Меншікті капиталдың аудиті

Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.

Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.

Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң, жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда  кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы.

Қоғам акциялары  жай және айрықша болып келеді.

Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын  қанағаттандырады:

• дивидендтер алуын;
• қоғамды басқаруына қатысуын;
• қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса алатындығын.

Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға  құқы бар. Иесі жазулы (атаулы)  акцияның қозғалысы, яғни акцияның  өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.

Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 501-ші “Жай акциялар”, 502-ші “Айрықшылығы бар акциялар” , 5010-ші “Қосқан үлестер мен жарналар” шоттары енетін 50-ші “Жарғылық  капиталы” деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі. 50-ші “Жарғалық  капитал” бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес келуі керек. 50-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.

50-ші “Жарғылық капитал” бөлімшесінің  шоттары бойынша операцияларын  қарастырайық.ъ

501-ші “Жай акциялар”, 502-ші “Айрықшылығы бар акциялар” шоттарының кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5020-ші “Төленбеген капитал” шотымен кореспонденцияланады.

Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе журналдардың номиналдық құны төленсе,онда ол: 1050, 432, 1060, 1010, 1020, дебеті бойынша және 5020 шоттың кредиті  бойынша көрініс табады. Кәсіпорынның жарияланған капиталы - 1 млн. тенге. Ал  құрылған капиталы – 900 000 тенге.Бұл жағдайда мынадай проводка жасалады: 1-ші кезең 5020            5010 – 1млн. тенге

2-ші кезең 

1050             5020 – 400 000

1020             5020 – 150 000

1010             5020 – 50 000

1060             5020 – 60 000

1310             5020 – 80 000

2413             5020 – 260 000

2730             5020 – 160 000

                                                          

                                   900 000

 

5020             5010 – 1 000 000  

Себебі жарияланған капитал кейде жабылмаған капитал 5020 шоты активті және пассивті болып келуі мүмкін. Сондықтан 5020-дан  2180-қа береміз. Демек бұл шотта басқа кәсіпорынның деиторлық  қарызы  емес, осы кәсіпорынды ашқан құрылтайшылардың қарызы болып есептеледі. Демек бұл бухгалтерлік есептің ең бір осал жерін көрсетеді.                                                                                                        Егер де шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен, материалдық құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына шоттар дебеттеліп: 2730, 2411-2417, 1310-1315, 1330 және 5020 шоты кредиттеледі.

Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарлық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бұл мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 1270 “Есептелген пайыз” шотының дебеті бойынша және 6110 “Акция бойынша дивидендтер мен пайыз түріндегі табыс” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5020 шоты дебеттелген және 5010 шоты кредиттелген-қызыл жазылады.

Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып  кетсе, онда оның үлесін үшінщі тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық  капиталдың  сомасы өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.

Егер де қатысушылар  шығып  кетсе, онда соған байланысты жарғылық капитал да  азаяды, демек: 5010 шоты дебеттеледі де, 1040,1010, 2730, 2411-2417, 1310-1315, 1330 шоттары кредиттеледі.

Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 501,502 шоттары дебеттеледі де, 521 – «Қайтып алынған капитал» шоты кредиттеледі.

Кәсіпорындар мен ұйымдардағы жарғылық капитал шоты бойынша жүргізілетін операциялар

