Ақша қаражаттарының аудиті

Банк көшірмелерін тексеру банк құждаттарының мәнділігі бойынша  зерттеп білумен үйлесуі тиіс. Сонымен бірге аудитор мыналарды  анықтауы керек: заңсыз банктік операциялар  жасала ма, мысалы, тексерілетін ұйым мен  ешқандай шарттық қатынастар жоқ, басқа  ұйымның борышын өтеу немесе басқа  ұйымның тауарсыз есеп айырысулар бойынша  төлеу; кіріске алынған және төленген материалдық құндылықтардың түгелдігі мен уақытылығы; несие немесе қарыз алуға, сондай – ақ қаржылық жағдайы мен қаржыландыру көзі тұрғысынан қарыз алуға ұсынылған құжаттардың анықтығы; қолма – қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшалары есепте дұрыс көрсетілген бе және заңды қолдана ма; олар есеп беретін адамдарға қолхат арқылы беріле ме, есеп беретін адамдар чек кітапшаларын қолдану туралы есеп жасай ма, айналымдар мен сальдо есеп беретін адамдардың арнайы шоттар бойынша айналымдар мен сальдо есебіне сәйкесе ме және т.с.с.  

Аудитор жабдықтаушыға борышты  өтеу үшін ақша аударудың қаншалықты нақтылығы мен негізділігін тексеруге  тиісті. Ұйымдар, мәселен, сауда ұйымына  сатып алынған азық – түлік  тауарларына ақша аударуы мүмкін, ал шын мәнінде қоймаға түспеген немесе құжатта көрсетілген ассортименттен басқасы түскен оқиғалар болады. Ұйымдар  орындалмаған құрылыс – монтаж және жөндеу жұмыстары үшін, сондай –  ақ делдалдарды «құтқару» мақсатымен жеткізіп берілмеген техника үшін ақша аударатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан банктегі ақшалай қаражат  шоттары бойынша операциялар  ревизиясында қарама қарсы тексерулер, әсіресе, біртектес операциялар  бойынша өзара байланысқан бастапқы құжаттарды мұқият тексеріп өткізу талап  етіледі. Валюталық шоттағы операциялар  аудитінде төменде келтірілген  ерекше жағдайлар мен сұрақтарға мұқият көңіл бөлу және анықтау керек:

1. Валюталық шот ашылған банк мекемесін.
2. Банк көшірмелері бойынша оларға тіркелген сома бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкес келе ме?
3. Сыртқы экономикалық істердегі есеп айырысу түрлерін қолданудың негізділігі.
4. Валюталық шотты ашқаны үшін комиссиялық сыйақы төлеудің дұрыстығы.
5. Валютаны сату мен сатып алу операцияларын есепте көрсетудің дәлдігі.
6. Есепте бағамдық айырманы анықтау мен көрсетудің дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік өткізбелерді жасаудың жүйелілігі. Банк көшірмесіндегі жазбалардың №2 журнал – ордермен бас кітап жазбаларына сәйкестігі.
8. Резидент болып саналатын ұйым экспортерлердің валюталық түсімін уәкілетті банктегі валюталық транзиттік шоттарға қосудың толықтылығы мен уақытылығы.
9. Экспортерлерде ҚР Ұлттық банкінің рұқсатынсыз ашылған шетелдік банктегі есептерінің бар болу фактісінің тексерілуі.
10. Экспортерлердің өзіндік валюталық түсімін қолданудың дұрыстығы, шетелдік валютаға алынған қолма – қол шетелдік валютамен материалдық құндылықтың сақталуы.
11. Түсетін тауарлардың сату бағасы мәміледе қарастырылған құнға негізделіп, ұйымдағы кіріске алу, кеден төлемі, көлік шығыстары мен сатып алу тасымалдау жөніндегі басқа шығындар ай – күн, жылындағы импорт бойынша ұйымның тауар сатып алу кезіндегі талаптарын орындау.
12. Тауар алмастыру операцияларын жасағанда, қаржылық нәтижелерді анықтау мен өткізудің есебі жүктің кеден декларациясында көрсетілген ай – күн, жылға және мәміледе қарастырылған құн бойынша жасалуын.
13. Салық салу мақсаты үшін түсім мәміле сәтінде қолданылатын өнімнің нарықтық бағаларына сүйеніп есептелген деңгейден төмен болмауын қадағалау және т.б.
14. Аудитор банктегі: 1070 «Аккредитивтердегі ақша», 1060 «Чек кітапшаларындағы ақша», 1040 «Карт шоттардағы ақша – «Банктегі аккредитивтегі, чектердегі, карт – шоттардағы және басқа да шоттарындағы ақша қаражаттары» арнайы шоттардағы ақша есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеруге ерекше назар аударғаны жөн.

