Арамшөптермен күресу әдістерін топтау

 

     Бұл кестедегі материалдар жаз бойы мақта егісін алты рет суғарғанда әрбір гектарға жарты миллионнан астам арамшөп тұқымы сумен ағып келетінін көрсетіп отыр.

      Сумен  арамшөп тұқымдары егіс алқабына келмес үшін, алдын ала мынандай шараларды жүзеге асыру керек:

• каналдардың жиегіне шыққан арамшөптерді, олардың тұқымы пісіп жетілмей тұрғанда жою (гербицид арқылы немесе шабу арқылы);
• су жүретін каналдардың түбін, қабырғаларын бетондау;
• каналдардан судың егістікке шығатын жеріне тұқымдарды жібермей ұстап қалатын тор қою.

 

      Арамшөптермен агротехникалық жолмен  күресу.

  

    Қазіргі егіншілікте арамшөптермен күрестер арасында жетекші орынды ұзақ уақыт бойында агротехникалық әдістер алып келеді. Басқа әдістермен салыстырғанда агротехникалық әдістер тиімді әрі арзан, сонымен қатар бұл әдістер дақылдарды өсіруге қажет топырақ өңдеудің әдепкі тәсілдерімен үйлеседі. Өсіп шыққан арамшөптерді түрлі топырақ өңдегіш машиналар мен құралдарды қолдана отырып, механикалық түрде жояды.

    Механикалық әдіс  дақылдар жиналғаннан кейін танаптардағы арамшөптердің тұқымын жою үшін пайдаланылады. Топырақтағы арамшөптердің тұқымдары өніп-өсу үшін қолайлы жағдай жасалады, өніп шыққан соң, буыны қатпай тұрып топырақ өңдейтін құралдармен жояды. Бұл әдіс арамшөпті арандату деп аталады. Арандату әдісі республика егіншілігінің оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында күздегі негізгі я болмаса көктемде тұқым себер алдындағы топырақ өңдеу жүйелерінде жүргізеді.

     Арамшөптердің вегетативтік көбею мүшелерін агротехникалық әдістермен жоюда келесі тәсілдер қолданылады: әлсірету, тұншықтыру, аздыру, кептіру, үсіту, тарап алу және басқалары. Аталған тәсілдер арамшөптердің түрлі биологиялық топтарына немесе олардың жеке түрлеріне қолданылады.

     Арамшөптерді әлсірету – топырақтағы атпа тамырлы арамшөптердің вегетативті өсіп-өну органдарын әртүрлі тереңдікте дүркін-дүркін кесу арқылы жою тәсілі. Бұлай өңдегенде өркеннің өсуіне керек болатын қоректік заттардың шығыны көбейіп, оның орны толмайды. Бұл заттардың қоры  толық біткенде өсімдіктің тамыр жүйесі барлық вегетативті көбею органдарымен бірге әлсіреп, қурап жойылады.

     Көп жылдық атпа тамырлы арамшөптермен ластанған егістіктерді, олардың өсуін әлсірету үшін 10-12 см тереңдікте сыдыра жыртады. Арамшөптер өскіндері пайда болғаннан кейін шамамен 2-3 аптадан соң, өңдеу қабаты тереңдігін бойлата шым аударғышты соқамен жерді жыртады. Мұндай технологияны сақтау көп жылдық арамшөптермен ластануды 70-75% азайтуға мүмкіндік береді.

     Арамшөптерді тұншықтыру – жатаған бидайық, ажырық, қырықбуын сияқты арамшөптердің көген тамыр жүйелері жатқан тереңдікте олардың жерасты мүшелерін өңдеу құралдарымен ұсақтап, тамырларының үзіктерін топыраққа терең сіңіру арқылы жою.

     Арамшөптерді аздыру – одан әрі жоюға жататын жаңа өркендердің өсуіне қосымша азықтық заттар шығынын көбейту үшін арамшөптердің өсу мүшелерін әрдайым отау. Көп жылдық және екі жылдық арамшөптермен ластанған егістіктерде қолданылады. Әдіс атпа тамырлы өркендерді арамшөптерге қарсы топырақты сүдігерлік өңдеу жүйесінде ерекше тиімді.

     Арамшөптерді кептіру – арнайы әдіспен топырақты өңдеп, оның жоғары қабатын құрғату арқылы арамшөптерді жою жолы. Белгілі әдіспен тамырсабақтар топырақтың бетіне жақын орналастырылса, 15-30 күннен кейін олар қурайды. Содан кейін оларды топыраққа терең сіңірсе, өсіп шықпайды.

     Арамшөптерді үсіту – суық күзде терең жыртуда көп жылдық арамшөптердің жерасты мүшелерін топырақтың бетіне шығаруды көздейді. Төменгі температурада олар өміршең қабілетін жоғалтуы керек. Көбіне қары аз, қысы аязды аудандарда қолданылады.