№	Операциялардың мазмұны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін шот
1	Үлес қосушылар мен салымшылардың акционерлік қоғамның жарғылық қорына қосқан үлесінің сомасы	5020	501,502
2	Серіктестіктердің (акционерлік қоғамнан басқа) жарғылық қорының  қосқан пайлар және басқадай үлестер есебінен құрылуы (қалыптасуы)	2730 2411-2930 1310-1317 221-224 1070 1050 1040,1010,1020	5020
3	Серіктестіктеодің (акционерлік қоғамдардан басқа) жарғылық  қорының акционерлердің шығып кетуі себебінен азаюы	5020	2730 2411-2930 1310-1317 221-224 1070 1050,432 1040,1010,1020
4	Кәсіпорынның өзінің акцияларының айналымнан шығарылғандарының құнына	501,502	521
5	Серіктестіктердің (акционерлерден басқа) қоғамның жарғылық  қорына қосқан пайлары және басқадай үлестері қайтарылды	5020	1050,432 1040 1010,1020
6	Үлес қосушылар мен құрылтайшылардың және басқа да салымшылардың акционерлік қоғам жарғылық қорына қосуға тиісті қарыздары	5020	501,502
7	Жарғылық қорға шетелдік валюта түрінде қосуға тиісті қарыздардың оң курстық (бағамдық) айырмашылыққа байланысты өсуі	5020	6250
8	Жарғылық қорға шетелдік валюта түрінде қосуға тиісті қарыздардың теріс курстық (бағамдық) айырмашылыққа байланысты кемуі	7430	5020
9	Үлес қосушылар мен құрылтайшылардың және салымшылардың ақшалай түрде қосқан үлес салаларының келіп түсуі	1050,432 1040 1010,1020	5020
10	Үлес қосушылар мен құрылтайшылардың және салымшылардың акционерлік қоғамға материалдық  емес активтер, негізгі құралдар, материалдар, тауарлар түрінде қосқан үлестерінің кіріске алынуы	2730 2411-2930 1310-1317 1330	5020
11	Акционерлік қоғамның акционерлерден сатып алған өзінің акцияларының құнына	521	1050,432 1040,1010 1020
12	Сатылып алынған акциялардың сатып алу және аталы құнының арасындағы айырмашылығының сатып алынған уақытында көрсетілуі: егер акциялар өзінің атаулы төмен бағаға сатылып алынса; егер акциялар өзінің атаулы құнынан жоғары бағаға сатылып алынса	521	5410 521
13	Өзінің атаулы құнынан жоғары бағаға сатылған акциялардың айырма сомасы	2940,1040 1010,1020	531
14	Негізгі құралдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы  құнының өсуі	2412-2930	5320
15	Негізгі құралдарды қайта бағалауға  байланысты оларға  бұрын  есептеліп жинақталған тозу  құнының өсуі	5320	2421-2429
16	Негізгі  құралдардың пайдалануына қарай қайта бағалау сомасының анықталған көлемде бөлінбеген пайдаға апарылмағаны	5320	5410
17	Инвесторлардың, серіктестіктердің активтері қайта бағалаудың салдарынан еншілес немесе тәуелді серіктестердіңтаза активтеріндегі үлесінің өзгеруіне байланысты бастапқы инвестиция құнының азаюына	542	2310
18	Қайта бағадаудың нәтижесінде алынған ұзақ мерзімді қаржы инвестицмяларының бастапқы құны сомасының өсуі	1150	542
19	Бұрын жүргізілген қайта бағалаудың нәтижесінде ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың бастапқы құнының  өскен сомасына бағасының кемуі	542	1150
20	Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды есептеп  шығарған уақыттағы, олардың бұрын қайта бағаланған сомасы	542	5410,6210

 

1.4  Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі

Капиталдың қозғалысы бойынша  операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың қозғалысы бойынша  тиісті операциялар көрсетілген.

Төленбеген капитал есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 5020-ші «Төленбеген капитал» шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық  серіктестіктің жарғылық  қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады. 5020 «Төленбеген капитал» шоты шоттардың Бас жоспарында, «Меншік капиталы» ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында болса да, өзінің табиғаты бойынша активтік  шот болып табылыды. Сондай-ақ , 5020 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар болғаны табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді (акцияларды, облигацияларды, кепілдік парақтарды т.б), демек сол капиталдарға иелік құқығы бар екенін ғана білдіреді.

Жарияланған  (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық  қор сомасына 5020-ші «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 50-ші «Жарғылық  капитал» бөлімшесінің шоттары – 501-ші «Жай акциялар» , 502-ші «Артықшылықты акциялар» (акционерлік қоғамдарда) және 5010-ші «Қосқан үлестер мен жарналар» (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа түрлерінде) шоттары кредиттеледі.

Жарғылық  қорға салымдардың салынуының жүзеге асыруылына қарай 5020-ші «Төленбеген капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

-материалдық  емес активтерді  жарғылық  қорға жарна ретінде  төлеу кезінде-2730 шоттары;

-жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған  құрылыс объектілерін жарғылық  қорға жарна ретінде төлеу  кезінде-2411-2417 шоттары;

-материалдар мен тауарларды  жарғылық қорға жарна ретінде  төлеу кезінде 1310-1315,1317 , 1330 шоттары;

-ақшалай қаражаттарды жарғылық  қорға жарна ретінде аударған  кезінде -1010, 1020, 1040, 1050, 432 шоттары дебеттеледі.

Егерде 5020  шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын көзінің жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.

5020-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар, құрылтайшылар) бойынша  жүргізіледі.

Қайтарылып  алынған  капиталдың  есебі. Акционерлік қоғам акционерлермен  жалпы  жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ  ең  төменгі  деңгейден кем болмауы керек),Не жалпы акцияның шығарылуы көлемін қысқарту жөнінде шешім қабылдауында құқылы. Акционерлік қоғам заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.

Сонымен қатар Акционерлік қоғамның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер бұндай процедура оның жарғысында алдын-ала қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін,  мүдделі адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.

