Негізгі құралдар

Кіріспе 

       Халық  шарушылығы есептерінің  арасында бухгалтерлік есептің  алатын орны ерекше. Барлық экономикалық  ғылымдар ішінде бухгалтерлік  есеп өз алдына дараланып тұратын  бөлек ғылыми сала. Өйткені, бухгалтерлік  есеп қоғамдық өндірістің дамуы  жолында қажет. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай   есептеу жұмысын жүргізеді.

Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын  тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған  жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы  белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады.     

       Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында  да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.

   Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар  және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу  және реттеу аспаптары және қондырғылар  мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі құралдар жатады.

   Курстық жұмыстың мақсаты негізгі құралдардың мағынасын ашу. Курстық жұмстың міндеті- негізгі құралдар  түсінігін және оның жіктелуін зерттеу.Сонымен қатар негізгі құралдардың  құнын анықтау әдістерін мәнін ашу. 

НЕГІЗГІ ҚҰРЛАДАР

1. Негізгі құралдардың мәні және жіктемесі

 

       Өнеркәсіптік  өндірістің тиімділігін арттыру  бойынша шаралар жүйесінде Қазақстан  Республикасы Үкіметінің бағдарламасымен  негізгі қорларды пайдалану деңгейін едәуір арттыру, ұлттық экономика салалары бойынша кәсіпорындарда және ұйымдарда қор қайтарымын арттыруға бағытталған шаралар кешенін ұдайы өндірістегі, өнеркәсіп жұмысының көрсеткіштерін жақсартуға және оның тиімділігін арттырудағы рөлі меэкономикалық мәнімен алғышартталған.

       Негізгі қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең алдымен , еңбек құралдарының қоғамдық өндірістің дамуындағы үлесімен анықталады. Еңбек құралдары, олардың материалдық құрамы көп жағдайда кез-келген қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды. «Экононмикалық дәуірлер не өндіретіндігін емес, қалай еңбек құралдарымен өндірілетіндігін өзгешелейді. К.Маркс «Еңбек құралдары тек қана адамдық жұмыс күнінің дамуының өлшеуіші емес, сондай-ақ ол – еңбек жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастардың көрсеткіші», – деп жазған.

     Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амартизациялық материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады.

     Негізгі қорлар, тек ең алдымен олардың экономикалық зерттелуі мен жалпылауы үшін негізгі қорлар жіктелуі деп аталатын натуралды заттай құрамы бойынша топталуы аса маңызды. Негізгі қорлардың бухгалтерлік есебінің дұрыс ұйымдастырылуының негізі болып қорлар бекітілген типтік жіктелуі мен оларды есепте бағалаудың ортақ принципі табылады.

       Бухгалтерияда негізгі құралдар есебі инвентарлық объектілер арасында жіктелу топтары бойынша жүргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі құралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге серпялық – кезектік кодтау жүйесі бойынша инвентарлық нөмір беріледі, ол нөмір оның ұйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады. Инвентарлы нөмір қабылдау –беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б. инвентарлық нөмірді әрбір объектіде белгіленеді.

       № 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде материалдық  өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдым  активтер.

  Оған  мыналар жатады:

      - жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер жәнежермен байланысты қозғалысы және олардың мақсатына зиян шектірмеу басқа объектілер);

      -      көлік құралдары;

      -  жабдықтар, өлшеуаспабы, өндірістік  және шаруашылық құрал- саймандары  ірі және өнім беретін малдар арнайы құралдармен басқа да негізгі қорлар (кітапхана қор,мұражай құндылықтары,жануар әлемінің экспорттары автомобиль жолдары) және т.б.

      Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. өзінің құның жолдан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

      Жіктелу топтарында өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі қорлар былай  бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.

      Өндірістік бұл - өндірістік процесіне тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы өнім беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді.

      Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық сақтау, спорт)

      Тиістілігі  бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді: меншікті және жалданған.

      Меншікті  – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар.

      Жалданған - жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге басқа субъектілердің алынған негізгі құралдар.

      Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді: қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы.

• Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар.
• Қолданылмаған (тоқталған)  - консерватцияға немесе басқа себептерге байланысты қолданылмай тұрған негізгі құралдар.

       Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу, апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы негізгі құралдар.

Түріне  қарай негізгі құралдар 13 топқа  бөлінеді:

1. Жер - субъект меншік құқығында алған жердің мөлшері мен құны. Жерге меншік құқығы “Жер учаскесіне меншік құқығына актісімен” расталуы тиіс. Инвентарлық объект болып жер учаскесіне меншік құқына акт берілген әрбір жер учаскесі табылады.

