Шпаргалка по дисциплине "Ботаника"

1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік денесін таллом деп атайды. Таллом бір клеткалы, калониялы, клеткаланбаған көп клеткалыболады. Олар ұлпаларға және органдарға (мүшелерге) бөлінбейді. Жыныстық жолмен көбею органдары (мүшелері) – оогонилері және антиридилері бірклеткалы болады. Түрлер саны көптігінен бірінші орынды иеелеп, кең таралған.

      Төменгі  сатыдағы өсімдіктер органикалық  және минералды заттармен қоректенеді. Органикалық заттармен гетеротрофты  организмдер (бактериялар, саңырауқұлақ, кілегейлілер). Минералдық заттармен  автотрофты организмдер (балдыр, қыналар) қоректенеді.

      Систематика  ғылымы біздің планетамызда кездесетін  өсімдіктер түрлерін сипаттап  жазып, оларды туыстық топтарға  біріктірумен және осы топтардың  жүздеген миллион жылдарға созылған  эволюциясына жауап беретіндей  жүйеде орналастырумен айналысады. Қазіргі кездерде өмір сүретін  өсімдіктердің жалпы саны шамамен 500 мыңдай.

     2. Таксондар (систематикалық бірліктер). Өсімдіктерді жекелеген систематикалық топтарға біріктіру (классификациялау) жалпыға бірдей қабылданған таксондар деп аталынатын систематикалық бірліктің негізінде жүзеге асады.  

      Түр (species) -  морфологиялық жағынан ұқсас особьтардың жиынтығы Туыс (qenus) жақын түрлердің жиынтығы.

      Тұқымдас (lamilia) – жақын туыстардың жиынтығы.

    Бұл таксондардан  басқа қосымша такондарда бар. Олар туыс тармағы, тұқымдас тармағы  т.б. жатады.

3. Өсімдіктер дүниесінің жоғарғы таксондарының орналасу реттілігі.

     Төменгі сатыдағы  өсімдіктер – Thalloвіоnta

     І Өсімдіктер  дүниесінің клеткаға дейінгі  тармағы – Procytoвіоnta.

 

ВИРУСТАР Б¤ЛІМІ –Virophyta

¤сімдіктер д‰ниесініњ талломды, ядроѓа дейінгі тармаѓы Thallobionta procaryota.

1. Дробянкалар бµлімі –  Schizophyta

2. Кµк- жасыл балдырлар  бµлімі –Cyanophyta

 

ІІІ. Өсімдіктер дүниесініњ талломды,ядролы,пластид тармағы (төменгі сатыдағы автрофты өсімдіктер) – Thallobionta Eucaryota.

 

1. Жалтырауық сары балдырлар  бөлімі - Chrysophyta

2. Сары- жасыл немесе әртүрлі  талшықты балдырлар бөлімі – Хаnthophyta

3. Диатомды балдырлар бөлімі – Diatomophyta

4. Пирофитті балдырлар  бөлімі – Pirrophyta

5. Эвгленалы балдырлар  бөлімі – Enqlenophyta

6. Ќоңыр балдырлар бөлімі – Phaeophyta

7. Қызыл балдырлар бөлімі – Rhodophyta

8. Жасыл балдырлар бөлімі – Chlorophyta

9. Хара балдырлар бөлімі – Choropyta

10. Қыналар бөлімі – Lichophуta

 

IV. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядролы, пластидтері жоқ (төменгі сатыдағы гетеротрофты өсімдіктер) тармағы – Thallobionta aplfstidae

 

1. Кілегейлілер – Myxophyta

2. Сањырауқұлақтар – Mycophyta

1 Дробянкалар Н.А. Красильниковтың  (1949) системасы бойынша 5 класқа бөлінеді : нағыз бактериялар, (Eubacteria, актиномицетин, Асtinomycetes, миксобактериялар (Мухоbacteria), спирохиттер (Spirochaetal), митоплазма (Mollicutes). Бұл организмдердің мембранамен қоршалған ядросы болмайды. ДНК –сы жалғыз жіпше түзеді. Центриолдары және методикалық жіпшелері болмайды. Дробянкаларда пластидтер, митохондрия болмайды. Клетка қабықшасы негізін гликопептид, муреин түзеді.

    Қоректенуі автотрофты, гетеротрофты, жыныстық процесі  осебьтердің бір – бірімен  генетикалық материалдармен алмасу  жағдайында жүреді.

