Салықты тұтынушылар мен өндірушілерге үлестірудегі икемділіктің рөлі

 

           P                        S1

 

 

          P0                                                           S2

                                                        

 

                                    Q0                                Q

 

23 сурет. Мүлде икемді және мүлде икемсіз ұсыныс

 

 

2.3. Салықты тұтынушылар мен өндірушілерге үлестірудегі икемділіктің рөлі

 

Икемділік категориясы салық ауыртпалығын бөлуіне айтарлықтай әсер ететін (ықпал жасайтын) фактор болып келеді. Мына мысалды қарастырайық.

 

 S1

 

 

Е1 S

          P1                                    T

          PE Е  

          P2                            

D

 

Q1    QE

 

24 сурет.Тауар салығын енгізу және тепе-теңдік

24 суреттегі кез келген  тауар нарығындағы ең алғашқы  тепе-теңдік D және S қисық сызықтарға, РЕ тепе-теңдік бағаға және QЕ тепе-теңдік көлемге сәйкес келеді. Мемлекет тауар бірлігіне белгіленген салық – тауар салығын, мысалы, Т доллар көлемінде акциз енгізді дейік. Енді өндірушілер тауардың бұрынғы санын ұсынуға дайын, егер тауар бағасы Т-ға өссе. Бұрынғы РЕ бағасымен сатқан тауардан түскен түсімді өндірушілер алады, ал Т-ға тең, сату бағасының артығын мемлекет алады. Бұл нарықтық ұсыныстың әр нүктесінде болғандықтан, ұсыныстың ең алғашқы қисық сызығы үстіне қарай Т шамасы көлемінде S1 орнына жылжиды. Салықты енгізу, сонымен қатар, сатып алушылар алғысы келген тауар санын өзгерпейді, демек, D қисық сызығы жылжымайды. Сонымен, салықты енгізгеннен сатушылар да, сатып алушылар да ұтпайды. Өндіріс пен тұтыну көлемдері қысқарып, (жаңа Q1 тепе-теңдік көлемі бұрынғы QЕ көлемінен аз), сатып алушылар жоғарылау бағаны төлейді (сатып алушы төлейтін жаңа Р1 бағасы ең алғашқы РЕ  бағадан жоғары), ал сатушылар төмендеу бағаны алады (сатушы алатын Р2 бағасы (салықты есептей отыра), ең алғашқыдан төмендеу). Мұнда мемлекет ғана ұтады – ол Р1 мен Р2 бағалар араларындағы айырмаға ие болады.

Енді салықты енгізуден кім көбірек ұтылып тұрғанын көрейік – сатушы немесе сатып алушы ма, яғни олардың араларында салық ауыртпалығы қалай бөлінеді. Салық ауыртпалығы тауар икемділігі дәрежесімен тікелей байланысты (салық енгізілетін тауар), яғни сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының енкіштік бұрыштары ара қатынастарынан тәуелді.

Икемділік сұраныс жағдайында салық ауыртпалығының көбі сатушыларға түседі, икемсіз сұраныс жағдайда – сатып алушыларға. Икемді сұраныста баға көтеріліп, сұраныстың жартысын тұтынушылар субтитут – тауарларға ауыстырады, икемсіз сұраныста бұл қиындық тудырады. Керісінше, егер ұсыныс икемді болса, салықтың жартысынан көбін сатып алушы төлейді, икемсіз жағдайда – сатушы. Бұның себебі: икемді ұсыныста ресурстардың (қорлардың) басқа тауардың өндіруіне бөлуі жеңілдеу тиеді. Сонымен, икемді сұраныс пен икемсіз ұсыныс жағдайында сатушы салықтың ауыртпалығын көтереді. Графикалық бұл ахуал сұраныстың жайпақ қисық сызығымен және ұсыныстың тік қисық сызығымен көрсетіледі. Егер сұраныс икемсіз, ал ұсыныс икемді болса, сатып алушыларға салық ауыртпалығы түседі. Графикте бұл тік сұраныс қисығы мен ұсыныстың жайпақ қисық сызығымен көрсетіледі.

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Өнiмде сұранысты зерделеу нарық шарттарындағы фирманың ең бiрiншi мiндеті болып саналады. Сұраныстың ең маңызды мiнездемелерiнiң бiрi оның икемдiлiгi болып табылады. Фирмаға (тағы басқа параметрлер бағаға, сатып алушылардың табыстары бойынша) сұранымның икемдiлiгiнiң бағасы мiнез-құлықтың сенiмдi стратегиясын  таңдауға мүмкiндiк бередi. Сұраным және ұсынымның қисықтарының жағдайы сұранымның икемдiлiгi және ұсыныстың (көрсеткiштер ) коэффициенттерi және сату көлемiнiң өзгерiсi сұраным және ұсыным ықпал ететiн факторлардың өзгерiсiне байланысты болжап анықтауға мүмкiншiлiк бередi.

