Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

ХАС 230 Құжаттау – аудитор  жасайтын немесе алатын жұмыс қаражаттарының типтік формалары мен мазмұны  туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс  қаражаттарының тиістілігімен сақталу  мәселелері ашып көрсетілген.

ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің  барысында алаяқтықпен қателіктерді қарастыруға аудиторлардың жауапкершілігі – өтiрік және қате ұғымдарын  анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі жауапкершілігін  белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе қателіктердің нәтижесінде пайда  болатын материалдық үнемдеуді  анықтау мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті  жоспарлау керек. өтіріктер немесе қателіктер туралы куәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға әрекет ету ұсынылады.

ХАС  250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан аутқымау мен бұлжытпай сақтаудғы аудитордың және тексерілетін  ұйымдардың жауапкершілік деңгейлері анықталған.

ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін хабарлау – тиісті құжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.

Жоспарлау деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт көрсетілген. ХАС 300 – Жоспарлау, ХАС 310  Бизнес білімі, ХАС 320 Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудиторлардың түсіну маңыздылығы, аудитттегі елеулілік пен аудиторлық тәуекелділіктің өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардың нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сиптталады.

Төртінші бөлім Ішкі бақылау

ХАС 400  Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау.

Клиенттің ішкі бақылау жүйесін  зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған.

ХАС 401 Компьютерлік ақпарат  жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін  жағдайда қолданылуы қадет қосымша рәсімдер ашып көрсетілген.

ХАС  402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланатын субьектілер ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың  есеп берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері келтірілген.

Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдеулер стандартары кіреді.

ХАС 500Аудиторлық дәлелдеулер  аудит мәліметтерінің көздерімен табиғатын, сондайақ мәліметтердің және осы  мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.

ХАС 501 Аудиторлық дәлелдеулер  – ерекше баптарды қосымша қарау. Құндылықтрды сақтау бойынша құжатты  басшылық, дебиторлардың есеп шотарынан  және талапар мен критерийлер  бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда  шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты  алудың басқа процедураларын қолдану.

ХАС 505 Сырттай растау –  үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.

ХАС 510 Алғашқы тапсырмалар  – бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш  рет жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты істемегеніне бір жылдан астам уақыт өтсе, ондай кезде  есепшот бойынша аудитордың жауапкершілігі анықталады.

ХАС 520 Аналитикалық процедуралар  –  талдамалы тексерулердің  процедурасының және оның міндеттемелері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың сипаты берілген. әдеттен тыс қатынас пен талдамалы процедура нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерін  аудиордың зердедеу мәселелері қарастырылады.

ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателіктерді экстрополяциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.

ХАС 540 Бағалау мәнінің  аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар берілген.

ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар  және олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедуралары қарастырылады.

ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін немесе ееп беру жарияланғаннан кейін  болатын уақиғалар есеп берулердің мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен  жағдайда аудитордың қалай әрекет етуі керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.

ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.

ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатын ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.

Алтыншы бөлімде № 600-699 Басқалардың жұмысын пайдалану  стандарттары, оның ішінде ХАС 600 Басқа аудитордың  жұмысын пайдалану, ХАС 610 Ішкі аудитордың жұмысын қарастыру, ХАС  620 Сарапшы жұмысын пайдалану біріктірілген.

Жеінші бөлімге “Аудиторлық  іріктемелер мен есеп беруді ұсыну” үш стандарт қосылған : 

ХАС  700 Қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық есеп беру – аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмұнына қатысты ұсыныстар берілген, сөзсіз қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды  жасалатын жағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара жағымсыз да бар және қорытындыны беруден бас тарту жағдайлары қарастырылады.

ХАС  710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі сипатталады.

ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулердің елеулі сәйкессіздігін сәйкестендіру  мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды оқу қажеттілігі айтылады.

Сегізінші бөлімде “Мамандандырылған  салалар” екі стандарт келтірілген:

ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша аудиторлық есеп беру. Жалпы қабылданған стандарттар немесе принциптер бойынша ғана емес, сондайақ субьектілердің қызмет түрлері, операциялары нақты есеп шоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері. Ашып көрсетіледі.

ХАС 810 Болжалды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау мәліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценерийіне негізделген қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау процедуралары сипатталады.

Тоғызыншы бөлімде “Ілеспе  қызметтер” үш стандарт кіреді:

ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді  шолып тексеру бойынша тапсырма.  Аудиттің жеңілдетілген нұсқасын білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы тексерулерді жүргізудің тәртібі келтірілген. Бұл арада аудиор есеп берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын фактілердің болмауы туралы пікір білдіруі керек.

ХАС  920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудиттің нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудиттің нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке ие болады.

