы  оның шарт жасасу сәтіндегі  шын құнынан (сақтандыру құнынан)  аспауға, ал сақтандыру жағдайы  басталғанда сақтандыру өтемі  сақтанушының немесе үшінші бір  тұлғаның сақтандырылған мүлкіне  келтірілген тікелей зиянның  мөлшерінен аспауға тиіс. Жеке  адамды сақтандыруда сақтандыру  сомасын сақтанушы сақтандырушымен  келісе отырып белгілейді. Сақтанушы  сақтандыру шартына немесе заңға сәйкес сақтандырушыға төлеуге міндетті сақтандыру төлемі сақтандыру жарнасы деп аталады. Сақтандыру жарнасының мөлшерлемесі сақтандыру тарифі болып табылады. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру тарифтері міндетті сақтандыру туралы заңдарда белгіленеді. Жеке адамды, мүлікті және жауапкершілікті сақтандырудың ерікті түрлері бойынша сақтандыру

тарифтерін  сақтандырушылар дербес есептейді. Сақтандыру тарифінің нақты 

мөлшері тараптардың  келісуімен арнаулы шартта айқындалады. Сақтандыру объектісін бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушы бірлесіп сақтандыруы

мүмкін (ортақ  сақтандыру). Бұл орайда шартта әрбір  сақтандырушының 

құқықтары мен  міндеттерін айқындайтын уағдалы  шарттар баяндалуға тиіс.

Сақтандырушы  тәуекелдікті сақтандыруға қабылдай отырып, теңдестірілген

сақтандыру  қоржынын жасау және сақтандыру операцияларының 

тұрақтылығын  қамтамасыз ету үшін ол бойынша жауапкершіліктің бір бөлігін 

уағдаласылған шартпен басқа бір сақтандырушыға беруі мүмкін. Мұны қайта

сақтандыру  дейді. Қайта сақтандыруға қатысушы тиісінше қайта

сақтанушы”(сақтандырылған тәуекелдікті ішінара қайта сақтандыруға берген сақтандырушы) және “қайта сақтандырушы” (тәуекелдікті сақтандыруға қабылдаушы) деп аталады. Сақтандырушыларда  төленген жарғылық

капиталдың  және сақтандыру сақтық қорларының болуы, қайта сақтандыру

жүйесі сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығының негізі болып табылады. сақтандыру сақтық қорлары жеке адамды, мүлікті және жауапкершілікті

сақтандыру  бойынша алынған сақтандыру жарналарынан құралады. 

Мүлікті сақтандыру – құқықтық қатынас объектісі  ретінде әртүрлі мүлік болатын  сақтандыру саласына  жатады. Оның экономикалық міндеті –

сақтандырылған  жағдай туғанда болған шығынның орнын  толтыру.

Сақтандырушының меншігіне жататын мүлікпен қоса, оның иесіне мен оның

сақтандырылуына жауап беретін басқа да жеке және заңды тұлғалар бола

алады.

    Сақтандыру тәуекелдері:

• өрт, түтін, жарылыс, найзағайдың түсуі,;
• судан бүліну,;
• үшінші тараптардың құқыққа қарсы әрекеттері;
• табиғат апаттары: жер сілкінулер, жанартау атқылаулары немесе жерасты отының, көшкіндердің (соның ішінде қар көшкіндерінің), боранның, құйынның, дауылдың, дауылды (бораған) желдің, теңіз дауылының, тайфунның, су тасқынының, сел басудың, бұршақтың әсерлері, топырақ астындағы сулардың, селдердің, цунамидің әрекеттері, грунттың ағып жиналуы, газдың атылуы, мұздан бүліну, көктайғақтың қабаттануы, жергілікті жерге тән емес: нөсер жауындардың, қалың қар түсулердің, бұрқасындардың және аяздардың, найзағайдың әсерлері;
• самолеттердің және басқа да әуе объектілерінің , сондай-ақ олардан лақтырылған заттардың құлауы;
• бу қазандарының жарылысы, газ және мұнай қоймаларының, газ және мұнай құбырларының, машиналардың, аппаратардың және басқа да осы тектес құрылғылардың жарылысы;
• бұзып кіріп ұрлық жасау әрекеттері, тонаушылық,;
• терезе әйнектерінің, айналардың және витриналардың сынуы.

Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шартында немесе заңда 

қарастырылған оқиғаның болуы. Бұл оқиға болған кезде сақтандырушы

сақтанушыға немесе өзге үшінші тұлғаға сақтандыру өтемін төлеуге міндетті.