Сұраныстың баға икемдiлiгi бағаның өзгерiстерiне тұтынушылардың сезгiштiгiнiң дәрежесiн өлшейдi. Егер тұтынушылар бағаларының өзгерiстерiне сұраныс сезгiш икемдiлiк болып табылса, тұтынушылар бағаларының өзгерiстерiнде икемсiз сұраныс сезгiш емес болып табылады.

Сұраныстың баға икемдiлiгi өнiмнiң ортақ сатудан түсiмiнiң шамасына бағаның өзгерiсiнiң әсерiнiң сипатымен бақылай анықтауға болады. Егер баға және ортақ көмек көрсету қарама-қарсы бағыттарда өзгерсе, демек сұраныс икемдi. Егер баға және ортақ көмек көрсету сол бағыттарда өзгерсе, сұраныс икемсiз. Бағаның өзгерiсi жеке сұранымның икемдiлiгiнiң жағдайында ортақ көмек көрсетудi өзгерiссiз қалдырады.

Түсiнiктi тауарлардың саны, сатып алушының бюджетiндегi өнiмнiң орны, оның қажеттiлiктiң заттарына немесе сән-салтанат сайманы, сонымен бiрге талданатын уақыт аралығының ұзақтығы - сұранымның икемдiлiгі ықпал ететiн барлық факторлар.

Ұсынымның икемдiлiгі, олардың қолдануы талғаулы облыстардың арасындағы қорлардың қайта бөлудi қиындығынан тәуелдi болады. Өз кезегiнде, қорлардың бұл мобилдiлiктерi өндiрушiлердiң қарамағында ебдейлену, бағаның осы өзгерiсі сол үшiн бар уақыттың санынан тәуелдi болады.

Кез келген нарық тауарлар алғысы келген сатып алушылар және тауарларды сатқысы келген жабдықтаушылардан тұрады. Бұл тараптардың әрқайсылары кез келген тауарға орнатылған бағаның жанында өз қажеттiгiн толық қанағаттандыруға барынша ұмтылады, дегенмен олардың әрқайсысы өз тежегiш факторының өкiметiнде болады: сатып алушылар өз бюджетiн өресiздiктермен тойтарылады, жабдықтаушылар - өз технологиялық мүмкiндiктерiнiң өресiздiгiмен. Бұл тежегiш факторлардың бар болуы шарттар басқа өзгерiссiздiктiң жанында алып келедi, бiрақ тауар, сұраным және ұсынымға бағаның өзгерiстерi өзгередi.

Сұранысқа тән қисығы, сатып алушылар сатып алуға дайын болатын тауардың санының шағарылатын тәуелдiлiгi осы тауар бағаснан болып табылады. Ұсынысқа тән қисығы, жабдықтаушылар сатуға дайын болатын тауардың санының шағылатын тәуелдiлiгi осы тауарға бағадан болып табылады және өсетiн қисық.

Табиғи, тақырыптар кадрға осы жұмыста өресiздiкке байланысты сұраным және ұсынымды өзара әрекеттесу және құрылымға өз ерекшелiктерiн алатын көп нақты ахуалдар қалды.

Мысалы, дайын бұйымдардың келесi жабдықтауларынан маңызды пайданың басқа тауардың өндiрiстерi үшiн қолданылатын қорлардың нарығы үшiн, және қордың сатып алу есебiнен қосымша бiрлiгiнiң олардың жалпы құнының өсуi болғанша тек қана (оларға сұраныстың мәнi яғни) қорлардың тұтынуы орынды сатып алған қордың арқасында осы қосымша бiрлiк қойылған дайын бұйымдардың қосымша санның сатудан табысының өсуге қарағандасы аз үлкейтуге болып табылады. Өзiн (салалық ) нарықтық ұзақ мерзiмдi ұсыныстың қисығының хабары болатын анықтаулар үшiн маңызды қолданылатын қорлардың бағадағы саланың өсуiн ықпалы осы салада болып қалыптасады; егер сала арқасында өз үлкейген өлшемдерiне бағаларға аласалауларды арналған қажеттi қорлар алуға мүмкiншiлiк алса, онда ұзақ уақыттық салалық ұсынысының қисығы болады.

Мысалы, немесе жиынтық сұранысты қисықтың сипатының анықтауында, яғни елдiң барлық тұтынушылары әр түрлi жиынтық баға деңгейде сатып алуға дайын болатын ұлттық өндiрiстiң көлемдерi импорттық тауарларға баға деңгейдiң өзгерiстерiнiң проценттi жалакидегi елiндегi маңызды ықпал, тұтынушылардың инфляциялық күтулерi және сұраныс болып қалыптасады. Жиынтық ұсынысын қисығының сипатының анықтауында анықтайтын қорлардың қосымша қолдануы үшiн елдегi бар болу еркiн болып қалыптасады.

