Жабық тұқымдылардың гүлдері бірінен-бірі мөлшері, пішіні, түсі және
құрылысы бойынша ерекшеленеді. Бір жабық
тұқымдылардың гүлдері желмен тозаңдануға, ал екіншілері бунақденелілермен тозаңдануға бейімделген. Қандай жолмен
тозаңданғанына қарамастан, тозаң түйірлері
аналықтың аузына келіп түседі. Осы жерде
олар өніп, тозаң түтіктерін түзеді. Тозаң
түтіктері арқылы аталық жыныс жасушалар тұқым бүршігіне өтеді. Осы жерде тозаң
түтігіндегі екі аталық жыныс жасушасының бірі жұмыртқа жасушаны ұрықтандырады. Ал екінші аталық жыныс жасушасы тұқым бүршігінің ең үлкен орталық жасушасыменқосылады. Ұрықтанудың тек гүлді өсімдіктерге тән мұндай түрін қосарланып
ұрықтану деп атайды.
7. Гүл морфологиясы ботаниканың
бұл салаларымен өзінің зерттеу әдістері
және алдына қойған мақсаты жөнінде (өсімдік
органдары мен жеке құрылымдарының онтегенезін,
филогенезін, органдардың құрылысы мен
орналасуындағы заңдылықтарды және олардың
аналогиясын анықтау мәселелері) тығыз
байланысты келеді. Өсімдік морфологиясы
эволюциялық жеке эксперименттікөсімдік
морфологиясы деп екіге бөлінеді. Өсімдік
морфологиясының дамуы оның зерттеу әдістерінің
жетіле түсуіне байланысты. Ең ескі әдіс
салыстармалы-морфологиялық әдіс-ересек
өсімдіктер органдары мен олардың жүйелерін
салыстыра зерттейді. Онтогенездік әдіс
өсімдіктің даму сатыларындағы форма
түзілуді салыстыруға, ал филогенездік
әдіс тарихи даму жолында форма құрылуын
анықтауға мүмкіндік береді. Экологиялық
әдіспен сыртқы орта жағдайына байланысты
форма түзілу жайы зерттеледі.
8. Өсімдіктер генетикасы –
жоғары сатыдағы өсімдіктердің тұқым
қуалауы және өзгергіштігі туралы ғылым;
генетика саласы. Өсімдіктерді генетик.
тұрғыдан зерттеудің бірнеше әдісі бар:
- моносомдық талдау – әр хромосомның тұқым қуалаудағы және өсімдіктер белгілерінің әр түрлі дамуындағы рөлін анықтау;
- экспериментті мутагенез – өсімдіктердің тиімді және құнды мутантты формаларын алу;
- будандастыру және будандардың мейоздағы хромосом конъюгация талдаулары – өсімдіктер эволюциясын зерттеу;
- алшақ будандастыру және цитогенетика әдістерін бірге пайдалана отырып, хромосомдардың құрылысы мен санының өзгеруіне байланысты түрлі тұқым қуалайтын ауруларды анықтау;
- апомиксис – өсімдіктің өзін-өзі ұрықтандыра алмауы.
Өсімдіктер генетикасында молекулярдық биологияның әдістерін
(ДНҚ, ДНҚ – РНҚ, т.б. будандастыруды) қолдану
гендерді ұқсастыру, оқшаулау, кейін оларды
клондау жұмыстарын жеңілдетті. Популяциялық
генетика мен биометрияның әдістері белгінің
жалпы фенотиптік өзгергіштігінде, олардың
тұқым қуалаушылық қасиетінің негізі
(генотиптік) мен сыртқы орта әсерімен
қабылданған белгілерін (паратиптік) ажыратуда
қолданылады. Бұл қолдан сұрыптаудың тиімділігін
күшейтеді. Қазақстанда Өсімдіктер генетикасы жөніндегі
ғылыми-зерттеу жұмыстары ҚазҰУ-да генетика кабинеті (1939), оның негізінде
дарвинизм және генетика кафедрасы ашылғаннан
кейін (1948) басталды.
Қазақстандық ғалымдар алшақ будандастыру,
экспериментті мутагенез, полиплоидия, гетерозис, цитогенетика салалары
бойынша зерттеулер (К.Мыңбаев, Г.Бияшев, Н.Удольская, Р.Оразалиев, т.б.) жүргізді.
