3. жылдамдатып есептен
шығару әдістері
а) қалдық құнның
кему (қалдық азайту) әдісі
б) сандардың жиынтығы
бойынша құнын есептен шығару
(коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым
есептеудің қолдануға таңдап
алынған әдісі шаруашылық субъектінің
есеп саясатында көрсетіліп, бір
есеп беру кезеңінен екінші
есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі
түрде қолданылады. Егер негізгі
құралдарға қолданылатын амортизациялық
аударым есептеудің әдісі өзгертілген
жағдайда осы өзгерістің қандай
себептермен болғаны қаржылық
есептемеде айтылып көрсетілуі
керек.
Жылжымайтын мүлік,
үйлер мен жабдықтар объектісі
қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін немесе қоршаған ортаны
қорғау мақсаттарында сатып алынуы
мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік,
үйлер мен жабдықтарды сатып
алу қолда бар нақты жылжымайтын
мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісін пайдаланудан алынатын
болашақ экономикалық пайдалардың
ұлғаюына тікелей байланысты
болмаса да, ұйымға тиесілі басқа
активтерді пайдаланудан алынатын
болашақ экономикалық пайдаларды
ұйымның алуы үшін қажет болуы
мүмкін. жылжымайтын мүлік, үйлер
мен жабдықтардың осындай активтері
активтер ретінде танылуы мүмкін,
өйткені, егер осы объектілер
сатып алынбаған болса, алынуы
мүмкін болатындардан тыс тиісті
активтерден ұйымның болашақ
экономикалық пайдалар алуын
қамтамасыз етеді. Мысалы, химия
компаниясы қауіпті химиялық
заттарды өндіру немесе сақтау
кезінде экологиялық нормалардың
сақталуын қамтамасыз ететін
жаңа технологиялар енгізе алады;
технологиялар мен жабдықтарды
жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар
актив ретінде танылады, себебі
компания оларсыз химикаттарды
өндіріп, сата алмайды. Солай
бола тұрса да, ондай активтің
және осыған байланысты активтердің
баланстық құнының жиынтық мәні
36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық
стандартына сәйкес құнсыздану
мәніне байланысты тексерілуге
тиіс.
Келесі шығындар айтылған
тану принципіне сәйкес, ұйым
жылжымайтын мүлік, үйлер мен
жабдықтар объектісінің баланстық
құнында осы объектіге күнделікті
қызмет көрсетуге арналған шығындарды
танымайды. Оның орнына, ондай
шығындар пайдалар мен залалдар
шегу жағдайына қарай сонда
танылады. Күнделікті қызмет көрсетуге
арналған шығындар негізінен
жұмыс күшіне және шығыс материалдарына
жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ
жиынтықтаушы бөліктер сатып
алуға шығатын шығындарды қамтуы
мүмкін. Бұл шығыстардың мақсаты
көп жағдайларда жылжымайтын
мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісін «жөндеу және ағымдағы
қызмет көрсету» ретінде көрсетіледі.
Қ.К Кеулімжаевтың., Н.А.
Құдайбергеновтың «Бухгалтерлік
есеп теориясы және негіздері»
атты оқулығында былай деп
жазылған: Негізгі құралдардың өндіріс
үрдісінде бірте-бірте тоза бастайды,
яғни өзінің бастапқы сапасын
жоғалтады. Олар белгілі бір
уақыт өткеннен кейін пайдалануға
жарамай қалады да, бұл құралдардың
орнына жаңа негізгі құралдар
аустырып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың
тозуын табиғи және сапалық
тозу деп екіге бөледі. Негізгі
құралдардың табиғи тозу олардың
материалдық жағынан тозуы болып
табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде
машиналар мен құралдардың жеке
бөліктерінің қажалып мүжілуі,
үйлер мен ғимараттардың тозығы
жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы
олардың көп уақыт бойы пайдаланылмағандығына
ғана байданысты емес, оған сонымен
қатар басқа да табиғи жағдайлар
әсер еткендігіне байланысты. Яғни
негізгі құралдардың табиғи тозуы
(физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт
пайдалануы және оларға басқа да факторлардың
әсер етуі нәтижесінде болып табылада.
Негізгі құралдардың
сапалық тозуы олардың толық
табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып,
өндірістің даму үрдісінен кейін
қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі
күнгі талаптарына сәйкес келмейтін
жағдайда болуынан пайда болады.
