Шпаргалка по дисциплине "Ботаника"

   Цитоплазмада бір  немесе бірнеше хромотосфорлар  болады, онда жоғары өсімдіктер  хлорапластындағы сияқты хлорофилл  а және б каротин және ксантофиллі  бар.Кейбір эвгленаларда қызыл  реңді астаксантинде кездеседі. Фотосинтез нәтижесінде крахмал  жиналмайды оған ұқсас парамилон  пайда болады. Парамилон жалтырақ  дәндерге ұқсас көріністе хромотофорда  немесе оның төңірегінде жиналады. Хромотофор көбінше жұлдыз, лента  ірі пластинка және диска тәрізді  болып, клетка қабығы жанында  жайласқан. Хромотофор пиреноидты  және пиреноидсыз болады. Эвгленалар  клеткасының алдыңғы бөлімінде  ворониа тәрізді сайлық болып  олардан бір немесе екі талшық  шығып тұрады. Тірі эвглена  клеткасының  алдыңғы бөлімінде қызыл нүкте  стигма жайласып ол орототаксис  жарықтықтан әсерлену ерекшеліктеріне  ие.

   2.  Көбеюі.Клетканың  бойына қарай екіге бөліну  жолымен амалға асады. Бөліну  алдынан талшықтарына тастайды  ядро, стигма және хромотофорлар  бөлінгеннен соң, клетканың алдыңғы  бөлімінде саңлау пайда болады. Ол үлкейіп екі клетка пайда  болады. Талшықтар пайда болған  соң актив әрекеттене бастайды.    Эвгленалар табиғатта ақпайтын  түрлі экологиялық жағдайдағы  су қоймаларында кездесуі мүмкін. Эвгленалар миксотроф және сапрофит  қоректенуіне байланысты ластанған су қоймаларында биологиялық тазалануында үлкен роль ойнайды. Эвгленалардың табиғатта 400-ге жақын түрі кездеседі олар екі қатарға бірігеді негізгі өкілдері эвглена және трахемонас.

3. Эвглена – Euqlena viridis. Клеткасы ұршық бір талшықты цитоплазматикалық перипласт қабығымен оралған клетканың алдыңғы бөлімінде воронка тәрізді бума болып, ол цитоплазмадағы қысқарушы вакуола мен байланысады. Буынның жан бөлімінде қызыл гематохроль пигменті мен толған көзі жайласқан. Цитоплазмада бір ядро және жасыл реңді жұлдыз тәрізді даналы, лента тәрізді пиреноидсыз хромотофоралары болады. Қор зат ретінде көмірсулар, парамилондар пайда болады. Эвглена денесі ұзынына жай бөліну жолымен көбейеді. Көл мен суларды азотты органикалық заттарға бай кіші су қоймаларында кездесіп, олардың гүлдеуіне себепші болады. Трахеломонас – Trachelomonac. Оның бір талшықты әрекетшең клеткасы домалаң немесе эллипс тәрізді үйшіктің ішінде жайласқан. Бір талшығы сыртқа шығып тұрады.Темір бірікпесері не бай кіші су қоймаларында кездеседі. Эвгленалылар бір клеткалы формалары ішінде цитоплазманың ішінде крахмал орнына парамилон пайда етуімен басқа балдырлардан айырмашылығы бар. Эвгленалылар басқа бөлім балдырлардан ешқандай туысқандық байланыстары жоқ.

Қызыл балдырлар.

1  Қызыл балдырлардың  түрлерінің жалпы саны 4 мыңдай  болады. Олар тропикалық және  субтропикалық елдердің теңіздерінде  климаты қоңыржай болып келетін  облыстарда да көптеп кездеседі. Тек аздаған түрлері ғана суы  тұщы бассейндер мен топырақта  өседі.

     Қызыл балырлардың  талломы ұзындығы 2м – ге жететін  көптеген бұтақтанған жіпшелерден, сиректеу пластинка немесе жапырақ  тәрізді құрылымнан тұрады. Ұлпаларға  дифференциациялану байқалады. Талломының  өсуі диффузды немесе төбелік  клеткалары арқылы жүзеге асады. Ең қарапайым түрлерінің талломы  бір клеткалы немесе колониялы  болып келеді. Өмірлік циклында  қозғалмалы талшықты формалары  болмайды. Хромотофоралары көп жағдайда  диск тәрізді келеді, Сондықтан  да мұндай  балдырларды агар  алуға қажетті шикі зат ретінде  пайдаланады.