ХАС  930 Қаржылық ақпаратты компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық есеп беруді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында пайдаланатын мәліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі ретінде қаржылық ақпарат компиляциясының  мазмұны ашылып көрсетіледі.

Оныншы бөлімде Аудиттің халықаралық іс – тәжірибесі бойынша  етеже өзіндік ерекшелігі бар  стандарттар келтірілген

Аудитің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1000. Банктер  арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша  ереже  – 1001.

Ақпраттық технологиялық  орта  – дербес компьютерлер.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1002. Ақпараттық технология ортасы  – онлайндық компьютерлік жүйе.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1003. Ақпаратық технология ортасы  – мәліметтер базасының жүйесі .

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1004. Банкілік қадағалау органдарымен сыртқы аудиторлар арасындағы  өзара қарым қатынасы.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже  – 1005. Шағын кәсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1006. Халықаралық комерциялық банктердің аудиті.

Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже –1008. Тәуеклділікті бағалау және ішкі бақылау жүйесі – компьютерлік ақпарат  жүйесі мен осыған байланысты мәселелердің сипаттамасы. 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

ҚОРЫТЫНДЫ 

 

Қорытындылай келе, аудит  теориясы және оны басқару ғылымының  бар ережесімен  әрекет етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын  немесе жалғандығын көрсетіп береді.

Аудит теориясың негізгі  элементтері компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар  және нормалардан тұрады.

Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын  түсінік болып табылады. Ол белгілі  бір уақыт аралығында, компанияның  жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде  немесе ішкі аудитте, сондайақ экономикалық обьект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізші субьектілердің параметрлерімен  анықталды.

Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері. Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс тәжірибесінде негізгі  ережелер немесе аудиторлық процедураларының принциптері деп ұғуға болады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына  жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрстеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың сапасын  салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың  жұмысын жеңілдетеді.

Аудиторлық қызметтің  жалпы стандарттарының қызметінің жалпы стандарттарының негізін  білдіретін қажетті шарттар мен  логикалық принциптер, заңдылықтар. Олар аудиторға нақты стандарттардың белгілі бір  тұста қолдануға жарамайтын жағдайында есеп берулерді жасау пікірін қалыптастырудың схемасы ретінде қызмет етеді. 

 

 

  

 

 

             

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

 

1.          Статистический  бюллетень №10 (58)  2003ж. 

2.          Транзитная экономика  №5  2003ж

3.          Экономическое обозрение  Национального Банка   №3  2003г.

4.          Принципы бухгалтерского учета. – Финансы и статистика. 1997.

5.          Л. Чедвик. Основы финансового учета.- Банки и Биржы 1997.

6.          С. Хендриксон, Ван Бреда. Теория бухгалтерского учета. – Финансы и статистика.

7.          Байболтаева А. бухгалтерлік есеп принциптері оқулық Алматы экономика, 2002. – 361 бет

8.          Бухгалтерлік Бюллетені қазан 2007 №42 -21 бет

9.          Бухгалтерлік Бюллетеніақпан 2007 №30 -21 бет

10.     Нурсеитов Э.О.бухгалтерский учёт в организацияхоқулық Алматыэкономика, 2007, -476 бет

11.     Аубакиров Я. «Экономикалық теория негіздері»Алматы

12.     Әкімбеков С. «Экономикалық теория» Астана 2002ж.   .

13.     Дорнбуш Р.  Фишер С.   «Макроэкономика»Алматы 1997ж.

14.     Жүнісов Б.А. «Нарықтық экономика негіздері» Ақтөбе 2001ж.

15.     Жұмаев Б.А. «Экономиканың мемлекеттік реттелінуі» Алматы 2001ж.

16.     Иктанов.  Орманбеков. «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері» Алматы 2002ж.

17.     Ильясов К.К.   Исахова Г.Б. «Расходы Государственного бюджета»  Алматы2003г.

18.     Ильясов К.К.   Исахова Г.Б. «Государственный бюджет» Алматы  1994г.

19.     Қабдиев.   Оралтаев.   Ескендіров.  «Экономикалық саясат»         Алматы  2002ж

20.     Кеулімжаев Қ.К. «Қаржылық есеп»  Алматы 2001ж.

21.     Мельников В.Д. Ильясов К.К.  «Қаржы» Алматы 1994ж.

22.     Осипова Г.М.  «Экономикалық теория негіздері»  Алматы 2002ж.   

23.     Ахметов Д. «Бюджетті толықтыру – экономиканы көтерудің бір жолы» Қаржы – Қаражат 2000 №3. 

24.     Есенгелдин Б.  Орманбаев А.  «Бюджеттік жоспарлауды жетілдірудің жолдары» Қаржы – Қаражат  1998 №8.