Аудитор жол – жөнекей ұлттық және шетелдік валютадағы қаражаттың ұйымның ағымдағы шоттарына немесе басқа шотқа есепке қосу үшін банк кассасына, жинақ кассасына немесе пошта бөлімшесінің кассасына салынған, бірақ белгілеуі бойынша әлі  есепке алынбаған ақшалай соманың  қозғалысы туралы ақпаратты оқып білуі керек. 1020 «Жолдағы ақша» шоты бойынша есепке алу үшін банк мекемесінің, пошта бөлімшесінің түбіртектері банк инкассаторларына тапсыруға арналған ілеспе тізімдеме көшірмелері негіз болып саналады.

Жолдағы ақша аудиті мен бухгалтерлік есепте 1020 «Жолдағы ақша» шотында есептелетін соманың шынайылығын, сондай – ақ бухгалтерлік өткізбе желі құрудың дұрыстығы және бастапқы құжаттардың 3 журнал – ордерде және бас кітапта осы шот жөніндегі жазбалардың сәйкестігін тексеру қажет.

 

1.4 Ақша қозғалысын талдау

Ұйымның ақша қаражаттарының қозғалысын талдау «Ақша қаражаттарының қозғалысы  туралы» есептіліктің мәліметтері  негізінде жүргізіледі. Бұл есептіліктің беретін ақпараттары:

• Ағымдағы есеп беру кезеңіндегі заңды тұлғалардан түсетін және талап етілетін ақшалай қаржылар туралы;
• Есеп беру кезеңі бойынша заңды тұлғалардың операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері туралы мәліметтер.

Ақшаның жеткілікті мөлшерде екенін бағалау айналым кезеңінің ұзақтығын  анықтау арқылы анықталады. Ол келесі формуламен анықталады:

 

Айналым кезеңі = (Д_о*Т):Ч

Мұндағы:  Д_о- ақшаның орташа қалдығы;

                    Т – кезеңнің ұзақтығы;

                    Ч – Кезеңдегі айналым саны.

Кезең ұзақтығы: 360  күн – егер көрсеткіш бір жылға есептелсе, 90 күн – тоқсанға есептелсе және ай үшін 30 күн.

Ақшаға талдау жүргізу кезінде  ай мәліметтерін пайдалану тиімдірек  болмақ, дегенмен жыл ішіндегі ақшаның  айналымдылығын есептесек, ұйымдағы ақшаның  орташа қалдығы – 217.4 мың теңге, кезең  ұзақтығы – 360, айналым саны – 6541.0 мың  теңге, сонымен айналымдылық шамасы – 11.9 күн.

Кезеңдегі айналым шамасын есптеу үшін ақша шоттарының кредиттік айналымы пайдаланылады. Ақшаның қозғалысын талдау кезінде 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша» және 1040 «Есеп айырысу шотындағы қолма – қол ақша» шоттарының ай қалдықтарын, айналымдарын пайдаланған тиімді.

Ақшаның қозғалысын талдау төмендегіше  негізделген қорытынды жасауға  мүмкіндік береді:

• Ұйымға келіп түскен ақша қандай көлемде, қандай көздерден алынғанын және оларды пайдаланудың негізгі бағыттарын анықтауға;
• Ұйым өзінің ағымдағы қызметінің нәтижесінде төлемдерге қарағанда келіп түсетін ақшаның артуын қамтамасыз ете ала ма;
• Алынған пайда мен қолма – қол ақшаның арасындағы ауытқулар немен түсіндіріледі.

Ұйымның ырғақты қызмет етуі үшін ақша қаражаты қозғалысының жылдамдығының  ерекше маңызы бар. Ұйымның қаржылық жағдайының ойдағыдай болуының негізгі шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, бұндай аса қажет ақша қаражаты қорының болмауы ұйымның қаржылық қиыншылығы бар екендігін куәландырады.

Сонымен қатар ақша қаражатының  шамадан тыс көп болуы, инфляция және ақшаның құнсыздануына байланысты, іс жүзінде ұйымның зиян шегіп  отырғанын білдіреді. Осыған байланысты ұйымдағы ақша қаражатын басқарудың тиімділігін бағалау қажеттілігі  туады.