  Екінші бір түрлерінің  клетка қабықшаларының сыртын  известь қаптап тұрады, әртүрлі  өрнек түзеді. Мұндай түрлер коралырифтердің  түзілуіне қатысады. Қызыл балдырлардың  клеткаларында хлорофилл, каротин, ксантофил,қызыл фикоэритрин, көк  фикоциан пигменттері болады. Осыларға  байланысты қызыл балдырлардың  талломасы ашық – қызылдан, көкшілдеу  – күлгін түске дейін боялады.

2. Көбеюі. Қызыл балдырлар вегетативті, жыныссыз және жыныстық жолдармен  көбейеді. Вегетативті көбеюі сиректеу  үзілген талломдарында арнайы  өсу бүршіктері пайда болады. Олардан жаңа особьтар жетіледі.

Жыныссыз көбеюі споралар арқылы жүзеге асады. Споралары спорангияның ішінде бір – бірден немесе төртеуден (тетраспоралар) пайда болады. Споралар спорангияның  қабықшасының жыртылуының нәтижесінде босап сыртқа шығады да қабыққа оранады соң судың түбіне шөгіп өсе келе жаңа таллом (гаметофит) береді. Жыныстық көбеюі оогамиялық жолмен жүзеге асады. Аналық жыныс органы карпоген қысқа бұтақтардың қолтығында бір – бірден өседі. Карпогон – колба пішінді, ол кеңейген түпкі бөлімнен және жоғарғы жіңішке түтік тәрізді мойны трихогинадан тұрады. Қарапайым түрлерінің трихогинасы болмайды. Антеридий және карпогон сыртқы құрылысы жағынан айырмашылығы жоқ әр особьтарда дамиды.Антеридиден босаған аталық гамета (спермация) судың ағынымен карпогонға келіп трихогинаға жабысады да, қабықпен қапталады, соң трихогина арқылы карпогонның кеңейген бөліміне өтіп жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады.

   3. Ұрықтанғаннан соң  трихогина жойылып кетеді. Карпогонның  кеңейген бөлімі ұлғайып, өсе  келе көп клеткаға айналады  оны цистокарпий деп атайды. Цистокарпийден  карпоспора дамиды, олар судың  ағынымен таралады да жаңа  талломға айналады. (спорофитке).

Классификациясы. Бөлім екі класқа бөлінеді:бангиевалылар класы (Вanqiophyceal), флоридеялылар класы. (Florideophyceal) олардың әрқайсысында 6- дан қатар бар. Бангиевалылар класында 20туыс, 70 түрі бар. Көп тараған туыстарына порфира (рorhyra) комсопогон  (Comsopoqon) т.б жатады. Флоридеялылар класында 49 тұқымдас бар.Бұл класқа леманеа (Lemanea), батрахосперум (Ваtrachospermum), полисифон (Polysiponia) т.б туыстар өкілдері жатады. Қызыл балдырлар кондитер, басқа өнеркәсіптерде пайдаланады.  

Қыналар – LICHENOPYTA бөлімі

1 Қыналардың 20 мыңнан астам  түрлері белгілі. Құрылысы. Бұл комплексті  симбиотикалық организмдер. Олар  екі компоненттен тұрады : балдырдан  және саңырауқұлақтан. Балдырлар  организмінің өміріне қажетті  углеводтарды  синтездейді, олар  талломда лихенин түрінде жинақталады. Ал сңырауқұлақтың гифалары организмге  қажетті суды өз бойына сіңіреді  және тұрақтандырады.

      Қыналардың  талломы саңырауқұлақтың матасқан  гифаларынан және олардың арасында  орналасқан жасыл немесе көк  – жасыл балдырлардан тұрады. Талломның екі түрі болады : гомомерлі  және гетеромерлі.

   2   Талломның  бір жерінде балдырлар басым  болса, екінші жерінде саңырауқұлақтың  гифалары басым болады. Талломның  балдырлар басым болып келетін  қабатын гонидиалды қабат деп  атайды. Қыналардың өзін құрайтын  компоненттерінде биологиялық ерекшеліктері  болады. Мысалы, қыналар балдырлар  мен саңырауқұлақтар өспейтін  жерде өсе алады. Сонымен қатар  жар тастардан, топырақтың бетінен, ағаштың діңдерінен кездестіруге  болады.Әсіресе тундрада олар  көптеген территорияны алып жатады.Қыналар  ұзақ уақыттар бойы сусыз өмір  сүре алады.Талломдарының формаксына  қарай қыналарды үш морфологиялық  типке бөледі : қаспақты,жапырақты, бұталы.

