Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………...............4
1. Негізгі құралдар есебіне
жалпы түсінік...............................................................6
1.1. Негізгі құралдардың
мәні және жіктемесі........................................................7
1.2. Негізгі құралдардың
тозу есебi және амортизацияны
есептеу әдісі..............9
2. Негізгі құралдарды
жөндеу және түгендеудің, қайта
бағалаудың мәнін ашу.............................................................................................................................25
2.1. Негізгі құралдардың
жөндеу есебі..................................................................27
2.2. Негізгі құралдарды
жалға алудың есебі.........................................................30
2.3. Негізгі құралдардың
бағалау, қайта бағалау және
түгендеу есебі...............36
3. Есептеу бөлімі. Шоғырландырылған
қаржылық есеп жасау...........................41
Қорытынды......................................................................................................48
Пайдаланылған әдебиеттер...........................................................................50
Қосымшалар.....................................................................................................51
Кіріспе
Халық шарушылығы есептерінің
арасында бухгалтерлік есептің
алатын орны ерекше. Барлық экономикалық
ғылымдар ішінде бухгалтерлік
есеп өз алдына дараланып тұратын
бөлек ғылыми сала. Өйткені, бухгалтерлік
есеп қоғамдық өндірістің дамуы
жолында қажет. Бухгалтерлік есептің
мәліметтері мен көрсеткіштері
қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық
тұрғыдан зерттеуге бірден-бір
негіз болып табылады. Сондықтан
да бухгалтерлік есептің негізгі
міндеті – халық шаруашылығының
барлық салаларында нақты тұжырымды
мемлекеттік талапқа сай есептеу
жұмысын жүргізеді.
Кез келген өндіріс
өз қызметіне құрал-жабдықтарын
тартса ғана жүреді, ал ол еңбек
заттары (шикізат, материалдар,
сатып алынған жартылай фабрикаттар)
және еңбек құралдары (машина,
станок) болып бөлінеді. Бұл арада
еңбек құралдарының құрамы сыртқы
белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне
қарап анықталады. Мысалға, заводта
дайындалған бу қазаны сол зауыт
үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату
үшін сатып алған субъект үшін осы қазан
еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар
болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық
өндіріс саласында да, өндірістік
емес (әлеуметтік) салада да ұзақ
уақыт бойы (бір жылдан астам)
қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға:
үйлер, ғимараттар, көп жылдық
екпе ағаштары, машиналар және
құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық);
машиналар және жабдықтар; өлшеу
және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық
жабдықтар; есептеу техникасы;
басқа материалдар мен құрал-жабдық,
көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік
мүлік және жабдықтар. Шаруашылық
мүлкі: жұмысшы және өнім беретін
мал, көп жылдық екпе ағаштар,
жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)
шыққан күрделі шығын, басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі
құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа
сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт
негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын,
шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Негізгі құралдың бастапқы
құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша
меншік немесе тұрақты пайдалану
құқығы – актіде көрсетілген
сатып алу құны, қозғалмайтын
мүліктер бойынша агенттерге
берілген сыйақы, сатып алу-сату
келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатты
пайдалануға дайындау бойынша
(ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу,
т.б. кезінде алынған материалдарды
сатудан түсетін табыстың шегерілімінен
басқа) жұмсалатын шығыстар;
Бірақ та біз ұмытпауға
тиіспіз әр бір затты ұқыпты
ұстамаса онда ол бұзылып қалады
негізгі құралдарда сол сияқты
бұзылуы мүмкін. Бұндай жағдайда
біз оның бетін ала аламыз
– жөндеу арқылы. Жөндеу есебі
кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың
естен шыққан жағдайында өндіріс
процесі де тоқтауы мүмкін. Ал
өндіріс процесінің тоқтауы біздің
пайда табуымызға кедергісін
жасайды. Ал жөндеу арқылы біз
өндіріс процесінде көп жетіктіктерге
жетеміз.
1. Негізгі құралдар есебіне
жалпы түсінік
1.1. Негізгі құралдардың
мәні және жіктемесі
Негізгі құралдар дегеніміз
- өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір
жылдан артық уақыт) пайдаланылатын,
өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып,
құнын шығарылған өнімге, орындалған
жұмысқа, көрсетілген қызметке
біртіндеп бөліп-бөліп есептелген
амартизациялық материалдық активтерді
айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға
арналған негізгі құралдарды. Қайта
caтyға немесе ақшаға айналдыруға
болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі
қорлар негізгі құралдар деп
аталады. Олар бухгалтерлік есепте
осы бағамен көрінеді және
субьект балансында көрініс табады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт
бойы, көптеген өндіріс циклы
барысында пайдаланылады, олар
бірте-бірте тозады және өзінің
қасиеті мен түрін сақтай отырып,
өз құнын бірте-бірте жаңадан
өндірілген өнімге аударады.