Бұндай талдаудың әртүрлі тәсілдері  бар. Атап айтқанда, қаржылық қиыншылықтың туындауының барометрі ұйымның  ағымдағы міндеттемелерінің өсуі жағдайында, оның ағымдағы активтері құрамында  ақша қаражатының үлесінің азаю үрдісі болып табылады, ондай жағдай біздің ұйымымызда орын алып отыр. Сонымен, егер ақшаның ағымдағы активтердегі үлес салмағы жыл басында 7.1 пайызды  құраса, жыл соңында оның мөлшері 0.75 пайыз болды, яғни 9.5 есе азайды, ал ағымдағы міндеттемелер 7939.9 мыңнан 6564.4 мың теңгеге дейін, яғни 0.8 есе ғана кеміді. Сондықтан ақша қаражаты мен жедел міндеттемелердің (уақыты ағымдағы айда бітетін) ара-қатынасын ай сайын талдау, ұйымдағы ақшаның шамадан тыс көптігін (жетіспеушілігін) жеткілікті дәрежеде сипаттап береді.

Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті мына формуламен есептеледі:

=

Мұнда, -ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті;

              - талдау кезеңіндегі ақша қаражатының айналымы;

               - ақша қаражатының орташа қалдығы.

Есептеу үшін ақша қаражатының шоттары  бойынша («Касса», «Есеп айырысу  шоты», «Валюталық шот» және тағы басқа) кезеңнің басы мен соңындағы қалдықтар  шамасы туралы ішкі есеп мәліметтері  пайдаланылады.

Талдау жүргізілген кезеңдегі  айналымдар санын көрсететін ақша қаражатының  айналымдылық коэффициентімен қатар, олардың жеткілікті екендігін бағалауға  мүмкіндік беретін ақша қаражатының айналымы кезеңінің ұзақтығы анықталады. Осы мақсатта мына формула қолданылады:

Мұнда, - ақша қаражатының айналым кезеңі;

             ДС_С – ақша қаражатының орташа қалдығы;

             Д^Р – талдау кезеңінің ұзақтығы;

             ДС^О – талдау кезеңіндегі ақша қаражатының айналымы.

Формула бойынша есептелген ұйымдағы ақша қаражатының айналым кезеңі 2.08-ден (наурыз) 4.86 (тамыз) күнге дейін  ауытқыды. Басқаша айтқанда, ұйымның  шотына ақша түскен мерзімнен бастап, оның шығып кетуіне дейін, орташа үш күннен аз уақыт өтті (4.86 – 2.08). Бұл  ұйымда қаражаттың айқын жетіспейтіндігін білдіреді.

Банк шоттарындағы қолма – қол  ақша қаражаттарының өсуі және кемуі  ақша ағынының теңгерімінің деңгейімен, яғни ақшалардың келіп түсуі және жұмсалуымен шарттасылған болуы  керек.

Түскен ақша қаражаттарының кеткен ақша қаражаттарынан көп болуы, бос  қолма – қол ақшалардың қалдығының өскенін, ал керісінше жұмсалған  ақшаның түскен ақшадан көп болуы  ақша қаражатының жетіспеушілігі мен  несие алу қажеттілігін ұлғайтады.

Сурет 1- де ішкі жаққа бағытталған  сызықтар түскен ақшаны, ал сыртқа бағытталғаны жұмсалған ақшаны көрсетеді.

 Сурет 1. Ұйым ақша қаражаттарының  түсу және жұмсалу бағыттары

 

2 Ақша  қаражаттарының есебі

2.1 Банктердегі  арнаулы шоттардағы ақша есебі

Ұйымдар өздерінің ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемелерінен арнаулы  шот ашуларына болады. Бұл шотта  ашылған аккредитивтердегі ақшалар, чек кітапшаларындағы ақшалар, банктердегі  арнаулы шоттардағы ақшалар және басқадай құжаттардағы (вексельден басқа) ақшалар есептеледі.

Ұйым 1070 «Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар» шотында жабдықтаушылар мен басқа да ұйымдардың аттарына ашылған аккредитивтегі ақша қаражаттарын есептейді. Негізінен есеп айырысудың бұл түрі басқа қаладағы жабдықтаушылармен қолма – қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады. Есеп айырысудың бұл түрі басқа қолма – қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып келеді. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет көрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет көрсететін банктен аккредитив ашады. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан бері қолданылып келеді. Аккредитивтегі ақшалар бойынша есеп айырысу жабдықтаушыларға төлемнің дер кезінде төленуін қамтамасыз етеді.