     Арамшөптерді тарап алу әдісі – жатаған бидайық, ажырық, жауқияқ сияқты арамшөптердің жер бетіне жақын орналасқан мықты, үзілуі қиын көген тамырларын жою үшін қолданылады. Ол үшін серіппелі жұмыс органы бар культиваторлармен танапты перпендикулярлы екі бағытта бірнеше мәрте жүргізіп, ондағы көген тамырларды жер бетіне шығарады да жинап жағып жібереді.

 

Арамшөптермен күресудің биологиялық әдістері

 

     Биологиялық әдіс – арамшөптерді іріктеп жоюға мамандандырылған бактерияларды, саңырауқұлақтарды, жәндіктерді, жұмыр құрттарды, кеміргіштерді, басқа организмдерді және өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін мақсатты пайдалану. Механикалық және химиялық тәсілдермен салыстырғанда арамшөптермен күрестің биологиялық әдісінің артықшылықтары бар. Бұл әдіске жұмсалатын шамалы бастапқы шығындардың өзінде мамандандырылған организмдердің арамшөптерге тигізетін әсерінің және ұзақ ықпалының арқасында едәуір экономикалық тиімділікке қол жеткізіледі. Алқаптың нақты жағдайында биологиялық әдістердің нысандарының (өсімдіктер, бактериялар, саңырақұлақтар және басқалары) қауымдастықтағы әрекеті көрінеді.

      Ермен  жапырақты ойран шөппен күресте  басқа өсімдіктерге зиянын тигізбейтін,  құрты тек амброзия (ойран шөп) жапырақтарымен қоректенетін түн (жұлдыз) көбелегін пайдалануға болады.

     Қызғылт укекіремен күресте көп қоректі зиянкес құрттардың бір түріне сынақ жүргізілді. Оның личинкасы көктемде жапырақтар қолтығына түседі, сол жерде көп беріш құрай отырып, олар ақырында сабақ тіндерімен қоректенеді. Соның салдарынан келесі жылы қызғылт укекіренің 50-60% қырылады, ал қалған өсімдіктердің зиянкестігі төмендейді.

      Кейбір  арамшөптерді құрту үшін, мәселен,  егістік тікен қурайын тот  бастыратын індетті (патогенные грибы) саңырауқұлақтарды пайдалануға болады. Басқа жақтардан жеткізілген арамшөптермен күресте биологиялық агенттердің келешегі бар, өйткені жаңа жағдайларда олардың табиғи жаулары жоқ. Жөргем шөп, егістік арамсояуды зақымдайтын Alternaria cuscutacidae саңырауқұлағының штамдары бөлінген. Саңырауқұлақтың суспензиясын егістік арамсояумен зақымдалған егістікке шашқанда 12-20 күннен кейін ол толық жойылады.

     Арамшөптермен  күресте биологиялық әдісте пайдаланылатын  шаралардың қолданылатын алқабы өте тар. Жоғарыда аталған әр түрлі биологиялық организмдер тек белгілі бір арамшөпке ғана әсер етеді. Сондықтан да, бұл әдістің кемшілігі олардың әрекетінің тар таңдаулылығы болып табылады.

     Егістіктің  ерекшеліктері мен арамшөптердің  түрлеріне байланысты биологиялық әдістің әр түрлі шаралары қолданылады. Олардың бастысы жоғарыда сипатталған насекомдар мен жұмыр құрттармен қатар фитоценотикалық шаралар, өсімдіктер аллелопатиясы және ауыспалы егіс.

 

 

 

 

 

          

      Арамшөптермен күресудің химиялық  әдістері

    Арамшөптермен  және олардың вегетативтік көбею  органдарымен күрес алдын ала  жою шараларымен, агротехникалық  және биологиялық әдістермен  қатар өте тиімді химиялық  әдіспен жүзеге асырылады. Ауыл  шаруашылығы дақылдар егістеріндегі,  бақ және жүзімдіктегі, шалғындық пен жайылымдағы және т.б. жерлердегі арамшөптермен күресу үшін химиялық препарат гербицидтер қолданылады.

     Гербицидтер - шөпжойғыштар(лат. herba — шөп және caedo — өлтіремін) – арамшөптерді жою үшін қолданылатын химиялық қосылыстар. Гербицидтер өсімдіктерге әсер етуіне қарай екі топқа бөлінеді: өсімдіктердің барлық түріне жаппай әсер ететін гербицидтер және өсімдіктердің тек бір түріне ғана әсер етіп, қалған түрлеріне зиян келтірмейтін талғамды гербицидтер.Гербицидтердің біріншісі өндіріс орындарының айналасындағы, ормандардың ағаш кесілетін бөлігіндегі, темір және тас жолдардағы, тоғандар мен көлдердегі өсімдіктерді құрту үшін, екіншісі мәдени өсімдіктерді арамшөптерден тазарту үшін қолданылады.

