Аудиттегі тәуекелділік және оны бағалау

 

Аудиттегі тәуекелділік және оны бағалау

 

Тұтас тәуекелдік шоттар қалдықтарының немесе операциялар сыныптарының тиісті ішкі бақылауды есепке алмай маңызды бұрмалауларға тәуелділігі. Бұл тәуекелдік компанияға нарықтық жағдайдың әсер ету дәрежесі, ақша қаражаттар жағдайы, өндірістік қызметтің тарихы, сипаты және әдеттен тыс операциялар әсерінің өрісі сияқты баптарға байланысты. Мысалы, ақша қаражаттарына қарағанда тауарлы материалдық қорлардың тұтас тәуекелдікке көп ұшырайды. Өйткені айла-шарғы және  қатені жіберу үшін мүмкіндік көп. Тұтас тәуекелдік қаржылық қорытынды есептің деңгейінде жеке шоттар қалдықтарының және операциялардың деңгейінде де бағаланады.

Ішкі бақылау  тәуекелдігі маңызды бұрмалаулар шоттар қалдықтарында немесе операциялар сыныптарында пайда болуы мүмкін және оларды бухгалтерлік есеп немесе ішкі бақылау жүйелері арқылы болдырмау, анықтау мүмкін емес. Ішкі бақылау тәуекелдігі компанияның бақылау ортасы сияқты факторларға байланысты. Оларға жүйені басқаратын жұмыскерлердің адалдығы басшылар тарапынан бақылау мен жеке шоттарды бақылау дәрежесінің қаншалықты  пәрменді екендігіне байланысты. Бақылау тестін аяқтауға байланысты аудитор ішкі бақылау тәуекелдігін алдын –ала бақылауға шолу жасауға міндетті.

Таптырмас тәуекелдік аудитордың жеке әрекеттері маңызды бұрмалауларды шоттар қалдықтарынан немесе операциялар сыныптарынан талдауды білдіреді. Аудиттің жалпы тәуекелдік формуласы теңдеуі өзгермелі қалған деңгей төмен болған сайын аудитордың және соған сәйкес көлемі де көп болуға тиіс. Жалпы аудиторлық тәуекелдік бұл адамның жіберген қателігінің нәтижесі болғандықтан оны толық шығарып тастау немесе жою мүмкін емес. Жалпы аудиторлық тәуекелдіктің деңгейі жүргізілетін аудиторлық тексерудің түрін және көлемін анықтайды. Егер жалпы аудиторлық тәуекелдік деңгейін ең кешірімді, ең төменгі деңгейге дейін төмендету мүмкін болмаған қорытынды жасауға тиіс.

Жалпы аудиторлық тәуекелдік теңдеуі жоғарыда берілген, бірақ  таптырмас тәуекелдікті анықтау  үшін  өзгерткенде:

                  DR= * 100%Бұл формула бақылау жүйесінің тиімсіздігі төмен болған сайын бизнесте тұтас тәуекелдіктің көп  болып жіберілген қатенің табылмау деңгейі жоғары болады. Нәтижесінде аудиторға тестілеудің көлемін ұлғайтуға  тура келеді. Бұл клиенттің ең әлсіз  бақылауының есесін қайтаруды немесе клиенттің бизнесінің сипатынан туындайтын ең жоғары тәуекелдік.

Ішкі  бақылау.

1. Ішкі бақылау жүйесі туралы түсінік, құрылымы.
2. Ішкі бақылаудың ұйымға қажеттілігі және сыртқы аудитке ықпалы.

Аудиттің халықтаралық  стандартында ішкі бақылау жүйесіне бақылау саясатының жиынтығы немесе бақылау ортасы  және бақылау  әрекеті деген түсініктеме берілген. Ол ұйымның әкімшілік саясатының активтерінің сақталуының, айла-шарғы  және қателіктердің алдын алу, табу, есеп құжаттарының дәлме-дәл  және толықтығының сақталуына, сонымен қатар, дер кезінде  сенімді қаржылық  ақпараттар дайындауға қол жеткізу мақсатында әкімшіліктің қабылдаған саясатын және іс-әрекетін қамтиды.