2. Үйлер  - бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне және материалдық құндылықтардың сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар;

3. Ғимараттар - еңбек заттарының өзгеруіне  байланысты жоқ қандай бір  функцияналды  атқару жолымен  өндіріс процесін жүзеге асыруға  арналған инжинерлік құрлыс объектілері  (платина құбырлы өткізгіштер  және т.б.);

4. Беріліс құрылғылар –э лектронды жылулық және механикалық қуат беруге арналған құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б;

5. Машиналар  мен жабдықтар - әрбір машина  егер оның құрамына кіретін  саймандарды, керек-жарақтарды аспаптарды  басқа инвентардың бөлігі болмаса инвентарлық объект болып табылатын инвентор дегеніміз - түгендеу. Бұл тобы 5 ішкі топтан тұрады:

 а  ) Күш беретін машиналар мен  жабдықмашиналар жылу және электро  қуатын өндіретін электрометорлар  және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар) және т.с.с;

 б) Жұмысшы машиналар мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін жасау процессіне механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б;

 в)  Өлшеу және реттеу аспаптары  (микроскоп, монометр, амперметр және т.б;

 г)  Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату  мен автоматтандыруға арналған  машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу  машиналары);

 д)  Өзге де машиналар мен жабдықтар  (телефон, станциялары, өрт машиналары т.б.)     

6. Көлік  құралдары. Адамдар мен жүктердің  қозғалуына арналған қозғалыс  құралдары (теміржол, автомат, су  көлігінің қозғалмалы құрамы) және  т.б.

7. Құрал-сайман. Темірді ағашты өндеуге арналған  қол еңбегінің механикаланған  және механикаланбаған немесе машиналарға бекітілген заттар (балға, тесетін,тұратын және с.с. құралдар);

8. Өндірістік  инвентар және керек жарақтар. Өндіріс операцияларды орындауға  немесе жеңілдетуге қызмет ететін  басқа мақсаттағы заттар (жұмыс  үстелі және т.б.);

9. Шаруашылық  инвентар. Кеңсеге және шаруашылықтарда  қажетті заттар (шкафтар, клемдер  және т.с.с.);

10. Жұмысшы  және өнім беретін малдар ( ірі  қара, қошқар және т.с.с.);

11. Көпжылдық  өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.);

12. Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан тазарту және т.б.);

13. Өзге  де негізгі құралдар (кітапхана  қорлары, спорт жабдықтары, мұражай  құндылықтары).

     Иеленуі бойынша негізгі құралдар жеке меншік және жалға алынған болып бөлінеді. Алғашқылары кәсіпорынның иелігінде болады және оның балансында тіркеледі; екіншілері басқа кәсіпорын мен ұйымдардан уақытша пайдалануға ақыға алынған.

       Өндірістік процеске қатысу сипаты бойынша істегі және тұрған (запаста немесе консервацияда тұрған негізгі құралдар).

       Негізгі құралдарды пайдалану сипаты бойынша былай жіктеледі:

     1.істегі (пайдаланудағы);

       2. істемей тұрған ( консервациядағы);

     3. запастағы.

       Негізгі қызметке қатысу сипаты мен құнынан өндіріс және айналым шығындарына ауыстыру тәсілі бойынша негізгі құралдар былай бөлінеді:

       Белсенді (олардың қатысу жұмыс сағаттарының мөлшерімен, жұмыстар көлемімен өлшене алады);

       Бәсең (ғимарат, құрылыс). Олардың негізгі қызметке қатысуын қандай да бір көрсеткіштерде өлшеу мүмкін емес. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің басты міндеттері:

     - алынуынан бастап шығуы сәтіне дейін олардың бар болуы және сақтығын бақылау;

     - амортизацияны дұрыс және уақытылы есептеу;

     - бюджетке аударылатын мүлік салығын дұрыс есептеу үшін мәліметтер алу;

     - реконструкцияға, модернизацияға және жөндеуге қаражаттардың дұрыс және тиімді пайдалануын бақылау;

       - негізгі құралдардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану тиімділігін бақылау бақылау;

     - негізгі құралдардың бар болуы және қозғалысы жөнінде есеп беруді құру үшін мәліметтер алу.

       Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптің  негізгі құралдар Қазақстанның  ұлттық байлығының аса маңызды  бөлігін құрайды. 2002 жылы 1 қаңтарына  негізгі өндірістік қорларға  инвестиция нақты бағаларда 114969 млн. теңгені құрады. Аз мөлшердегі  кәсіпорын мен ұйымдарды есептемегенде негізгі капиталға бүкіл инвестициялар нақты бағаларда 2002 жылы 114969 млн. теңгені құрады (1994ж.80945 млн.теңге).