№ 16 ХҚЕС бойынша
негізгі құралдар - бұл еңбек құралы
ретінде материалдық өндіріс
саласында және өндірістік емес
саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан
аса) қолда болатын материалдым
активтер.
Оған мыналар жатады:
- жылжымайтын мүліктер (ғимараттар,
көпжылдық өсімдіктер жәнежермен
байланысты қозғалысы және олардың
мақсатына зиян шектірмеу басқа
объектілер);
- көлік құралдары;
- жабдықтар, өлшеуаспабы,
өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары ірі және өнім беретін
малдар арнайы құралдармен басқа
да негізгі қорлар (кітапхана
қор,мұражай құндылықтары,жануар
әлемінің экспорттары автомобиль
жолдары) және т.б.
Негізгі құралдар көптеген
құралдар бойына пайдаланатын
қасиетімен нысаның сақтай отырып,
жанама түрде тозады. өзінің құның
жолдан жасалған өнімге біртіндеп
көшіреді.
Жіктелу топтарында
өндіріс процесіне қатысу сипатына
қарай негізгі қорлар былай
бөлінеді: өндірістік және өндірістік
емес.
Өндірістік бұл - өндірістік
процесіне тікелей қатысатын
немесе өндірістің негізін құрайтын
негізгі құралдар. Оның құрамына
мыфналар жатады: өндіріс үйлер
мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш
және реттеуші құралы өндірістік
және басқа да керек жабдықтар
жұмысшы өнім беретін малдар,
көпжылдық өсімдіктер енеді.
Өндірістік емес - бұл
тұтыну мақсатындағы негізгі
құралдар. Олар өндіріс процесіне
қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық
қажеттігін қамтамасыз етуге
арналған (үйлер, ғимараттар, керек
жарақтар, денсаулық сақтау, спорт)
Тиістілігі бойынша
негізгі қорлар былайша бөлінеді:
меншікті және жалданған.
Меншікті – бұл субъектіге
тиісті оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар.
Жалданған - жалдау
шарты бойынша онда белгіленген
мерзімге басқа субъектілердің
алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына
қарай негізгі құралдар былайша
бөлінеді: қолданыстағы, қолданылмаған,
запастағы.
Қолданыстағы - бұл пайдалану
сатысындағы негізгі құралдар.
Қолданылмаған (тоқталған)
- консерватцияға немесе басқа
себептерге байланысты қолданылмай
тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған - қолданылып
жүрген негізгі құралдар жөнделу,
жойылу, апатқа ұшырау жағдайында
олар алмастырудағы негізгі құралдар.
Түріне қарай негізгі
құралдар 13 топқа бөлінеді:
1. Жер;
2. Үйлер - бұл мақсаттық
бағыты халықтың еңбек етуіне
және материалдық құндылықтардың
сақталу жағдайынан тұратын сәулет
құралдар;
3. Ғимараттар - еңбек заттарының
өзгеруіне байланысты жоқ қандай
бір функцияналды атқару жолымен
өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инжинерлік құрлыс объектілері
(платина құбырлы өткізгіштер
және т.б.);
4. Беріліс құрылғылар
–э лектронды жылулық және
механикалық қуат беруге арналған
құрылған (электор тарату желісі)
құбырлы өткізгіштер т. б;
5. Машиналар мен жабдықтар
- әрбір машина егер оның құрамына
кіретін саймандарды, керек-жарақтарды
аспаптарды басқа инвентардың
бөлігі болмаса инвентарлық объект
болып табылатын инвентор дегеніміз
- түгендеу. Бұл тобы 5 ішкі топтан
тұрады:
а ) Күш беретін машиналар
мен жабдықмашиналар жылу және
электро қуатын өндіретін электрометорлар
және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар)
және т.с.с;
б) Жұмысшы машиналар
мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін
жасау процессіне механикалық,
техникалық және химиялық әсер
етуге арналған машиналар апараттар
және жабдықтар (насостар, элекрлік
маторлар) және т.б;
в) Өлшеу және реттеу
аспаптары (микроскоп, монометр,
амперметр және т.б;
г) Есептеу техникасы.
Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға
арналған машиналар құрылғылар
мен аспаптар (компьютер, конкульятор
мен есептеу машиналары);
д) Өзге де машиналар
мен жабдықтар (телефон, станциялары,
өрт машиналары т.б.)
6. Көлік құралдары. Адамдар
мен жүктердің қозғалуына арналған
қозғалыс құралдары (теміржол, автомат,
су көлігінің қозғалмалы құрамы)
және т.б.
7. Құрал-сайман. Темірді ағашты
өндеуге арналған қол еңбегінің
механикаланған және механикаланбаған
немесе машиналарға бекітілген
заттар (балға, тесетін,тұратын және
с.с. құралдар);
8. Өндірістік инвентар
және керек жарақтар. Өндіріс
операцияларды орындауға немесе
жеңілдетуге қызмет ететін басқа
мақсаттағы заттар (жұмыс үстелі
және т.б.);
9. Шаруашылық инвентар. Кеңсеге
және шаруашылықтарда қажетті
заттар (шкафтар, клемдер және
т.с.с.);
10. Жұмысшы және өнім
беретін малдар ( ірі қара, қошқар
және т.с.с.);
11. Көпжылдық өсімдіктер
(жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза
және с.с.);
12. Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту
жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан
тазарту және т.б.);
13. Өзге де негізгі құралдар
(кітапхана қорлары, спорт жабдықтары,
мұражай құндылықтары).
1.2. Негізгі құралдардың
тозу есебi және амортизацияны
есептеу әдісі
Балапанова Ә.Ж. мен
Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлік
есеп» оқу құралында былай
делініп жазылған: негізгі құрал
өндіріс процесіне қатысумен,
жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат
күшінің әсер етумен пайдалану
процесінде біртіндеп тозады. Тозудың
екі түрі болады: табиғи және
сапалық (моральдық) (заман талабына
сай келмеуі).
Негізгі қорлардың
табиғи тозуы олардың өндіріс
процесіне қатысу нәтижесінен
және негізгі құралдардың пайдалануға
тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы
факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық
құбылыстар нәтижесінен, металдардың
тот басуынан, ескіруінен (тозудың
табиғи нысаны) пайда болады.
Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық
процеске, өндіріс әдістерін жетілдіруге
және жаңартуға байланысты болып
келеді. Техника мен технологияны
жетілдіру жұмыс істеп тұрған
негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің
арзандауына ықпал етеді. Осыған
орай, пайдаланылудағы негізгі құралдар
өздерінің құнының бөлігін жоғалтып,
құнсызданғандай болады. Машиналардың,
жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың
барынша жаңа, неғұрлым жетілдірілген
және үнемді түрлерін, малдардың
жаңа немесе жақсартылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің
түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып
жүрген негізгі құралдарды бұдан
әрі қолдану экономикалық жағынан
тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуын мынадай
факторлар арқылы анықтайды: өндірісте
немесе жабдықтарды жаңартудағы
жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен
ауыстыру); технологиялық процесті
жетілдіру – жаңа технология
қолданған кезде пайдаланудағы
машиналар мен жабдықтар жарамайды;
шығарылатын өнімнің номенклатурасын
өзгерткенде және жаңартқанда
(ескі машиналар мен құрал-жабдықтар
жарамсыз болып танылады); жұмысшы
күшінің еңбекке қамтылуындағы,
жұмысшылар біліктігіндегі, өндірісті
орналастыру географиясындағы өзгерімдер
өндірістің және пайдаланылатын
машиналар мен жабдықтар санының
азайтылуын талап ету мүмкін;
өндірістің өңдеуші салаларындағы
өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы
өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің
қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың
әсері нәтижесінде табиға тозу
мерзімі келгенге дейін негізгі
құрал-жабдықтар объектілері жаңасына,
әрі неғұрлым пайдалы (үнемді)
түріне ауыстырылады. Моральдық
тозуды болдырмау мақсатында
негізгі құрал-жабдықтар объектілерін
қайта құрып, жаңарту жұмыстарын
жүргізеді. Мұражай және көркем
туынды құндылықтары, кітапхана
кітаптары, фильм қорлары, сәулет
және өнер көрсеткіштері болып
табылатын үйлер мен ғимараттар
және басқа барлық негізгі
құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның
«өтеу» деген сөзінен) – тозудың
құндық көрінісін білдіреді.
№16 «Негізгі құралдардың
есебі» бухгалтерлік есеп стандартына
(ХҚЕС) сәйкес, амортизация – активтің
қызмет еткен мерзімі бойына
амортизацияланған құнды тарату
процесі.