Түрішілік және алшақ будандастыру, сұрыптау
арқылы дәнді және техникалық дақылдардың
бағалы сорттары алынды. Академик М.Ә.Айтхожиннің басшылығымен өсімдіктердің
молек. биологиясы саласында іргелі зерттеулер
жүргізілді. Жүгері, асбұршақ, арпа, арабидопсисті
(орамжапырақ тұқымдасына жататын «өсімдік дрозофиласы»
не генетикалық зерттеулердің нысандық
үлгісі) будандастыру арқылы олардың гендерінің
орнықтылығы анықталып, соның нәтижесінде
хромосомдардың генетикалық картасы жасалды.
Жүгері мен бидайдың мутант сорттары және
сортаралық будандары алынды. Өсімдік
геномының функциялық өзгеруінің заңдылығы
(Р.Берсімбаев) анықталуда.
Жұмсақ бидайдың цитогенетикасы зерттелуде.
Соңғы кезде, әсіресе, экоогиялық. және
радиациялық генетикаға көп көңіл бөлінуде
(А.Биғалиев, А.Сейсебаев, К.Мұхамбетжанов)
Жеміс
Уикипедия
— ашық энциклопедиясынан алынған
мәлімет
Барселонадағы Бокерия базарынының жемістері
Жеміс (лат. fructus) — жабық тұқымды өсімдіктер өнімі. Жеміс ұрықтанған аналықтан дамиды, бірақ көптеген
өсімдіктерде басқа бөліктерінен де (гүл кіндігі, гүл серігі, т.б.) дамиды. Аналықтан дамыған
жемісті нағыз жеміс, ал
басқа бөліктерінен дамыған жемісті жалған жеміс деп атайды. Жеміс тұқымнан және жемісқаптан тұрады. Жемісқаптың ішінде
бір немесе бірнеше тұқым болады, партеногенездік
жолмен дамыған жеміс тұқымсыз болады.
Өсімдік түріне байланысты жемістің пішіні,
көлемі, түсі әр түрлі болады. Жеміс құрғақ жеміс және шырынды жұмсақ жеміс деп
бөлінеді. Құрғақ жемістің көп тұқымды
қақырап ашылатын (бұршақ, бұршаққын, т.б.)
және бір тұқымды, қақырап ашылмайтын
(жаңғақ, жаңғақша, тұқымша, дәнек) түрі бар. Шырынды жемісті
көп тұқымды (жидек, асқабақ, алма, т.б.) және бір тұқымды
(сүйекті жеміс) деп бөледі. Жемісқаптың
сыртқы қабаты (экзокарпий) жылтыр (шие,
алма), балауызды (жүзім, алхоры, шомыр),
түкті (шабдалы), жұмсақ (өрік), қыртысты (тұшала), қалың (лимон,
апельсин), қатты (жаңғақ) болады. Шырынды
жемістерде экзокарпий қабатынан кейін
қант, май жиналатын жұмсақ мезокарпий
(өрік, шие, т.б.) қабаты түзіледі. жемістің
ең ішкі қабаты (эндокарпий) кейбір өсімдіктерде
қатайып, сүйектеніп кетеді (алхоры, т.б.),
кейбіреуінде жұмсақ шырынды (лимон, апельсин)
немесе үлпекке (бұршақ тұқымдасы) айналады. Экзокарпий менмезокарпий клеткаларында хлорофилл болғандықтан, пісіп-жетілу
кезінде жемістің клетка шырынында антоциан
пигментінің көбеюіне және хлоропластың
хромопласқа айналуына байланысты түсі
өзгереді. Бір гүлдегі бірнеше аналықтан
(таңқурай, қара бүлдірген, т.б.) пайда болған жемісті күрделі
жеміс деп атайды. Бұл жағдайда күрделі
жеміс түзетін әр жеміс аналықтан дамиды.
Гүл шоғырындағы жеке гүлден дамыған жемістерді
шоқ жемістер (мысалы, жүзім) дейді. Өсімдіктердің піскен
жемістері мен тұқымы жел (анемохория), су (гидрохория), жануарлар (зоохория) және адам (антропохория) арқылы таралады. Құрамында белок, май, көмірсу витаминдері көп болғандықтан жеміс тағамға,
мал азығына, т.б. пайдаланылады. Көптеген
жемістен дәрі, бояу алынады. Улы және
арам шөптердің жемістері зиянды болады.