   2 Бактериялар класы. Бактериялар құрылысы қарапайым, бірклеткалы организмдер. Олардың  ядросы болмайды. Клеткаларының  мөлшері 0,2-10мкм аралығында болады. Сыртқы пішініне қарай : шар тәрізді  – коккалар, таяқша тірізді-бацияалар, иілген – виброндар, спираллалар  – спирохетта тәрізді болып  келеді.

    Жалпы бактерияларды  екі топқа бөлуге болады : грамша  бояуға оң қарайтын (грамположительные) және грамша бояуға теріс қарайтын (грамотрицательные). Бактериялар клеткаларының  көпшілігінің сыртын кілегейлі  сауыт қаптап тұрады. Мұндай сауыттар  бактериялардың ауру таратқыштық  қабілетін күшейте түседі.

    Бактериялар қоректену  түрлеріне қарай автотрофты және  гетеротрофты болып  екі топқа  бөлінеді.

 Автотрофты қоректенетін  бактериялар көп болмайды. Олар  органикалық емес заттарды синтездеуіне  қарай фототрофты және хемотрофты  болып бөлінеді. Фототрофты –  бактерияның маңыздысы пурпур  бактериясы. Мұндай бактериялар  жасыл өсімдіктерге ұқсас жарықтың  энергиясын пайдаланып, ауадағы  көмірқышқыл газын өзіне сіңіреді, ауаға бос оттегі бөліп шығарады  да ауадағы көмірқышқыл газынан  көміртегіні алады.

   Хемотрофты бактерияларға  лептотрикс (темір бактериясы) беггиота (күкірт бактериясы) жатады. Олар  ауадағы көмірқышқыл газынан  көміртегін сіңіру үшін  органикалық  заттардың ыдырауы нәтижесінде, органикалық заттарды тотықтырғанда  босайтын химиялық энергияны  пайдаланады.

    Гетеротрофты қоректенетін  бактериялар көп. Олар паразиттік  не сапрофиттік  тіршілік етеді. Паразиттері адамның, жануарлардың  және өсімдіктердің  денесінде  тіршілік етеді және оларға  түрлі жұқпалы ауруларды таратады. Ал сапрофиттері өлі органикалық  заттардың өлекселерінде, өсімдіктер  қалдықтарында мекендеп қоректенеді. Бактерияның көбеюі үш түрлі  жолмен өтеді : вегетативтік, жыныссыз  және жынысты. Вегетативтік көбею  бактерияларда клетканың жай  екіге бөлінуі арқылы әрбір 20-30 минут сайын қайтадан жүріп  отырады. Бұл процесс бактерияның  хромосомы (ДНК –ның) екі есе артқан  жағдайда жүреді. Аздаған түр  бактериялар бүршіктену арқылы  көбейеді.

     Жыныссыз көбею  спора түзу арқылы жүзеге асады. Көптеген бактериялар қолайсыз  жағдайда ДНК – ның молекуласының  айналасында цитоплазманың тығыздалуының  нәтижесінде қалың қабықпен  қапталған  эндогендік спора түзеді. Бактериялардың  споралары өте нәзік төзімді  келеді, ұзақ уақыттар (20-30 жыл бойы) өз тіршілігін жоғалтпайды.

    Бактерияларда  жақын уақыттарға дейін жыныстық  көбею белгісіз болып келеді. Соңғы кездегі зерттеулер  нәтижесінде  олардың жыныстық көбеюі болатыны  анықталды. Ол екі клетканың бір  – бірімен тікелей түйісуінің  нәтижесінде жүреді. Мұндай клеткалардың  бірінен (аталықтың қызметін атқаратын  донор клеткасынан) арнайы өсінді  (көпірше) пайда болады. Ол арқылы  аталық клетканың материалы (ДНК), реципиенті –клеткасына (аналықтың  қызметін атқаратын клеткаға) өтіп  құйылады. Мұны капуляциялық процесс  деп атайды.

 

Көк – жасыл балдырлар

1. Көк – жасыл балдырлар  өте ертеде пайда болған өсімдіктер  түрлерінің жалпы саны 14 мың.

   Клетка құрылысы  –бұлар негізінен колониялы және  көп клеткалы, сиректеу бір клеткалы, түсі алуан түрлі (көк-жасыл, сарғыш, жасыл). Олардың түсі клеткада  әртүрлі мөлшерде болатын әртүрлі  пигменттердің көк – жасыл  түсті фикоцианның, хлорофиллдың, каротиноидтардың  және қызыл түсті фикоцианның, хлорофилдің, каротиноидтардың және  қызыл түсті фикоэритриннің орайласып  келуімен тікелей байланысты. Көк-жасыл  балдырлардың клеткаларында қалыптасқан  ядросы, хромотофорасы және клетка  шырынына толы вакуольдері болмайды. Клетка қабықшасы негізінен пектинді  заттардан тұрады : клетка қуысы  цитоплазмамен толтырылған, ол екі  қабаттан тұрады : қатты клетка  қабықшасына жақын жатқан,мембраналар  мен пигменттерден тұратын көк-жасыл  түске боялған қабат хроматоплазмадан  және ДНК – Дан тұратын, түссіз  ортаңғы бөлік центроплазмадан  тұрады.