Бұл жағдайда Акционерлік қоғам өзінің акциясын өз қызметкерлері мен жұмысшыларына олардың мүдделігі  мен ынталығын арттыру үшін қайта сатады. сондықан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарылады.

Қайтарылып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 521-ші шоты арналған, 501-502 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.

521 шоттың дебеті акционерлердің  меншігіндегі акцияларды қайтып  сатып алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде:521 шоты дебеттеледі де және 1050,432,1040,1010,1020,1070 шоттары кредиттеледі.

Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін,не болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады. Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да номиналдық құннан жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін :

1.Сатып алынған акциялардың  нақты құны номиналдық (атаулы) құнға  тең болған жағдайда: 521 шоты дебеттеледі  де, және 1050,432,1040,1010,1020 шоттары кредиттеледі .

2.Сатып алынған акцияның құны  номиналдық құнынан төмен болған  жағдайда:

-сатып алынған құнына 521 шоты  дебеттеледі де және 1050,432,1040,1010,1020 шоттары кредиттеледі ;

-сома айырмасына, яғни акциялардың  құны номиналдық құннан аз  болған жағдайда:

521 шоты дебеттеледі де және 5410 «Есептік жылдағы таратылмаған  табыс» шоты кредиттеледі (яғңи  ақша қаражаттары жеткіліксіз  болған жағдайа оларға қосымша  қаражаттарды қосады).

3. Сатып алынған акциялардың  нақты құны номиналды құннан  жоғары болған жағдайда:

• сатып алу құнына:

521 шоты дебеттеледі де,1050,432,1040,1010,1020, шоттары кредиттеледі;

- сома айырмасына, яғни акцияның  құны номинаодық құнынан ариық  бағаға сатып алынған жағдайда:

5410 «Есептік жылдағы таратылмаған  табыс» шоты дебеттеледі де, 521 кредиттеледі.

Егер акциялар айналыстан шығарып алу үшін акционерлерден қайиып сатып алынса, онда олар мыныдай шоттар корреспонденциясымен беріледі: 501,502 шоттары дебиттеліп 521 шоты кредиттеледі.

Егер де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың номиналдық құны 521 шоттың кредитінен 7410 «Бағалы қағаздаоды сатудан алған шығыстары бойынша шотының дебетіне жатқызылады.

Акциялардың сатылатын құнына, оларды номиналдық құнының мөлшеріне 6210 «Бағалы қағаздарды сатудан алған табыстары бойынша» шоты кредиттеледі де, 2940 «Басқа да» шоты дебеттеледі. Егер де акцияның құны номиналдық құнынан жоғары болса, алынған айырма сомасына 2940  шоты дебеттеледі де, 531 «Қосымша төленген капитал» шоты кредиттеледі.

Акционерлерден сатып алған акцияларды сатқан кезде қоғамның жарлық капиталы өзгермейді.

Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайтып сатып алуға құқығы жоқ:

• қоғамның эмитенттелген акциялары толық төленгенге дейін;
• қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық  капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде, тиесілі қоғам типтері үшін шығарылғаны (төленген)жарғылық  капиталының   минималды деңгейінен кем болса;
• қоғам акцияны қайтып сатып алған шақта төлем қабілеттілігі жоқ болса, немесе акцияны сатып алған соң сондай жағдайға тап болатын болса;
• акцияны сатып алатын кезінде қоғамның меншік капиталының   көлемі  қоғамның жарғылық капиталына  шығарылған (төленген)капиталдан  кем болса.

Қайтып сатып алынатын акцияның саны  бүкіл қоғамның шығарған  акциясының   25%-нен  немесе қоғамның меншік капиталының  10%-нен аспауы керек. Қоғам акциясын  саиып алу мәселесі сол қоғамның жалпы жиналысында шешіліді, осындай шешім шыққан  соң отыз күннің ішінде аталған шешімді жүзеге асыруына болады. Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестіріне енгізіді. Қосымша  төленген капитал дегеніміз- акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы  (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық табысы). Мұндай капиталдың (табыстың) есебі 531-ші «Қосымша төленген капитал» шотында жүргізіледі. Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 531 кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі: 1050,432,1040,1010,1020. Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған акциялардың тұрақты құны 2940-шоттың дебеті мен 6210-шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.

Қосымша төленген капиталдың  есебі.    Капиталдың бұл түрінің есебі үшін 54-ші «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшенің қатарына мынандай синтетикалық шоттар кіреді: 5320-шот «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал» ; 1020-шот «Инвестицмяларды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал»;  5320-шот «Басқа да қосымша төленбеген капитал». 54-ші «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттарында құнсыздануға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және босқа активтерді қайта бағалаудан алынған капиталдың қалдықтары мен қозғалысы туралы ақпарат жинақталады.