10. Фотосинтез – жоғары сатыдағы жасыл өсімдіктердің, балдырлардың, фотосинтездеуші хлорофилл және басқа дафотосинтездік
пигменттер арқылы күн сәулесі энергиясын
сіңіруі нәтижесінде қарапайым қосылыстардан
(көмірқышқыл газы, су) өздерінің және
басқа организмдердің тіршілігіне қажетті
күрделі органикалық заттар түзуі. Фотосинтез
нәтижесінде жер жүзіндегі өсімдіктер
жыл сайын 100 млрд т-дан астам органикалық
заттар түзеді (мұның жартысынан көбін
теңіз, мұхит өсімдіктері түзеді) және
бұлкезде олар 200 млрд-тай СО2 сіңіреді, оттегін бөледі.
Фотосинтезді алғаш зерттеушілер Швейцария ғалымдары Ж.Сенебье, Н.Соссюр және неміс химигі Ю.Майер болды. 19 ғасырдың 2-жартысында К.А.Тимирязев күн сәулесі энергиясы фотосинтез
процесінде хлорофилл арқылы сіңірілетінін
анықтады. 20 ғасырдың басында фотосинтездің
физиологиясы мен экологиясына арналған
маңызды зерттеулер жүргізіледі (В.В.Сапожников,С.П.Костычев, В.Н.Любименко, А.А.Ничипорович т.б.). 20 ғасырдың орта кезінен
бастап фотосинтезді зерттеуде жаңа әдістер
(газ анализі,радиоизотопты әдіс спектроскопмя. Электрондық
микроскоп т.б.) дамыды.
11. Ағзалар тыныс алғанда қоректік
заттар толық ыдырау үшін оттегі қажет
екендігі баршамызға белгілі. Тынысалудың
ең соңғы өнімі – көміртегі оксиді су
жене бос энергия. Бұл соңғы өнімдер —
фотосинтезге кажеттi негiзгi косылыстар
болып табылады. Сондьктан, тынысалу фотосинтез
кезiндегi энергияны жоққа шығарады. Алайда,
тынысалу кезiнде жұмсалған пайдалы энергия
фотосинтез кезiндегi алынған күн энергиясынан
аз болатындығын төменгi тiзбектен көруге
болады.
Энергияның ең көбi — күн
сәулесiнiкi, коректiк заттар одан аз,
ең азы кемiртегi оксидi, су жене оттегi.
Фотосинтез кепсатылы күрделi әрекет.
Мұнда күн сәулесi энергиясын химиялык
байланыс энергиясына айналдыруда
басты рөлдi хлоропластар атқарады.
Пластиттердiң үш түрге бөлінетіндігi
белгiлi, олар: лейкопластар, хромопласт
жене хлоропласт. Бул үшеуiнiң де
негiэi — строма деп аталатын ақуыз.
Ал, фотосинтез әрекетi хлорофилл пигментi
(жасыл түс беретiн) бар хлоропласт
жасушасында жүредi.
12. Транспирация (транс... және лат. spіro' – дем аламын, дем
шығарамын) – өсімдіктің суды буландыруы;
күрделі физиологиялық процесс. Су негізінен жапырақ тақталары
арқылы буланады. Транспирация өсімдіктегі
су тасымалының жоғарғы, шеткі қозғаушы
күші болып саналады. Себебі судың булануы
нәтижесінде жапырақ клеткаларындағы
су мөлшері азайып, су потенциалы төмендейді. Ондай клеткалардың
су сорғыш күші артып, өткізгіш шоқтар
(ксилема) арқылы судың өрлеу ағыны жүзеге
асады. Тамырдың су сіңіру қабілеті қалыпты
деңгейде сақталады. Транспирация қарқыны
сыртқы ортаның температурасы мен ауаның
қозғалысына және оның ылғалдылығына
тәуелді болады. Температура жоғары, атмосферадағы
ауа құрғақ және желді болса Транспирация
қарқынды жүреді. Керісінше, атмосфера
ылғалдылығы жоғары, температура төмен
жағдайда Транспирация қарқыны азаяды.
Бірақ тамыр қысымы мен судың бөлінуі нәтижесінде
жапырақ ұшында тамшылар пайда болады.