    Көп клеткалы  көк-жасыл балдырлар жіп тәрізді  болып келеді. Жіптерінің ұзындыққа  өсуі клеткалардың жай екіге  бөлінуі арқылы жүзеге асады. Жіп түзетін біртектес клеткалардың  ішінде гетеро циста деп. Аталынатын  үлкен, қабықшалары қалың, клетканың  ішіндегі тірі заттарынан айырылған  сарғыш-қоңыр түсті дөңгелек өлі  клеткалар болады.Көп жағдайда  бір клеткалы және жіп тәрізді  көк-жасыл балдырлар өз бойынан  шырышты заттар бөліп шығарады  және бірігіп біршама үлкен  колония түзеді.

   2 Қоректенуі.  Көк  –жасыл балдырлар автотрофты  жолмен қоректенеді. Кейбір жағдайларда  олардың көпшілігі шіріген қалдықтары  мол ластанған суларда өмір  сүруіне байланысты миксотрофты (аралас) қоректенуге қабілетті болып  келеді. Яғни фотосинтезбен бірге, органикалық заттарды өз бойына  сіңіре алады. Артық қор заттары  ретінде гликопротеид, валютин (белок) немесе көк-жасыл балдырларға  тән цианофицин (лапопротеид) түзеді.

   Көбеюі. Көк – жасыл  балдырлар негізінен вегетативтік  жолмен көбейеді. Бір клеткалы  организмдер клетканың бірнеше  ұсақ бөлшектерге бөлініп кетуінің  ал көп клеткалыларының жіпше-гетероциста  немесе маманданбаған өлі клеткалар  арқылы үзіліп кетуінің нәтижесінде  жүзеге асады. Жіпшенің вегетативні  көбеюге қажетті участогі гармогония  деп аталынады.

   Арнайы маманданған  көбею органдары болмайды. Жыныстық  көбею жоқ. Қолайсыз жағдайларда  клеткалардан қабықшалары қалың  споралар түзіледі.

   Классификациясы. Көк-жасыл  балдырлар үш класқа бөлінеді : хрококкалар, (Chroococcophyceal),хамесифондылар (Сhamaesiphonophycal), гормогиялылар (Hormoqoniophyceal).

   Хрококкалар класына (Chroococcophyceal), глеокапса, (Coleocapsa) микроцистис (Mierocystis), мерисмопедия (Merismopedia), хамесифондылар (Chamesiphonophycal), демокарпа (Democarpa), паширенема (Pasherinema), хамесифон (Chamecsiphon), гармониялар класына (Hormoqonophyceal), - осцилатория (Oscillatoria), спирулина (Spirulina), Лингвия (Lynqlya), анабенка (Anabena), носток (Nostoc), толипотрикс (Tolipotrix), ривулярия (Rivularia), глеотрикия (Gloetrichia).

    Көк – жасыл балдырлар өте өзгергіш, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына тез бейімделеді. Олар тұщы және теңіз суларында, топырақ беттерінде, тастарда, бұлақтар суларында өмір сүреді.Ластанған суларда планктон түрінде судың көкшіл түске боялуына (цветение) әкеліп соқтырады.  

 

 

Жасыл балдырлар бөлімі

 

   1.Түрлерінің жалпы саны 15 мыңдай. Негізінде тұщы суларды, теңіздерде, ылғалды топырақтарда, ағаштар діндерінде, дуалдарда кең таралған өсімдіктер. Клеткалары бір ядролы, көп ядролы болуы да мүмкін. Пигменттеріне хлорофилл, каротиноидтар жатады. Артық қор заттарына крахмал және шыны майы жатады. Вегетативті, жыныссыз, жыныстық жолдармен көбейеді.

   Классификациясы. Бес топқа бөлінеді: вольвоксты балдырлар класы (Volvocophyceal), протококты балдырлар класы (Рrotococcophyceay), улотриксті балдырлар класы (Ulotrichophyceal), сифонды балдырлар класы (Siphonophyceale) тіркеспелі немесе конъюгациялы балдырлар класы. (Conjiuqatophyceal).