Аккредитив – сатып алушыға  қызмет ететін банк мекемесінің осы  ұйымды жабдықтайтын ұйымға қызмет көрсететін банкке тауарларының жіберілгендігін  немесе қызметтерінің көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем  төлеу жайлы тапсырмасы.

Аккредитив тек қана бір жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал аккредитивтің мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім шартқа сәйкес бекітіледі. Бұл шартта мыналар көрсетілуі тиіс:

1. Төлеушінің тапсырмасы бойынша аккредитивті ашқан банктің аталуы.
2. Аккредитивтің түрі және оның орындалуы мен пайдаланылуының әдісі мен тәсілі.
3. Аккредитив бойынша қаржы алу үшін жабдықтаушының өзіне қызмет ететін банкке тапсыруға тиісті құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары.
4. Тауарларды, материалдарды тиеп жөнелткеннен немесе жұмыстарды, қызметтерді орындағаннан кейін құжаттардың банк мекемесіне тапсырылу мерзімі мен олардың орындалуына қойылатын талаптар. Жабдықтаушыларға аккредитив жайлы, яғни оның ашылғандығы жайлы хабарлау.
5. Басқада керекті құжаттар мен шарттар.

Аккредитивтердің «өтелінген»  және «өтелінбеген» деп аталатын түрлері ашылуы мүмкін. Аккредитив сонымен қатар «кері шақырылатын» және «кері шақырылмайтын» болып екі түрге бөлінеді.

Тапсырыс берушінің өзінің шотындағы  ақша қаражаты есебінен немесе оған қызмет көрсететін банкінің берген несиесінің есебінен жабдықтаушы ұйымға қызмет көрсететін банкке келісім шарт бойынша  алдын ала аударылған қаржысы  «өтелінген аккредитив» болып саналады.

Ал сатып алушы ұйым мен жабдықтаушыға  қызмет көрсететін банк арасындағы аккредитивте көрсетілген қаржы сомаларын  аударуға тек қана келісім шарт жасалынып, яғни ақша әзірге аударылмаған болса, онда бұл «өтелінбеген аккредитив»  қатарына жатқызылады.

Аккредитивтен қаржы алу үшін жабдықтаущы  ұйым тауарларды жөнелтіп жібергеннен  кейін аккредитивтің шартында қаралған құжаттарды банкке табыс етеді. Бұл  құжаттар аккредитивте қаралған шарттардың барлығын қанағаттандыратын болуы  шарт. Егер шарттың біреуі орындалмаған жағдайда аккредитивтен қаржы төленбейді.

Банк чек кітапшасының тиісті жеріне чек кітапшасы берілген ұйымның  немесе жеке адамға берілсе, оның аты  – жөнін жазады. Чек кітапшасындаға ондағы жұмсалмаған соманың мөлшері  көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше жабдықтаушы  мен есеп айырысуға болады.

Ұйымдарда нақты ақшалар мен  қатар пошта маркалары, демалыс  және емдеу, сауықтыру орындарының  жолдамалары, жол билеттері, сонымен  қатар үкіметтің жәрдемі ретінде  берілген қаражаттары, яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды талап  ететін басқа да қаржылар сақталынады. Сонымен қатар бұл шотта ұйымға бюджеттен бөлінген белгілі бір мақсатқа жұмсалуы тиіс қаржылар, ұйымның демалыс – ағарту, демалыс лагерлеріне бөлген қаржылары есептеледі.

 

2.2 Есеп  айырысу шотындағы ақша есебі.

Банк мекемелері ұйымдардың ақшаларын  олардың шоттарында сақтап, түскен сомаларды есеп шоттарға қабылдайды, олардың ақшаларын шоттардан  аудару және беру, сондай – ақ банктің  тәртібі мен келісім шартында қарастырылған  басқа да операцияларды  жүргізу жөніндегі тапсырмасын  орындайды.

Ұйымның есп шотындағы ақшасы шот  иесінің тапсырмасы бойынша ғана аударылады. Есеп шоттағы ақшаны ұйымның  рұқсатынсыз аудару қолданыстағы заңдылықтарда  қарастырылған жағдайларға сәйкес соттың, мемлекеттік салық комитетінің  қызметінің шешімдерімен ғана жүргізіледі.

Ұйымдар қолма – қол ақшасыз  есеп айырысудың негізгі нысандарынан төлем тапсырмасын пайдаланады.