       Гербицидтер  өсімдіктерге әсері және қолдану  әдісіне байланысты тікелей жойғыш  және жүйелік болып бөлінеді. Тікелей жойғыш гербицидтер–  өсімдік тіндерін тікелей уландырады, өсімдік тез солып, қурайды.  Жүйелік гербицидтер – өсімдіктердің сабақтары мен жапырақтары арқылы бүкіл өн бойына тарап уландырады, бұл гербицидтер тамыры ұзын және көп жылдық арамшөптерге қарсы қолданылады. Тікелей жойғыш және жүйелік гербицидтердің ерітінділерін, эмульсияларын өсімдіктің сабағына бүркеді. Гербицидтер ретінде органикалық және бейорганикалық заттар қолданылады, кейде бірнеше гербицидтерді араластырып қолдану арамшөптердің әр түрлерін жою үшін тиімді. Қазір гербицидтік қасиеттері бар 1000-нан аса қосылыстар белгілі. Гербицидтерді ерітінділер, ерігіш ұнтақ, паста, жұққыш ұнтақ, концентратты эмульсия түрінде дайындайды.

      Өсімдіктерге  әсер ететін қасиеті мен қолдану  тәсіліне қарай гербицидтер екі  топқа бөлінеді: системалы және контактілік.

    Системалы  (жылжымалы) гербицидтер өсімдіктің өткізгіш тамырлары және жапырақтары арқылы жылжи алатын қасиеті бар. Ол өсімдікке жапырақтары немесе тамырлары арқылы еніп, оның бүкіл бойына тез тарап кетеді. Гербицидке тез әсерленетін өсімдіктер 2-3 аптаның ішінде жойылып кетеді, кейде өсуін тоқтатады.

     Контактілік (жанасу) гербицидтерді бүріккенде, ол өсімдікте, тиген жерінде сақталып тұра береді де жанасқан жерін күйдіріп, олардың тіршілік қабілетін жоғалтады. Өсімдіктің тамырына өтпейді. Сондықтан ол өсімдіктің жапырақтары мен сабақтарын ғана зияндайды. Контактілік топтың гербицидтері бір жылдық арамшөптерге қарсы күресуде тиімді келеді. Өйткені, ол арамшөптің тамыр системасының дамуына кедергі келтіреді. Контактілік гербицидтерге динитроортокрезола (ДНОК), динитрофенола (ДНФ), пентахлорфенола (ПФХ), диносеб, нитрафен, минералды майлар, кальций цианамиді тағы басқа препараттар жатады.

 

                               Қорытынды

            

Жыртылған егістік жерлерде  өсіп,ауылшаруашылық дақылдарына зиян келтіретін өсімдіктерді арамшөптер деп атайды.

      Арамшөптер  тек егіс алқабында ғана емес,сонымен  қатар жайылымдықтар меншабындықтарда  да кездеседі.Бұл жерлерде арамшөптерге  улы,мал жеуге жарамайтын өсімдіктер жатады.

        Егер егістіктегі дақылдардың  арасында басқа дақылдар кездессе,онда  оларды арамшөп қоспасы деп  атайды.Мысалы,бидай егісінің ішіндегі  өскен арпа,сұлы,тары және басқа  дақылдар арамшөптер қоспасы  болып табылады.

       Кейбір  арамшөптер ауыл шаруашылық  дақылдарының өсу жағдайына бейімделеді,бұларсыз тіршілік ете алмайды,тіпті олардың даму циклдлері,тұқым көлемі демәдени өсімдіктермен бірдей болады.Айталық, күздік қара бидайдың ішіндегі қара бидай арпасыбасы,күріш арасындағы күрмек дәні сондай.Сондықтан оларды мамандандырылған арамшөптер деп атайды.

        Мәдени  егіншіліктің басты көрсеткіші-алқаптың  арамшөптерден тазалығы,бұлай болмаған  жағдайда ауылшаруашылық өндірісіне  орасан зор зиян келтіреді. Арамшөптер мәдени өсімдіктерге қарағанда ылғалды әлдеқайда көп жұмсайды.  Бұған олардың транспирациялық коэффициенттерін салыстыру арқылы көз жеткізуге болады.мысалы,бидайдың транспирациялық коэффициенті  орта есеппен 400,тарыныкі-250 болса,ал осы астық тұқымдастарына жататын қара сұлы арамшөбінің транспирациялық коэффициенті -600

 

 

 

 

 

 

 

                Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Әуезов Ә.Ә, Атақұлов  Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш.  «Егіншілік», Алматы, 2005

 

2. Әуезов Ә.Ә., Сүлейменова  Н.Ш., Уразымбетова Қ.Н. Егіншілік  практикумы, Алматы, 2006

 

3. Қ.Ш.Жаңабаев  «Қазақстанда  жиі кездесетін арамшөптер және  олармен күрес» Алматы,1994.

4. Агрономия мамандығының студенттеріне арналған «Егіншілік» пәнінің дәрістер жинағы. Алматы, 2010.

5. Ғаламтор.

www.wikipedia.org