Оны гуттация деп атайды. Бұл құбылысты таңертең
және кешке ауаның ылғалдылығы жоғары
болғанда байқауға болады.
Судың ең көп буланатын кезіне өсімдіктердің вегетация кезеңі жатады. Мысалы, 1 га бидай
алқабы 2 млн. кг суды, жүгері 3,2 млн. кг,
капуста 8 млн. кг суды буландырады. Өсімдіктің
1 сағатта буландыратын су мөлшері оның
жапырақ беті аумағымен немесе салмақ
өлшемімен есептеледі. Батпақты және сулы
орта өсімдіктері суды буландырудың ең
жоғарғы щамасымен сипатталады (1800-4000
мг/дм2-сағ.). Күн көп түсетін аймақтардағы
өсімдіктің суды буландыру шамасы 1700-2500
мг/дм2•сағ. аралығында болса, көлеңке
жерде өсетін өсімдіктерде екі еседей
аз болады. Мәңгі жасыл қылқан жапырақты
ағаштардың суды буландыру шамасы 400-550
мг/дм2*сағ., ал тропикалық ылғалды
ормандардағы ағаштарда орта есеппен
600 г/дм2*сағ.-қа дейін болады.
13. Тау етегіндегі тегістіктен,
тау басына көтеріле отырып, өсімдіктер
қауымдастықтарының ғана емес (шөлейт, орман, және альпі белдеулері,тундра), сонымен бірге жақын түрлердің,
кейде тіптен бір түрдің өзінің тіршілік
формасының структурасының басқаша өзгеретіндігін
(трансформациясын) айқын аңғаруға болады. Таудың
жоғарғы белдеулерінің ерекше климаты
мен топырақ жағдайларының өсері (салқындықтың,
физиологиялық құрғақшылықтың, жарықтың
сапалығы және т.б.) ағаштар мен бұталардың
жатаған аласа формаларының қалыптасуына,
биік шөптесін өсімдіктердің жартылай
жертаған және жертағандар түзуіне өкеліп
соқтырады. Өсімдіктердің структурасы
мен физиологиялық қасиеттерінің өзгеруін Памирдің теңіз деңгейінен 3600 м. биіктігінде
отырғызылған өсімдіктерде жан-жақты
зерттелген. Өсімдіктердің құрылысының,
оның ішінде анатомиялық құрылысының
өзгеруімен бірге, олардың құрамындағы
қант пен витаминдердің де консентрациясының
жоғарылағандығы байқалған. Соған байланысты
таудың жоғарғы белдеулерінің жем-шөптік
өсімдіктерінің құнарлығы аса жоғары
болады. Өсімдіктердің қоршаған ортаға
бейімделушілігін тек таудың жағдайынан
ғана емес, сонымен бірге, әр уақытта, түрлер
жаңа ортаға (қарама-қарсы жағдайға) тап
келгенде байқауға болады. Бұл өсімдіктің
табиғи өсетін ортасының өзгеруіне байланысты
және оны мәдени жағдайға ендіргенде (при
интродукции1) байқалатын құбылыс. Кейбір сор топырақта өсетін өсімдіктер (теңіз қышасы-горчица
морская ; шөптесін бұзаубас сораң-солерос
травянистый) құрамында тұзы жоқ топырақтарда, сор топырақта
өсетін өсімдікке тән белгілерін, мысалы,
жапырақтарының етженділігін (суккуленттігін) жоғалтады.
14. Қылқан жапырақтылар—
сүректі ағаш және бұта түрінде өсетін ашық
тұқымды өсімдіктер класы. Қазақстанда 2 тұқымдасы бар: қарағай тұқымдасы— қарағай, балқарағай, шырша, майқарағай және кипарис тұқымдасы— арша, кипарис; мәңгі жасыл (қыста қылқаны
түсіп қалатын балқарағайдан басқасы)
өсімдіктер. Тұқымы арқылы, кейде вегетативтік
жолмен өніп-өседі. Жапырағы қылқанды,
жіңішке, түкті не қабыршақты болып біткен,
сағақсыз, өркендері қысқа, шоқтанып орналасқан. Мамыр—шілдеде гүлдеп, шілде—тамызда жеміс береді. Қылқан
жапырақтардың сүрегінен құрылыс материалдары жасалады, қағаз жасайтын үгінді, канифоль, скипидар
9.