Бақылау саясаты – ұйымның есепті жылдың басында қабылдаған есеп жүргізу саясатының ұйым үшін маңыздылығы және ішкі бақылау жүйесі жөнінде директорлардың, басқарушылардың хабардарлығының және әрекеттерінің жалпы қатынасын білдіреді. Ол басшының іскерлігі, мәдениеті, жұмыс стилі, ұйымдастыру құрылымы, кадрлар саясаты және әрекеттер сияқты түсініктерді қамтиды. Кадрлар саясаты және әрекеттерді қарастыратын болсақ кадрларды қабылдау оларды тиімді пайдалану және қызметінен шектеуді қамтиды. Ұйымдастыру құрылымында ішкі бақылау қызметін қолдану және бағыныштылығы айқын болуға тиісті. Ал аудиторлық комитет жоғары деңгейдегі бақылауды жақтайтынын, қолдайтынын көрсетуге міндетті.

Бақылаудың жалпы саясаты  оның әрекеттеріне егжей-тегжейлі мәлімет  ұсыну. Бірақ ішкі бақылау жүйесінің  тиімділігіне кепілдік берілмейді. Бақылау әрекеттері ұйымның белгілі бір мақсатқа жетуі үшін белгіленеді. Бухгалтерлік есепке байланысты бұл мақсаттар өкілеттіліктің сенімділігін және нақтылығын, активтерінің сақталуын және нақты қолда барлығына кепілдікті қамтиды. Ол қатені болдырмауға, табуға және түзетуге бағытталған нақты әркеттерді қамтиды. Тәжірибеде бақылауды таңдау, нақты бақылауды ендіру шығындары мен оны қолданудан алынатын тиімділіктің арасындағы қатынасқа байланысты.

Аудиттің халықаралық  стандарты аудиторға аудитті  жоспарлауда аудит жүргізідің тиімді жолдарын қарастыру үшін бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін  жетік білуді жүктейді. Аудиторлық тәуекелдікті бағалау бұл тәуекелдіктің  көлемін төменгі кешірімді деңгейге дейін төмендету.  Тәуекелдіктің  деңгейін төмендетуге қажетті аудиторлық әрекеттерді қарастыру үшін аудитор  өзінің кәсіби біліміне, тәжірибесіне және пікіріне сүйенуі керек.

Ішкі бақылау ұйымға активтердің  сақталуын қамтамасыз ету үшін іс-қағаздардың  жағдайын және кеткен кемшіліктерді  жою шараларын және бақылау бағдарламаларының  орындалуын қамтамасыз етуді жүзеге асыратын ұйымның жағдайы туралы басшыларды және меншік иелерін хабардар ету үшін қажет.

Аудиттің халықаралық  стандартында бухгалтерлік есеп жүйесінде  ішкі бақылау жүйесі мыналарға кепілдік беруі қажет деп көрсетілген:

1. Операцияның жалпы және ресми құжатқа сәйкес жасалғанын
2. Қорытынды есеп жасауға негіз болған шаруашылық операциялардың дер кезінде дұрыс жасалып, сомаларының тиісті шоттарға нақты таратылып жазылғандығы
3. Активтерді және жазуларды пайдалану тек қана рұқсатпен жүзеге асырылғандығына
4. Активтердің нақты қолда бары мен есеп регистрларындағы мәліметтеріне дүркін-дүркін салыстыру жүргізілгендігіне, ауытқулар кездескен жағдайда тиісті шаралардың қолданылғандығы.

Ішкі бақылау  сыртқы аудитті не үшін қызықтырады: аудитор өз қызметінің бастапқы сатысында ішкі бақылау жүйесіне қаншалықты сенуге, сенім артуға болатындығын шешеді. Аудит жүргізу барсында қабылданған шешім қайта қаралып, тексерудің нәтижесі бойынша ұйымның ішкі бақылау жүйесіне бақылау құралы ретінде қандай дәрежеде сүйенуге болатындығы анықталады. Аудитордың ішкі бақылауға қызығуының басты себебі ішкі бақылауға сенім арту қажетті әркеттердің көлемін қысқартады. Ішкі бақылау жүйесінің дұрыс жұмыс істеп тұрғанына аудиторлың көзі жетсе. Онда есеп құжаттарында қате кету тәуекелдігі кемиді. Сондықтан да аудиторға ішкі бақылаудың қалыптасқан жүйесінің бар екендігін оның талапқа сай жұмыс істеп тұрғандығын тексерідің маңызы зор.                                                              Ішкі бақылауІшкі бақылау жалпы алғанда аудиторлық әрекеттерді орындаудың тәсілдерін алдын ала анықтап,аудит жүргізудің ауқымына ,мерзіміне маңызды әсер етеді.

Бухгалтерлік есеп жүйесін  тексеруді құжаттары бойынша  бақылау тесттерінің көмегімен  әрекеттің мағынасы бойынша көлемін  қысқарта алады.