Вольвоксты балдырлар класы – Volvocophyceae. Балдырлар класына жасыл балдырлардыңең қарапайым өкілдері жатады. Вольвоксты балдырлардың басым көпшілігі бір клеткалы организмдер, сонымен бірге колониялы формалары да болады. Шалшық сулардың немесе кішілеу көлшіктердің беттері жасыл бояуға боялған кездерде мұнда ең жиі кездесетін хламидомонада болады екен. “Хламидомонада” деген сөзді грек тілінен аударар болсақ, сыртқы қабықшамен қапталғант қарапайым организм деген ұғымды білдіреді. Хламидомонада тек микроскоппен қарағанда ғана анық байқалатын бір клеткалы жасыл балдыр. Ол жасыл түсті, құрамында бүткіл клеткаға жасыл өң беретін хлорофилл бар. Клетка қабықшасы арқылы хломидомонада судан минералды заттар мен көмірқышқыл газын бойына сіңіреді.  Суды зиянды қоспалардан тазартады. Хламидомонада жыныссыз жолмен көбеюі оның жазда қолайлы жағдайларда бөлінуі арқылы жүзеге асырылады. Жыныстық жолмен көбейгенде клеткасынан мөлшері жағынан бірдей бірнеше зооспораға ұқсас ұсақ гаметалар пайда болады. Гаметалар суға шығып, екі – екеуден қосылады. Бұл жағдайда зигота түзіледі.

2. Протококты балдырлар  класы – Protococcophyceae.

   Протококты балдырлар  класына негізінен бір клеткалы, сиректеу колониялы организмдер  жатады. Тек қарапайым жіп тәрізді  және пластинкалы формалары ғана  көп клеткалы болып келеді. Біл  клеткалы жасыл балдырлардың  ішінде кең тарағандарының бірі  хлорелла (Chlorella) . Ол тұщы суларда  және топырақта көптеп кездеседі. Хлорелланың клеткалары ұсақ, шар  тәрізді, тек микроскоппен қарағанда  ғана жақсы көрінеді.Хлорелланың  клеткасының сыртын жылтыр қабықша  қаптап тұрады, оның астында цитоплазмасы  мен ядросы орналасқан, ал цитоплазмасының  –жасыл хроматофоры болады.

    Хлорелла қозғалмайтын  автоспоралары арқылы өте тез  көбейеді және өзін қоршаған  ортадан органикалық заттарды  белсенді түрде сорып отырады. Сондықтан да оны лас суларды  биологиялық жолмен тазартуға  жиі пайдаланады. Космос корабльдеріндегі  және сүңгуір қайықтардағы ауаның  тұрақты және қажетт құрамын  сақтап тұруға аса қажет. Соңғы  кезде хлорелланың өндірістік  мақсатта өсіруге бағытталған  тәжірибе жұмыстары жүргізіліп  жатыр.

   Улотриксты балдырлар Ulothrichophyceae.

Улотриксты балдырлар клсына талломның құрылысы жіп тәрізді немесе пластинкалы болып келетін жасыл балдырлар жатады. Ағын сулы өзендердің астындағы тастарда және шіріген ағаштардың қалдықтарында жабысып тұрған ашық көк түсті жіптердің жиынтығын көруге болады. Ол көп клеткалы жасыл балдыр улотрикстың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жіптер ұзарып өсіп отырады. Улотриксте фотосинтез процессінің нәтижесінде қоректік, органикалық заттарды өзі синтездейді және судан органикалық заттарды сорып қабылдайды. Жыныссыз көбеюі сопақша болып келген төрт талшықты зооспоралар арқылы жүзеге асады. Қолайлы жағдайда зигота бөлініп, одан төрт қозғалмайтын клетка спора түзіледі. Олардың әрқайсысы су астына шөгіп, жаңа жіп тәрізді балдыр улотриксқа айналады.

Сифонды балдырлар класы –Siphonophyceace.

   Бұл класқа жататын  балдырлардың басқа жасыл балдырлардан  айырмашылығы сол, олардың клеткалық  құрылысы болмайды. Сифонды балдырлар  өте ертеде жасыл балдырлардың  көбінен бұрын пайда болған. Олардың  қазіргі кезде өмір сүретін  түрлерінің саны көп емес 400-500 түрден аспайды. Сифонды балдырлардың 90% теңізде өседі. Негізгі өкілдерінің  бірі каулерпа туысы. Бұл Жерорта  теңізінде жиі кездесетін талломының  ұзындығы 1м жететін балдыр. Нағыз  жыныссыз көбеюі жоқ, кейде талломының  бөліктері арқылы вегетативтік  жолмен көбейеді. Жыныстық процессі  изогамиялы.