Көбеюі. Қыналар тек вегетативтік жолмен көбейеді. Жыныстық және жыныссыз көбеюлері қыналардың компоненттерінің тек біреуінде саңырауқұлақтарда ғана болады.

Шаруашылықтағы маңызы. Қыналардың халық шаруашылығында маңызы зор. Олар солтүстік бұғыларының азығы. Классификациясы.Қыналар төрт класқа бөледі : фиколихенес класы, қалталы қыналар класы, базидиалды қыналар класы, дейтеролихенес класы.

Кілегейлілер

    1. Бөлімнің құрамына 500-дей түр бар. Талломы клеткаларға  дифференцияланбаған және тұрақты  формасы болмайтын көп ядролы, цитоплазматикалық масса – плазмодий  түрінде болады.

    Оның мөлшері  үлкен – диаметрі бірнеше ондаған  сантиметрге жетеді. Кілегейлілер  гетеротрофты өсімдіктер, негізінен  сапрофиттер, сиректеу паразиттері  кездеседі. Сапрофиттерінің плазмодийі  көп жағдайда сары, қызғыштау  және де басқа түрлерге боялған  немесе түссіз болады. Олар субстрат, қоректік және су бар жерлерге  жылжып отырады, бірақта ашық  күн түсетін жерлерден қашып  отырады. Кілегейлілер секундына 0;4мм  жылдамдықпен қозғалады. Қор заттары  жиналған сайын плазмодийі ашық  құрғақ  жерге жылжып шығады  да көптеген спорангийлер береді. Оның әрқайсысының қалың қабықшасы  болады.

    2. Көптеген түрлерінің  спорангийлері жастықша тәрізді  эталий деп аталатын жиынтық  түзеді. Оның барлығына ортақ  қатты қабықшасы болады.

    Эталийлері мен  спорангийлерінің ішіндегі заттары  мейоз жолымен бөлініп бір  клеткалы спораларға айналады. Көптеген  түрлерінің цитоплазматикалық массасынан  капненций деп аталынатын жіпшелер  түзіледі. Бұл жіпшелер бойына  суды көп жинайды және эталидің  немесе спорангилердің қабықшалары  жарылған соң споралардың шашылуын  қамтамасыз етеді. Споралары қолайлы  жағдайлар туғанда өседі. Көп  жағдайда әр спорадан бірден  төртке дейін зооспора түзіледі  және олар бөлінуге қабілетті болып келеді. Зооспоралар талшықтарын тастап миксоамебаларға айналады. Миксоамебаларда көбеюге қабілетті болып келеді. Жыныстық процессі миксоамебалардың, кейде зооспоралардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Нәтижеде олардан диплоидты миксоамебалар диплоидты плазмодийлер түзіледі. Өмірлік циклінде диплоидты фазасы басым болып келеді.

   Паразит миксомицеттердің  спорангийлері болмайды. Споралары  миксомицеттердің осы тобының  иесі болып табылатын өсімдіктердің  клеткаларында жиналады.

   3  Классификациясы. Кілегейлілер бөлімі мынадай  кластардан тұрады : протостелдтер, миксогастралар немесе нағыз  кілегейлілер, плазмодофоралар, акаризиалар.

    Ең көп таралғаны  плазмодиофоралар. Плазмодиофоралар  класының өкілдері клетка ішілік  паразиттер. Көп тараған түрі  плазмодиофора ол капустаның, брюкваның, капуста гүлдерінің паразиті. 

Өсімдіктер дүниесінің өркенге дейінгі

архегониялар тармағы

1    Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің  көпшілігінің денесі органдарға,

тамырға, сабаққа және жапыраққа бөлінген болады. Бұл органдар жақсы жетілген ұлпалардан тұрады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік циклінде спорофиті (2п) мен гаметофитінің (п) алмасып келуі айқын байқалады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Аналық жыныс органы архегоний құмыра тәрізді болып келеді. Ол екі бөліктен кеңейген түп жағынан және жоғарғы жіңішке мойнынан тұрады. 

Архегонийдің түп жағынанда жұмыртқа клеткасы жітіледі, ал оның мойны жұмыртқа клеткасы пісіп жетілген кезде жоғарғы жағынан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий қапшық тәрізді болып келеді, оның ішінде көптеген сперматозоидтар пайда болады. Жалаңаш тұқымдылардың тек антеридийлері ғана редукцияға ұшыраған, ал жабық тұқымдылардың антеридийлері де, архегонийлері  да редууцияға ұшыраған. Жыныстық көбею органдары құрылысына (структурасына) қарай жоғарғы сатыдағы өсімдіктер архегониялы және пестикті болып екі топқа бөлінеді. Архегониялылар жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің алғашқы 7 бөлімін қамтиды, ал пестиктілерге тек бір ғана жабық тұқымдылар бөлімі жатады.

      Жоғарғы сатыдағы  өсімдіктердің зиготасынан ұрық  пайда болады. Ол

дегеніміз спорофиттің бастамасы болып табылады. Архегониялы өсімдіктерде ұрық гаметофиттің (п) есебінен, ал пестикті өсімдіктерде спорофиттің, қор жинайтын ұлпасы – эндоспермнің (3п) есебінен жетіледі.

Риниофиттер бөлімі – RHYNIOPHYTA. Риниофиттер бөліміне тек қазба түрінде ғана белгілі 2-3 туыс жатады. Олардың өмірлік циклында спорофиті басым болып келеді. Вегетативті денесі дихотомиялы бұтақтанған теломдардың системасынан тұрады. Теломның жер беті бөлігінің жалпы құрылысының өзіндік ерекшелігі болады. Бұл әлі өркенге жатпайды, өйткені теломның өстерінде жапырақтары болмайды.  Негзгі өсі айқын байқалады. Оның ортасын ксилема алып жатады, ал сыртын флоэма қоршап тұрады. Ксилемасы тұтас цилиндр тәрізді немесе сәулелі болып келеді. Ол трахеидтерден тұрады. Теломның шет жағы фотосинтездің қызметін атқарады. Эпидермисінде устьица аппараттары орналасады. Жер асты бөлігінің устьицасы болмайды. Нағыз тамырлары жоқ    оларды ризоидтары алмастырады.

     Ринофиттердің гаметофиттері  табылмаған.

2. Классификациясы. Риниофиттер  бөлімі екі кластан тұрады : риниопсидтер (Rhinyopsda) зостерофиллопсидтер.(Zosterophyllopsida). Негізгіөкілдерінің біріне риния (Khynia туысы) жатады.Оның биіктігі 20см, диаметрі 3мм болатын шөптесін өсімдік.

     Түрлерінің жалпы  саны 35 мыңдай.  Құрылысы. Мүктәрзділердің

өмірлік циклінде, басқа жоғарғы сатыдағы өсімдіктердегідей екі фазасын – спорофи мен гаметофитінің алмасуы байқалады. Алайды бұларда гаметофиті басым болып келеді, ал қалған жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің барлығының спорофиті басым болады. Осы ерекшелігіне байланысты мүк тәрізділерді өсімдіктердің эволюциясына дербес бүйірлік бұтақ ретінде  қарастырады.

     Гаметофит дегеніміз  жапырақ тектес таллом немесе  сабақтан және

жапырақтан тұратын өсімдік. Тамырлары жоқ, олардың қызметін ризоидтары қарайды. Ал ризоидтар дегініміз өсімдіктердің сыртқы клеткаларынан пайда болатын өсінділер болып  табылады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Мүк тәрізділердің спорофиті спорогон деп аталынады, ол гаметофитке бағынышты. Морфологиялық  тұрғыдан қарағанда спорофит жоғарғы ұшы шар тәрізді, эллипс тәрізді немесе цилиндр тәрізді болып келетін қорапшамен аяқталатын, жіңішке сағаққа аяқшасы бар орган. Қорапшаның ішінде спорангилері мен споралары жетіледі. Спорогон гаметофитпен тығыз байланысы болады, өйткені одан суды және қажетті қоректік заттарды   алады. Мүк тәрізділердің ең үлкенінің вегетативтік денесінің мөлшері (размері) гаметофиті мен спорогонын қосып есептегенде 60см – ден аспайды.