Осы жоғарыда айтылғандарды
қорыта келе, негізгі құралдарың
тозуы дегеніміз, олардың табиғи
және сапалық сипаттарын жоғалтуы
деп те айтуға болады.
Негізгі құралдардың
сапалық тозуының бірінші себебі
- өндіріс салаларында ғылыми-техникалық
прогреске байланысты еңбек өнімділігінің
өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі
өскен сайын белгілі бір дайын
бұйымды, құрал-жабдықты және
тағы да басқаларды өндіруге
кететін уақыт азаяды да, оның
құны соғұрлым төмендейді. Осыған
сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне
байланысты жаңа құрал-жабдықтардың,
машиналардың, яғни негізгі құралдардың
бағасы бұрын сатып алынған
тура осындай негізгі құралдардың
бағасына қарағанда арзан болады.
Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат
және тозыңқыраған машиналар
мен көліктерінің құрал-саймандарының
тағы да басқа негізгі құралдарының
орнына жаңа әрі сапасы жоғары
негізгі құралдарды сатып алуды
тиімді етеді.
Негізгі құралдарды
қайта бағалау №16 ХҚЕС сәйкес,
негізгі құралдардың бастапқа
құнын белгілі бір күнге әрекет
етіп тұрған бағасымен сәйкес
келтіру үшін объектілерге қайта
бағалау жүргізіледі,содан соң
ол есепте және есеп беруде
көрініс табады.Оның барысында
негізгі құрал-жабдықтардың нақты
бары және құрылымы, олардың нақты
қалпына келтіру құны мен тозу
дәрежесі туралы дәл де толық
мәлімет алынады. Негізгі құралдарды
қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің
өзіндік құнын, рентабельділігін
анықтаудың экономикалық тиімді
жағдайларын тудырады, сондай-ақ
нарықтық қатынастар жағдайында
ете маңызды болып табылады. Негізгі
құрал-жабдықтарды қайта бағалау
техникалық прогрестің дамуын
есепке ала отырып амортизация
нормаларын нақтылауға негіз
бола алады, қазіргі заманғы
ұдайы өндірісті жетілдіруде
қажетті жағдайларды жасап, негізгі
құрал-жабдықтарды сақтау мен
тиімді пайдалануға жол ашады.
Инфляция (ақшаның құнсыздануы)
жағдайында негізгі құралдарды
қайта бағалау негізгі құрал-жабдықтарды
бағалауды реттеу мақсатын және
де өнімнің, жұмыстың және қызметтің
өзіндік құнындағы амортизация
үлесін реттеуді көздейді.
Негізгі құрал-жабдықтарды
қайта бағалауды өткізу үшін
мүліктік түгелдеудегідей комиссия
құрылады. Негізгі құралдарды қайта
бағалауды өткізердің алдында
мүліктік түгелдеу жүреді. Негізгі
құраларды қайта бағалауда олардың
бастапқы (ағымдағы) құны негізгі
мәлімет болып табылады. Қайта
бағалау меншік түріне, қызметіне
және жұмыс істеу жүйесіне
қарамастан барлық кәсіпорындарда
жылына бір рет негізгі құралдардың
жыл басындағы күйі бойынша
жүргізіледі. Қайта бағалау өз
меншігінде және ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құрал-жабдықтарға
жүргізіледі. Сондай-ақ әлі орнатылмаған,
қоймадагы құрал-жабдық, бітпеген
күрделі құрылыс та қайта бағаланады.
Қайта бағалау өнеркәсіптік өнімді
шығарушы кәсіпорындардың көтерме
бағасына белгіленген салалық
индекстер бойынша негізгі құралдардың
құнын өсіру коэффиценттері бойынша
жүргізіледі. Қазақстан Республикасы
үкіметінің тапсыруы бойынша
коэффиценттерді Статистика Агенттігі
тағайындайды.
Негізгі құралдарды
түгендеу.
Бухгалтерлік есеп
пен есеп берудің деректерінің
дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында
шаруашылық субъектісі жылына
кем дегенде бір рет мүліктермен
қаржылық міндеттемелерге түгендеу
жүргізеді.
Бухгалтерлік есептің
24 «Бухгалтерлік қызметтің жұмысын
ұйымдастыру» деп аталатын стандартқа
сәйкес әрбір шаруашылық жүргізуші
субъект өз бетінше жүйелі
түрде түгендеу жұмысын жүргізіп
отыруды көздейді.