Бақылау ортасы мынадай  факторлардан тұрады:

1.бақылау философиясы,жұмыс  стилі

2.ұйымның құрылымы

3.директорлар кеңесімен  комитеттердің құрамы және қызметі.

4.үкіметтілікті және жауапкершілікті  бөлу әдістері.

5.басқару звеносының қолданылатын  бақылау әдістері.

6.жұмыскерлер мен жұмыс  жүргізу немесе кадрлар саясаты.

7.Сыртқы факторлардың  әсері

Бақылаудың ерекше әрекеттері:

1.Дүркін -дүркін шоттарына  салыстыру,талдау,іріктеу жүргізуді

2.Жазулардың арифметикалық  дәлдігін тексеру

3.Компьютерленген ақпараттарды  бақылауды жасау үшін бағдарламалық

4.Бақылау шоттары және  алғашқы балансты жүргізу оны  тексеру

5.құжаттарының жүргізілуін  бақылау және бекітілуі

6.Ішкі мәліметтерді сыртқы  ақпараттармен салыстыру

7.Ақша қаражаттарды құнды  қағаздарды түгендеудің,санаудың  нәтижесінесеп құжаттарындағы мәліметтермен  салыстыру

8.Активтерге және қорларды  тікелей қатысуға,жұмсауға шектеуді  қамту

9.Қаржылық қызметтің нәтижесін  бюджетте көрсетілген санамен  салыстыруды және талдауды

Бұлардан басқа  мынадай ерекшеліктері міндеттері болуы мүмкін.

1.операцияларды және оны  өкілеттік етуі

2.активтердің сақталуын  және пайдалануын сақтау

3.операциялардың есепте  көрсетілуі

                                  Аудиторлық дәлел

1.Аудиторлық дәлел туралы  түсінік

2.Жеткілікті және тиісті  аудиторлық дәлелдер

3.Аудиторлық дәлелдерді  алу барысында қолданылатын бекітулер

4.Аудиторлық дәлелдер  алу мақсатында орын-н әрекеттері

 

Аудитор негізді  аудиторлық қорытынды есеп жасау  үшін жеткілікті де тиісті де аудиторлық дәлелдер алу керек.Аудиторлық дәлелдер бақылау тесттілерімен маңыздылықты тексеру тәсілдерінің барынша үйлесуінен құралады.Кейбір жағдайларда дәлелдерді тек қана маңыздылықты тексеру нәтижесінде алуға болады.Аудиторлық дәлелдер деп аудиттің қорытынды есебіне негіз болатын аудиттің жинаған ақпараттарын айтамыз.

Аудиторлық дәлелдер алу  үшін бастапқы құжаттармен қаржылық қорытынды есепке негіз болған есеп жазулар және басқа да көздерден  алынған растаушы ақпараттарды пайдаланылады.

Бухгалтерлік есеппен  ішкі бақылау жүйелері жұмыстың құрылымы мен тиімділігінің сәйкестігіне аудитор аудиторлық дәлелдер алу  мақсатында ішкі бақылау тесттілері орындалады.

2.Әр түрлі көздерден алынған аудиторлық дәлелдер әрі жеткілікті әрі тиісті болу керек.Жеткіліктілік аудиторлық дәлелдеудің сандық көрсеткіші болса ,тиістілік аудиторлық дәлелдің және оның жекелеген бекітулері үшін маңыздылығы ,сондай-ақ анықтығының сапалық көрсеткіші болып табылады.

Аудиторлық дәлелдер сенімді  болуға тиісті,сондықтанда жекелеген  бекітулерді растау үшін әр түрлі  көздерден  дәлелдеп іздейді. Аудитор  аудиторлық қорытынды  есеп әзірлеу  кезінде ақпараттардың барлығын  тексермейді өйткені қорытындылар, шоттар қалдықтары шаруашылық операцияларының  сыныптары немесе пікірлердің,іріктеулердің  статистикалық әдістердің көмегімен  ішкі бақылау бойынша жасалады.

 

 Жеткілікті және тиісті  аудиторлық дәлел мынандай бекітеулерге және факторларға байланысты:

1.Қаржылық  қорытынды  есептің деңгеіндегі сондай-ақ  шоттар қалдықтары ммен операциялар  сыныптық деңгейіндегі  тұтас  тәуекелдік  сипатымен шамасын   аудитордығ бағалауына.