Осы жұмыстың мақсаты ортақ сипаттама экономикалық болып табылғандығы сұраныстың мазмұныды, ұсыныс және олардың өзара әрекеттесуi, онда сұранысты зерттеу, ұсыныс және олардың өзара әрекеттесуi өзi ортақ ең оңай ахуалдың мысалында жасалды және басқа нақты ахуалдар жеке зерттеудiң зат бола алуға жоғарыда айтылған.

Сұраныспен және тауардың бағасының аралығында тәуелдiлiк кестенiң арқасында бақылауға болады және графика. Баға көтеру сұраныстың көлемiнiң қысқартуымен жарысайды, оның төмендетуi - сұраныстың көлемiнiң үлкеюiмен. Қойылған керi тәуелдiлiк сұраныстың заңының атауын алады және терiс көлбеуi бар сұраныстың қисығы көрсетiледi.

Бағасыз факторлар көптiң бiрi ықпалмендi сұраныстың өзгерiсi - тұтынушылардың дәмдерi, тұтынушылардың саны базарға, ақшалай табыс тұтынушылар, бағалардың кездесетiн тауарларына, тұтынушы күтулерi - сұраныстың қисығының жылжуы (сұраныстың үлкеюi ) оңға немесе (қысқарту оны) солға бiлдiредi. Сұраныстың қисықты ендеуi өсу немесе бағаның құлауына сұраныстың (көлем ) шамасының өзгерiсi жауапқа мiнездейдi.

Ұсыныстың заңын бағамен және тауардың ұсынысының көлемiнiң аралығында байланыс түзуi бар болады ретiнде бекiтедi. (болатын оң көлбеу) ұсыныстың қисығының жылжуы ұсыныс ықпал ететiн факторлардағы өзгерiске сәйкес келедi: бағалар туралы қорларға, технология, басқа тауарлар, күтуде салықтар және жәрдемақылар, бағалары бағалар, дүкеншiлердiң саны базарға. Ұсыныс олардың әсерiмен өзгередi, бағаның динамикасы ұсыныстың бекiтiлген қисығындағы басқасына бiр нүктеден орын ауыстыруға әкелiп соғатын ұсыныстың (көлем ) шамасының өзгерiсiмен жарысайды.

Бағаға нақтылы күйiнденiң сұраныстың көлемi және ұсыныстың көлемiнiң теңестiруi нарықтық тепе-теңдiктiң анықтауын бiлдiредi. Бұл бағалар - тепе-теңдiк. Өнiмнiң тиiстi саны - тепе-теңдiк өндiрiс көлемi. Сұраным және ұсынымды өзгерiс тепе-тең баға және көлемнiң өзгерiсiне әкелiп соғады.

Баға бойынша сұранымның икемдiлiгi бағаның өзгерiстерiне сұраныстың көлемiнiң сезгiштiгi өлшейдi және келесi факторлардың ықпалына ұшыраған: тұтыну бюджетiдегi тауар, тауардың дара салмағының алмастырылатындықтары, уақыт, қажеттiктiң қанығуын дәреже, тауардың ашықтығының факторына.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1.      Қазақстан Республикасының Конституциясы  Алматы, 1995ж.

2.      Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі  (Жалпы бөлім). Алматы, 1995ж.

3.      Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы “Қазақстан  - 2030”; 1-3 тараулар. Алматы,1997ж.

4.      Президенттің Қазақстан халқына жолдауы “2004 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары” 2003ж. 4-сәуір.

5.      Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуы мен қолдау туралы мемлкеттің 1996-1998 жылғы Бағдарламасы, 10-шілде 1996ж. №1727.

6.      “Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау” туралы Қазақстан Республикасының Заңы. № 3 Х11, 4-шілде 1996ж.

7.      Әубәкіров Я.. ҚаидиевА., Досқалиева В. және т.б, - Экономика. Оқулық, Алматы: Экономика, 1997ж.

8.      Әубәкіров Я., Ескалиев К. Экономикалық теория негіздері. Алматы: Экономика,1996ж.

9.      Әубәкіров Я., Нәрібаев К. Ескалиев К.т.б. Экономикалық теория негіздері. Алматы: Экономика, 1998ж.

10.  Дорнбуш Р.. Фишер Р.С. “Макроэкономика”. Алматы, КазМБА және білім баспасы, 1997ж.

11.  Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. Алматы, 1997ж.

12.  Жүнісов Б., т.б. Нарықтық экономика негіздері. Алматы. 1996ж.

13.  Қожамкулов Т. Саяси экономия негіздері, Алматы,1996ж.

14.  Нүрпейсов Ж.К. Экономикалық теория негіздері. Оқу құралы, Ақмола, 1996ж.

15.  Мадешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. Алматы. Экономика 1995ж.