Негізгі құралдар түгендеудің
негізгі міндеті болып табылатындар:
1. Есепте тіркелмегенобъектілерді
қоса алғанда, негізгі құралдар
нақты қолда барын анықтау;
2. Нақты қолда барын
бухгалтерлік есеп деректерімен
салыстыру арқылы негізгі құралдар
сақталуын бақылау;
3. Жиынтығы бұзылған және
куйреудің,тозудың және басқа
себептердің салдарынан бұдан
әрі пайдалануға жарамсызнегізгі
құралдар объектілерін анықтау;
4. Машиналарды,механнизмдерді,жабдықтарды,көлік
құралдарын және негізгі құралдар
басқа объектілерін ұстау және
пайдалану тәртіптерін сақтауды
тексеру;
Түгендеуді:
Ø Жылдық бухгалтерлік есептемені
жасамас бұрын,бірақ есепті жылдың бірінші
қарашасынан кешіктерместен,
Ø Кәсіпорын мүлкін жалға
бергенде,өтемін төлеп алғанда, сатқанда,
сондай-ақ шаруашылық субъектісі жүргізген
кезде түгендейді;
Негізгі құралдарды
мүліктік түгендеу жылдық қаржылық
есеп беру мен баланстарды
жасау алдында,жылына ең аз
дегенде 1рет қараша айында
жүргізеді. Үйлерді, ғимараттарды
және басқа жылжымайтын объектілерді
3 жылда 1 рет; өнім беретін және
жұмысқа пайдаланатын малды тоқсан
сайын және жылдық есепті жасау
алдында (есепті жылдың 31 желтоқсанында)
түгендеу жүргізіледі.
Қорытынды
Сонымен қорыта айтатын
болсақ, субъектідегі негізгі құралдар
есебі ХҚЕС 16-шы «Негізгі құралдар»
стандартына сәйкес ұйымдастырылады.
Бұл стандарт меншік, шаруашылық
жүргізу немесе жедел басқару
құқығымен субъектіге қарайтын
негізгі құралдар есебінің әдістемесін
айқындайды.
Активті амортизациялау,
ол пайдалану үшін қол жететіндей
болған кезде, яғни актив орналасқан
жер мен оның жай-күйі ұйым
басшылығының ниетіне сәйкес
оны пайдалануды қамтамасыз ететін
кезде басталады. Активті амортизациялау
мына екі күннің ертерегі бойынша
тоқтатылады: 5 IFRS сәйкес активті
сату үшін арналған ретінде
жіктеу (немесе оны сату үшін
арналған деп жіктелген шығу
тобына енгізу) күні және аталған
активті тану тоқтатылған күн.
Негізгі құралдар олар
ұзақ уақыт жұмыс істейтін
материалдық - заттық құндылықтар
ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар,
жабдықтар көлік құралдары, құрал
- саймандар, өндірістік және шаруашылық
мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын
жөне өнім беретін мал және
басқалар. Шаруашылық қызметте пайдалануға
арналған негізгі құралдарды. Қайта
caтyға немесе ақшаға айналдыруға
болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі
қорлар негізгі құралдар деп
аталады. Олар бухгалтерлік есепте
осы бағамен көрінеді және
субьект балансында көрініс табады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт
бойы, көптеген өндіріс циклы
барысында пайдаланылады, олар
бірте - бірте тозады және өзінің
қасиеті мен түрін сақтай отырып,
өз құнын бірте - бірте жаңадан
өндірілген өнімге аударады
Негізгі құралдар көптеген
құралдар бойына пайдаланатын
қасиетімен нысаның сақтай отырып,
жанама түрде тозады. Өзінің жолдан
жасалған өнімге біртіндеп көшіреді
Айналым құралдары
бір ғана өндірістік процесте
тұтынылады. өзінің құның жаңадан
жасалған өнімге толықтай көшіріледі.
Негізгі құралдар ғылыми негізделген
жіктемесі алға қойған мақсатқа
жету үшін маңызды шарт болып
табылады
Еңбек заттары адам
еңбек процесіеде еңбек құралдарының
көмегімен әсер ететін заттар.
Олар бір рет қана қатысады,
толығымен тұтынылады және өзідернің
құнын өнім құнына көшіредіБосалқы
бөлшектер немесе сервистік қызмет
көрсету әдетте босалқылар ретінде
ескеріледі және пайдада немесе
залалда оның пайдаланылуына
қарай танылады. Алайда, ірі босалқы
бөлшектер және резервтік жабдық,
егер ұйым оларды бір кезеңнен
астам мерзім ішінде пайдалануды
ұйғарса, жылжымайтын мүлік, үйлер
мен жабдықтар ретінде сыныпталады.