Сақтандыру  уақиғасы – болжалды, ықтимал оқиғаны  сипаттайтын сақтандыру тәуекелінен  өзгеше түрде, болған оқиға. Мүліктік сақтандыру түрлері бойынша міндеттемелерді  сақтандыру талаптарында көзделген  мән-жайлардың (дүлей апаттардың, өрттің, ұрлықтың, т.б.) салдарынан материалдық  құндылықтардың кез келген зақымдалуы, құнсыздануы немесе жоғалуы сақтандыру уақиғасы деп есептеледі. Жеке басты сақтандыруда оның түрлеріне қарай сақтандыру уақиғасы сақтандырылушының науқастануы, қайтыс болуы, жарақаттаған,

денсаулығынан айырған жазатайым уақиға, т.б. сақтандыру уақиғасы деп

есептеледі. Жауапкершілікті  сақтандыруда сақтандыру уақиғасы –

сақтанушының  өз кінәсынан  біреуге зиян келтіруі, бұл зиянды ол заңнамаға

сәйкес  өтеуге тиіс, мұндай кінәларға, мысалы, автомашинаның жаяу жүргіншіні

басып кетуі, қайсыбір нысанға соғуы, адамды еңбек  ету қабілетінен айырған дұрыс  жасалмаған хирургиялық операция, үйді жобалауда немесе салуда жіберілген қателіктердің салдарынан оның қирауы, т.б. жатады. 

 

1.1 Сақтандырудың  даму тарихы 

 

Сақтандыру  ерте заманда пайда болған. Сақтандыру шараларының бастауы ХVIII ғасырда Лондон қаласының тұрғыны Эдворт Ллойдың

кофеханасында басталған.Ллойылдың кофеханасында бай күпестер жиналып, көбі өздерінің шеккен төтенше жағдайлары туралы әңгімелесе келіп, кемені теңізге шығарғанда күпестің қолайсыз қалған жағдайында «Конституциялық көмек қоры» ұйымдастырылуы керек деген қортындыға келген. Осыдан бастап, әрбір теңіз кемесіне жүк артқан саудагерлер, кемеге жүгінің көлеміне тәуелді арнайы төлемдер төлеп «Көмек қорын» жасаған. Осы орайда кездейсоқ апатқа, не шығынға ұшыраған саудагерге көмек көрсетіп, ол туралы құжаттар жүргізген. Олар сақтандыру жұмыстарын және оның құжаттарын жетілдіріп отырған. Тәуелсіз Қазақстанда алғашқы сақтандыру компаниялары 1990 жылы пайда болды. Олардың ұйымдастыру құрылымдары кооперативтер пен

серістестіктерден акционерлік қоғамдарға дейін дамыды. 1993 жылы,

«Сақтандыру туралы» заңның қабылдануымен біздің мемлекетіміздің

 сақтандыру  заңнамасының негіздері қаланды,  сақтандыру ұйымдарының саны 900 жетті.  Әрине, олардың көбінің сақтандыру  ісімен тек атауы ғана сәйкес  келетін. Заң талаптарын тек  13 сақтандырушы ғана орындай алды. Осы жылы 38 компанияның бастамасымен  Қазақстан Сақтандырушылар Одағы құрылды. Бүгінде республикамыздағы сақтандыру өрісін 44 ұйым құрайды, соның ішінде өмірді сақтандыру әрекетін жүзеге асыру лицензиясына тек 8 ұйым ғана ие. Сондай ақ сақтандыру қызметтері нарығында 12 сақтандыру брокері мен 56 актуарий өз әрекеттін жүзеге асырады. Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызметі рыногын сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең кезеңімен іске асыруды талап етеді.

Онда мынадай  міндеттерді шешу көзделінген:

- әлеуметтік сақтандыру түрі  ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың        қағидаттарын нақтылау;

- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін нақтылау;

- сақтық рыногының қазіргі заманғы  инфрақұрылымын қалыптастыру және  оның қатысушыларының – сақтық  ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, 

сақтанушы, сақтандырылушы, пайда  алушы, өзара сақтандыру қоғамы,

сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік  қызметті жүзеге асыратын өзге де заңи және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру  үшін жағдай жасау;

- халықаралық стандарттарды ескере  отырып, сақтық қадағалауын жүйесін  ұйымдастыру;

- сақтық және қайта сақтандыру  ұйымдарының қаржылық орнықтылығы  мен төлем қабілеттігі бойынша  талаптарды күшейту;

- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;

- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру жүйесін ұйымдастыру. Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде,

заңнамалық базаны, мемлекеттік  салық-бюджет және ақша-кредит саясатын

жетілдіруге, сақтық қызметін қадағалау  сапасы мен сақтық ұйымдары

жүмысының сенімділігіне байланысты болады. Сақтандыруда ӛндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар

 арасында қалыптасатын белгілі  экономикалық қатынастар іске асады.Ол

барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер мен қоғам мүшелеріне

шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу

арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды

қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етеді.

Сақтандыру секторы қалыпты  дамымай мемлекеттің тұрақты  дамуы 

туралы айту қиын. Сақтандыру қызметі рыногының жеткіліксіз дамуы

сақтандыру компанияларына келетін  капиталдың аздығынан болып отыр, ол өз

кезегінде сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігінен, соның ішінде өмірді сақтандыруға, халықтың отандық қаржы ұйымдарына деген

сенімділігінің өмендігі, әсіресе  ұзақ мерзімді салымдар жасауға көп  халықтың сенбеуінде болып отыр.Сақтандыру –сақтанушылардың сақтандыру