2.Бухгалтерлік есеп жүргізумен  ішкі бақылау жүйелерінің   сипатына және бақылау тәуекелділігінің  бағалауына.

3.Тексерілетін баптарының  маңыздылығына.

4.Алдағы аудиторлық тексеру  барысындағы  жинақталған тәжірибеге.

5.Алаяқтықта немесе анықталып  қалуы мүмкін қателерді қоса  қамтитын аудиторлық іс-әрекеттердің  нәтижесіне

6.Қолда бар ақпараттардың  қайдан алынғандығына,анықтылығына  байланысты.

Жеткілікті және тиісті дәлелдерге жаппай және іріктеп тексеру әдістерін  қолдану арқылы қол жеткізеді.

Аудиторлық дәлелдер негізді  бөлу үшін оларды құжаттап отыру керек.Аудиторға  аудиторлық  қорытынды негізделетін дәлелдерді қамтамасыз ету үшін  сондай-ақ  аудиторлық жалпы халықаралық  стандартқа сәйкес жүргізілгендігін растау үшін қызмет ететін маңызды мәліметтерді құжатқа түсіру қажет.

Аудиторлар қолданатын бекітулер мынандай түрлерге бөлінеді:

1.Операциялық сыныбы және  аудит кезіндегі жағдайлар бойынша;

2.Кезең соңындағы шоттар  қалдықтары бойынша;

3.Ұсыныстар мен ашулар  бойынша.

       

 

 

    Аудиторлық дәлелдерді алуда қолданылатын шаралар

Аудитор сенімді қорытынды  есеп  жасау үшін аудиторлық пікірге  сүйенетін аудиторлық  дәлелдер алуы керек.Ол аудиторлық шараларды  орындау мақсатымен байланысты:

1.Қаржылық есеп деңгейіндегі  маңызды бұрмалауларды бағалау  үшін ұйыммен оның ортасы ішкі  бақылау туралы білу;

2.Қажет болған жағдайда  неесе маңызды бұрмалауларды  анықтау,тоқтату,және түзету кезіндегі  бақылаулар қарсылықты білдіру   қажеттіліктерде;

3.Жоғарыдағы  мақсаттардағы  аудиторлық шаралық бекітулер  деңгейіндегі маңызды бұрмалауларды  анықтау  аудиторлық халықаралық  стандартта мәні бойынша шаралар  деп баяндалады.Операциялар сыныбы, шоттар қорлары және ашулары  бойынша ішінара тесттерді сондай-ақ  талдау шараларын білдіреді.Аудиторлық  тәуекелдікті бағалау  шараларын  үнемі қаржылық есеп деңгейіндегі  тәуекелдікті бағалау  базасын  негіздеуге қолданады.

Бақылау тесттері мынадай жағдайда өте қажет:

Егер тәуекелдікті аудиторлық бағалау тиімділіктің қызметіне  байланысты болса аудитор тәуекелді  бағалауды растау үшін бұл бақылауға  қарсылық білдіреді.

Сондай-ақ шаралар өздігінен  жеткілікті және сәйкес аудиторлық дәлелдерді бермеген жағдайда бақылау тестін орындауға  міндетті.Бақылау тесттердің нәтижесін  ескере отырып аудитор маңызды бұрмалаулар  тәукелдігін бағалауға қатысты  шараларды  жоспарлап орындайды.

 

 

 

Аудитті құжаттау

1. Аудиторлық құжаттардың сипаттамасы және мақсаты
2. Аудиторлық құжаттардың нысаны, мазмұны және ауқымы

Әзірленген аудиторлық құжаттарда мына ақпараттар ұсынылады:

1. Аудиторлық  есепке негіздеме беру үшін жеткілікті және сәйкес жазбалар
2. Аудиттің Халықаралық Стандартқа және бекітілген заңдық және құқықтық реттеуші талаптарға сәйкес жүргізілгендігін білдіретін дәлелдер.

     Дәлелдерді  дер кезінде әзірленген, жеткілікті  және тиісті аудиторлық құжаттар  аудиттің сапасын жоғарылатуға  көмектесіп, аудиторлық есеп жасау  аяқталғанша алынған аудиторлық  дәлелдермен жасалған қорытындыға  тиімді түрде шолу жасап, баға  беруге ықпалын тигізу.

     Жұмыс жүргізу  барысында әзірленген құжаттар, одан кейін әзірленген құжаттарға  қарағанда неғұрлым дәлірек болады. Сонымен қатар құжаттар мынандай мақсаттарға қол жеткізудің құралы болып табылады: